الفبای تاجیکی

نشان جمهوری شوروی سوسیالیستی تاجیکستان در سال ۱۳۰۸ (۱۹۲۹ میلادی). زیرنویس پارسی تاجیکی آن به دو خط نوشته شده. (زیرنویس سوم روسی است).

زبان تاجیکی به سه خط گوناگون نوشته می‌شده‌است: گونه‌ای از سیریلیک، لاتین، و پارسی. هم‌اکنون در کشور تاجیکستان رسماً از خط سیریلیک استفاده می‌شود.

در پی تغییر خط در تاجیکستان در صد سال اخیر از سه شیوه گوناگون برای نوشتن استفاده کرده‌اند. قبل از انقلاب روسیه خط مردم تاجیکستان پارسی بود. بعد از آن تاجیکان برای مدتی از الفبای لاتین (به فارسی تاجیکی: Alifboi lotinī, Алифбои лотинӣ) استفاده کردند. بعد از رایج شدن خط سیریلیک در روسیهٔ بعد از انقلاب، استفاده از این خط به مرور در برخی جمهوری‌های اتحاد شوروی و کشورهای وابسته به آن رسمیت یافت. از آن پس در تاجیکستان، الفبای سیریلیک با اصلاحات و افزودنی‌های کوچکی با زبان پارسی تطبیق داده و الفبای تاجیکی (به فارسی تاجیکی: Алифбои тоҷикӣ) نامیده شد در تاجیکستان امروز، در کنار خط رسمی تاجیکی از خط پارسی (به فارسی تاجیکی: خط نیاگان، хати ниёгон) نیز بیش از پیش استفاده می‌شود.

لاتین

الفبای لاتین تاجیکی

A a	B b	C c	Ç ç	D d	E e	F f	G g	Ƣ ƣ	H h	I i	Ī ī
/a/	/b/	/tʃ/	/dʒ/	/d/	/e/	/f/	/ɡ/	/ʁ/	/h/	/i/	/ˈi/
J j/Y y	K k	L l	M m	N n	O o	P p	Q q	R r	S s	Ş ş	T t
/j/	/k/	/l/	/m/	/n/	/o/	/p/	/q/	/ɾ/	/s/	/ʃ/	/t/
U u	Ū ū	V v	X x	Z z	Ƶ ƶ	'
/u/	/ɵ/	/v/	/χ/	/z/	/ʒ/	/ʔ/

سیریلیک

الفبای سیریلیک تاجیکی

А а	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё	Ж ж	З з	И и	Й й	К к
/a/	/b/	/v/	/ɡ/	/d/	/e/	/jɒ/	/ʒ/	/z/	/i/	/j/	/k/
Л л	М м	Н н	О о	П п	Р р	С с	Т т	У у	Ф ф	Х х	Ч ч
/l/	/m/	/n/	/o/	/p/	/ɾ/	/s/	/t/	/u/	/f/	/χ/	/tʃ/
Ш ш	Ъ ъ	Э э	Ю ю	Я я	Ғ ғ	Ӣ ӣ	Қ қ	Ӯ ӯ	Ҳ ҳ	Ҷ ҷ
/ʃ/	/ʔ/	/e/	/ju/	/ja/	/ʁ/	/ˈi/	/q/	/ɵ/	/h/	/dʒ/

همخوان‌ها

تاجیکی	Ҷ ҷ	Б б	Ч ч	Д д	Ф ф	Г г	Ж ж	К к	Л л	М м	Н н	П п	Ғ ғ	Р р	С с	Ш ш	Т т	В в	Ъ ъ	Х х	Ҳ ҳ	Й й	З з	Қ қ
پارسی	ج	ب	چ	د	ف	گ	ژ	ک	ل	م	ن	پ	غ	ر	س ص ث	ش	ت	و	ع ء	خ	ه ح	ی	ز ذ ض ظ	ق

واکه‌ها

تاجیکی	О о	Е е	А а	Я я	Ё ё	И и	У у	Э э	ӯ Ӯ	Ӣ ӣ
پارسی	آ (مثل آرام)	یاء مجهول، مانند خورشید، زیبا	اَ (مثل اندک)	یَ، یه	یا	کسره (مانند پِسر)، «یای معلوم» مانند دیدن، حمید	ضمه (مانند «سُخن»)، «و» معلوم (مانند «بودن»)	یاء مجهول اول واژه، مانند ایران	«و» مجهول (مثل دوست)	یاء معلوم در پایان کلمات، مانند زیبائی، فارسی، علی

در واژه‌هایی که از روسی وام گرفته شده‌اند Ю ю برای یو بکار می‌رود.

در تاجیکی صدای کسرهٔ اضافه (ـِ) را با حرف и نشان می‌دهند و «ی» نسبی با ӣ نشان داده می‌شود و «یای نکره» با е. برای نمونه:

• گلِ زیبا Гули Зебо
• گلی زیبا Гуле Зебо
• زیبائی Зебоӣ

دستور خط پارسی تاجیکی

دستور خط پارسی تاجیکی به تاریخ ۱۲ شهریور ۱۳۷۷ به تصویب جمهوری تاجیکستان رسیده است.

