ترک‌های خراسان

ترک‌های خراسان North khorasanTurkic
کل جمعیت
حدود چهارصد هزار تا یک میلیون نفر
نواحی با بیشترین جمعیت
خراسان شمالی، خراسان رضوی و گلستان و برخی هم در ترکمنستان و فرارود
زبان‌های رایج
ترکی خراسانی و فارسی
ادیان و مذاهب
اسلام شیعه

نادر شاه افشار از ایل بزرگ ترکهای افشار

ترک‌های خراسان بخشی از مردمان ترک‌زبان ساکن خراسان و نواحی همسایه از ترکمنستان تا فراتر از آمودریا هستند که به زبان ترکی خراسانی سخن می‌گویند و پیرو مذهب شیعهٔ دوازده‌امامی هستند. جمعیت این گروه در درون ایران و نواحی همسایه با استناد به دانشنامه ایرانیکا بیش از یک میلیون نفر است

ترک‌های خراسان شامل ترک‌های قوچانی، درگزی، بجنوردی، بغایری، شیروانی، بیات، سبزواری، جوینی جغتائی کلاتی و... است. دیرینگی سکونت آن‌ها در خراسان به چند سده می‌رسد و در کنار زبان مادری، به فارسی نیز سخن می‌گویند.

پیشینه

دربارهٔ تاریخ حضور اقوام ترک در خراسان اقوال مختلفی وجود دارد.

ایوانوف (۱۹۲۶، ص ۱۵۴) ترکهای خراسان را بازمانده مهاجمان ترکی دانسته که در قرن سوم از ترکستان به خراسان حمله کردند.

فرای و صاییلی (ص ۳۱۵) تاریخ حضور ترکان در خراسان و ماوراءالنهر را به قبل از ورود اسلام به ایران نسبت داده‌اند.

در منابع جغرافیایی قرون اولیه هجری نیز دربارهٔ حضور ترکان خلج در مناطقی از خراسان بزرگ مطالبی آمده است. به نظر یوهانسون (۱۹۹۸، ص ۳۲۵)، قسمت اعظم ترکهای ایران از اخلاف سلجوقیان‌اند. سلجوقیان از قبایل غز بودند و ترکهای خراسان در اصل بازمانده دسته‌ای از این ترکان غز محسوب می‌شوند.

ترک‌های خراسان را پروفسور دورفر از نسل ترکان سلجوقی می‌داند. اگر چه قبل ار سلجوقیان گروهی دیگر از ترکان اغوز در زمان سلطان محمود غزنوی به خراسان کوچ کردند ولی انبوه ترکان با فرزندان سلجوف یعنی طغرل و چاغری به خراسان آمدند.
بعدها با آمدن ترکان اّیغور همراه مغول‌ها همچنین بعد از قرن ۱۶ میلادی در اثر استیلای ترکمانان با آنان کم و بیش مخلوط شدند.

ایل‌های ترک خراسان

در خراسان به دلیل ورود ترکها در تاریخ‌های مختلف، ایل‌ها و طوایف متعددی وجود دارد. بر اساس منطقه‌ای و شهری به قرار زیر می‌باشد:

• درگز:
  • شهر درگز:استاجلوها، قرقلوها (قرخلو),اوزدمیرلوها، ایل اوغلی ها، چوله ها، زنگانلوها، ساروانلوها، قراگوزلوها، کهرلوها، گرایلی ها (افشار).
  • روستاها و ولایات:ابیوردلوها (روستای حصار),اجرلوها (بخش چاپشلو),ارشلوها (درگز و روستای حصار),اوتانلوها (روستای اوتانلو),ایمانلوها (دستگرد) بابا خانلوها (چاپشلو) پاپالو (لطف آباد),چاپشلوها(بخش چاپشلو),گندوزلوها (روستای باغباده).
• کلات:
  • شهر کلات:احمدلوها، تاتارها، جغتائی ها، جلایرها، زنگانلوها.
  • روستاها و ولایات:ایده لو (روستای ایده لو:ایدلیک),بوباشی (دربند),چولائی (زواندرخ).
• بجنورد:
  • شهر بجنورد:گرایلی ها (افشار).
  • روستاها و ولایات:تاتارها (روستای تاتار),تیمورتاش ها (بجنورد-روستای نردین-روستای کسبایر).
• جوین و جغتای:
  • شهر جغتای و نقاب:جغتائی ها، قلیچی‌ها، گرایلی ها (افشار).
• سرولایت و نیشابور:
  • شهر چکنه و نیشابور:بیات‌ها، گرایلی ها (افشار).
• بام و صفی آباد(ارغیان):
  • شهر صفی آباد:بغایری‌ها، قلیچی‌ها، گرایلی ها (افشار).
  • روستاها و ولایات:قراخانلو (روستای الست و السک).
• قوچان و شیروان:گرایلی ها (افشار).
• خواف:خلج‌ها، شرقلوها.
• سرخس:جوانشیر ها، قورغلوها.
• جاجرم و سملقان:گرایلی ها (افشار).
• چناران:بقمنجی‌ها.
• بیرجند و طبس:کنگرلوها، بَلوی‌ها.
• تربت جام:
  • شهر تربت جام:روتی‌ها.
  • روستاها و ولایات:تکه لوها.