دولت تاجیکستان این شیوه‌نامه را چاپ کرد و رایگان به مردم داد.

واکه‌ها

دبیرهٔ и (ی معلوم و زیر)

الف) در آغاز و میان واژه‌ها:

اِبا ибо، اِدارَه идора، اِنشا иншо، گِرِفتَن гирифтан، دَوِیدَن давидан، خَندِید хандид، کِتاب китоб، اَمرُالدِّین амруддин، فَضلُ‌الدِّین фазлуддин، نُورُالدِّین нуруддин

ب) در از «که» و «چه» و ترکیب‌هایشان به جای «ـه»

بَلکه балки، اَزبَس‌که азбаски، کاش که кошки، هَرچه ҳарчи، وَقتِی که вақте ки، هَنگامِی که ҳангоме ки، چه شُما وُ چه مَن чи шумо ва чи ман، رَوِیم چه равйим чи، سَر کُنِید چه сар кунид чи

پ) به جای زیر پایان کلمه در ترکیب‌های وصفی و اضافی و پایان حرف اضافه و ربط [در صورتی که دبیرهٔ پایانی واژه واکه باشد، «ی» نمی‌آید و همان и می‌آید]

از سببِ азсабаби، هَنگامِ ҳшангоми، مَثلِ масли، موافقِ мувофиқи

گلِ بادام гули бодом، نسیم کُهسار насими куҳсор، پند مرد فاضل панди мирди фозил، برادر دوست نزدیک من бародари дӯсти наздики ман

• در واژه‌های مانند زیر، اگر и کشیده (е) هم باشد باز и می‌نویسند:

- در این‌سان واژه‌ها:

پیر пир، سیر сир، دیر дир، میر мир، دید дид، شیر (شیر خوراکی) шир، ریش риш، سیم сим، گیر гир، فیل фил

شیشَه шиша، تیرَه тира، زیرَه зира، سینَه сина، خیرَه хира، کینَه кина

بینا бино، شیرین ширин

- در واژه‌های با پسوند «ین» و «یک»

سنگین сангин، آهنین оҳанин، چوبین чӯбин، خونین хунин، دیرین дерин، زیرین зирин، شیرین ширин

تازیک (تاجیک)тозик (тоҷик)، تاریک торик، نزدیک наздик، خُوارزمیک хоразмик

- وام‌واژه‌های عربی بر وزن «فَعیل» و «تفعیل»

فقیر фақир، حکیم ҳаким، رحیم раҳим، عزیز азиз، بصیر басир، شریک шарик

تحریر таҳрир، تجلیل таҷлил

دبیرهٔ и) ӣ تکیه‌دار)

الف) در پایان واژه‌هایی که بخش آخرشان تکیه‌بر است آید.

شاهی шоҳӣ، ماهی моҳӣ، شالی шолӣ، دشتی даштӣ، آبی обӣ، خُجَندی хуҷшандӣ، عسکری аскарӣ، نَوْسازی навсозӣ، تاکسی (تَکسی) таксӣ، تُفلی туфлӣ، خصوصی хусусӣ، اِبَروری ибарурӣ، تبلیسی тфлисӣ، باتومی (بَتومی) батумӣ

ب) شناسهٔ دوم شخص مفرد بی‌تکیه هم که باشد.

تو آمدی ту омадӣ، تو گرفتی و آمدی ту гирифтӣ ва омадӣ، تو کارْگر ای [کارگر استی، کارگر می‌باشی] ту коргарӣ

نمونه

• پارسی

تمامی انسان‌ها آزاد به دنیا می‌آیند و از لحاظ منزلت و حقوق با هم برابرند. همه صاحب عقل و وجدانند، باید نسبت به یکدیگر برادروار مناسبت نمایند.

• سیریلیک

Тамоми одамон озод ба дунё меоянд ва аз лиҳози манзилату ҳуқуқ бо ҳам баробаранд. Ҳама соҳиби ақлу виҷдонанд, бояд нисбат ба якдигар бародарвор муносабат намоянд.

• لاتین

Tamomi odamon ozod ʙa dunjo meojand va az lihozi manzilatu huquq ʙo ham ʙaroʙarand. Hama sohiʙi aqlu viçdonand, ʙojad nisʙat ʙa jakdigar ʙarodarvor munosaʙat namojand.

خط سیریلیک تاجیکی	خط فارسی با زیر و زبر	خط فارسی
Баниодам аъзои як пайкаранд, ки дар офариниш зи як гавҳаранд. Чу узве ба дард оварад рӯзгор, дигар узвҳоро намонад қарор. Саъдӣ	بَنی‌آدَم اَعضایِ یَک پَیکَرَند، که دَر آفَرینِش زِ یَک گَوهَرَند. چو عُضوی به دَرد آوَرَد روزگار، دِگَر عُضوها را نَمانَد قَرار. سعدی	بنی‌آدم اعضای یک پیکرند، که در آفرینش ز یک گوهرند. چو عضوی به درد آورد روزگار، دگر عضوها را نماند قرار. سعدی
Мурда будам, зинда шудам; гиря будам, xанда шудам. Давлати ишқ омаду ман давлати поянда шудам. Мавлавӣ	مُرده بُدَم، زِنده شُدَم؛ گِریه بُدَم، خَنده شُدَم. دَولَتِ عِشق آمَد و مَن دَولَتِ پایَنده شُدَم. مَولَوی	مرده بدم، زنده شدم؛ گریه بدم، خنده شدم. دولت عشق آمد و من دولت پاینده شدم. مولوی

جدول مقایسه‌ای

زبان فارسی

گونه‌های منطقه‌ای و اجتماعی زبان فارسی: فارسی دری زبان فارسی در افغانستان فارسی تاجیکی گویش هزارگی زبان فارسی در ازبکستان زبان فارسی در پاکستان زبان و ادب فارسی در هند گویش بخارایی فارسی بحرین فارسی یهودی برهم‌کنش زبان‌های فارسی و عربی دستور زبان: دستور زبان فارسی دستور زبان تاجیکی ‏(en)‏ ویژگی‌های زبان: واژگان اسم فعل واج‌شناسی و آواشناسی نوشتار: الفبای فارسی خط تاجیکی تغییر خط در تاجیکستان لاتین‌نویسی فارسی خط در ایران گسترۀ جغرافیایی: فارسی بر پایۀ کشور

سیریلیک	لاتین	پارسی	ارزش آوایی (IPA)	نمونه
А а	A a	اَ، َ	/a/	санг= سنگ = سَنگ
Б б	B ʙ	ب	/b/	барг = برگ = بَرگ
В в	V v	و	/v/	номвар = نامور = ناموَر
Г г	G g	گ	/ɡ/	санг= سنگ = سَنگ
Ғ ғ	Ƣ ƣ	غ	/ʁ/	ғор = غار، Бағдод = بغداد = بَغداد
Д д	D d	د	/d/	модар = مادر = مادَر، Бағдод = بغداد = بَغداد
Е е	E e	ی	/e/	шер = شیر، меравам = می‌روم = می‌رَوَم
Ё ё	Jo jo	یا	/jɔ/	дарё = دریا، осиёб = آسیاب
Ж ж	Ƶ ƶ	ژ	/ʒ/	жола = ژاله، каждум = کژدم = کَژدُم
З з	Z z	ز، ذ، ض، ظ	/z/	баъз = بعض، назар = نَظَر، заҳоб = ذَهاب، замин = زَمیِن
И и	I i	اِ، ِ	/i/	ихтиёр = اِختیار
Ӣ ӣ	Ī ī	ی	/ˈi/	зебоӣ = زیبائی
Й й	J j	ی، یْ	/j/	май = مَی
К к	K k	ک	/k/	кадом = کَدام
Қ қ	Q q	ق	/q/	қадам = قَدَم
Л л	L l	ل	/l/	лола = لاله
М м	M m	م	/m/	мурдагӣ = مُردَگیِ
Н н	N n	ن	/n/	нон = نان
О о	O o	آ، ا	/ɔ/	орзу = آرزو
П п	P p	پ	/p/	панҷ = پَنج
Р р	R r	ر	/ɾ/	ранг = رَنگ
С с	S s	س، ث، ص	/s/	сар = سَر، субҳ = صُبح، сурайё = ثُرَیاَ
Т т	T t	ت، ط	/t/	тоҷик = تاجیک، талаб = طَلَب
У у	U u	اُ، ُ	/u/	дуд = دُود
Ӯ ӯ	Ū ū	او، و	/ɵ/	хӯрдан = خوردَن، ӯ = اُو
Ф ф	F f	ف	/f/	фурӯғ = فُروُغ
Х х	X x	خ	/χ/	хондан = خواندَن
Ҳ ҳ	H h	ح	/h/	ҳофиз = حافِظ
Ч ч	C c	چ	/tʃ/	чӣ = چی
Ҷ ҷ	Ç ç	ج	/dʒ/	ҷанг = جَنگ
Ш ш	Ş ş	ش	/ʃ/	шаб = شَب
ъ	'	ع	/ʔ/	таъриф = تعریف
Э э	E e	ای	/e/	эй = ای
Ю ю	Ju ju	یو، یُ	/ju/	июн = اِیون
Я я	Ja ja	یه، یَ	/ja/	ягонагӣ = یَگانَگی

جستارهای وابسته

• تغییر خط در تاجیکستان
• خط سیریلیک
• خط فارسی

منابع

• مشارکت کنندگان ویکی‌پدیای انگلیسی؛ Tajik Alphabet، ویرایش ۱۰ اوت ۲۰۰۶.

پیوند به بیرون

• برگردان متون فارسی نوشته شده به سیریلیک (تاجیکی) به خط فارسی
• تبدیل حروف سیریلیک به حروف لاتین