افشارهای خراسان

منابع‌تاریخی‌زمان‌مهاجرت نخستین‌گروه‌های ایل افشار به خراسان را در آغاز دورة صفوی گزارش می‌دهند. استرابادی در جهانگشای نادری به مهاجرت ایل قرقلو از آذربایجان به خراسان در زمان شاه اسماعیل اول، و سکنی گزیدن آن ایل در شمال خراسان اشاره می‌کند و می‌نویسد: نواحی سرچشمة میاب کوبکان در کوهستانهای جنوبی محال ابیورد ییلاق، و اتک، شمالی‌ترین ناحیة کوبکان یا کوپکان، و دستجرد و درّه جَز (دره گز) قشلاق طایفه‌های ایل افشار بود.

ایل‌های ترک افشار در خراسان

برخی طایفه‌های کنونی افشار ساکن در خراسان: اِمبِرْلو یا ایمرلو، ارشلو، اوتانلو، اَیَدلو، ایمانلو (معروف به عبدالملکی)، پاپالو، تکللو یا تَکه‌لو، زَنگانلو، سَروَرلو، قِرقلو یا قِرخِلو یاد کرده‌اند که در نواحی دره گز خراسان پراکنده‌اند. اوبرلینگ به نقل از بروگ به اقامت برخی طایفه‌های افشار در جنوب بجنورد، قوچان، و نواحی میان سبزوار و نیشابور اشاره می‌کند.

جستارهای وابسته

• بیات
• ایل افشار
• زبان ترکی خراسانی
• ترک‌های ایران
• ایل گرایلی

منابع

• فصل‌نامهٔ تحقیقات جغرافیایی، سال سوم شماره ۲، پاییز ۱۳۷۶، دکتر محمدحسین پاپلی یزدی.
• The Khorasani Turks of Iran
• Turks of Iran
• kalafat_horasan
• سیری در تاریخ زبان و لهجه های ترکی
• [میرنیا، علی، ایلها و طایفه‌های عشایری خراسان، تهران، ۱۳۶۹ش]
• [ استرابادی، محمدمهدی، جهانگشای نادری، تهران، ۱۳۶۸ش]
• [مینورسکی، ولادیمیر، تاریخچة نادرشاه، ترجمة رشید یاسمی، تهران، ۱۳۱۳ش]
• [نیز نک: مینورسکی، ۸ -۹؛ لاکهارت، نادرشاه.]
• [Vladimir Ivanov, "Further notes on gypsies in Persia", J[R]ASB, new series, vol.16, no.7 (1920]
• [Richard N. Frye and A. M. Sayili, "The Turks in Khurasan and Transoxania at the time of the Arab conquest", The Moslem world, XXXV, no.4 Oct.1945]
• [idem, "Irano-Turkic", in Turkic-Iranian contact areas: historical and linguistic aspects, ed. Lars Johanson and Christiane Bulut, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2006]
• [Gerhard Doerfer, "Iran'da Turkler", Turk dili, no.431 .Kasim 1987]
• [ابن‌حوقل]
• [اسکندر بیگ ترکمان.عالم آرای عباسی.برادران شاهرودی.تهران۱۳۶۴.ج۲]
• [سعیدی.محمد علی.تاریخ رامیان و فندرسک تهران.۱۳۶۴]
• [محمد کاظم مروی.عالم آرای نادری.چاپ عکسی مسکو ۱۹۶۵ .نشر دانش.ج۲]
• [میرنیا.سیدعلی.ایلات و طوایف درگز چاپ دوم.۱۳۶۱]
• [قدوسی.محمد حسین.نادرنامه.انجمن آثار ملی خراسان ۱۳۳۹]