زبان اوستایی

زبان اوستایی از شاخهٔ زبانهای ایرانی باستان و جز زبان‌های شرقی ایران است نسک‌های اوستا، کتاب مقدس زرتشتیان را بدین زبان نوشته‌اند. این زبان هم‌ریشه با سانسکریت و نزدیک به پارسی باستان است. تنها اثر به جا مانده به آن اوستا است. از مطالعهٔ اوستا بر می‌آید که دو گویش گوناگون از این زبان در اوستا به کار رفته است که یکی کهنه‌تر می‌نماید. نخستین لهجهٔ گاهانی است که سروده‌های شخص زرتشت به آن است. به علاوه یسن‌های ۳۵ تا ۴۱ (هفت هات) و نیز چهار دعا از یسن ۲۷ به این لهجه است. لهجهٔ پسین‌تر لهجهٔ سایر قسمت‌های اوستای امروزی است.

خاستگاه زبانی

اوستایی به احتمال قوی از زبانهای نواحی شرقی ایران بوده و در آن دو گویش باستانی (گاهانی) و جدید می‌توان تشخیص داد. گویش گاهانی جدید، به فارسی باستان نزدیک تر است. تاریخ متروک شدن زبان اوستایی بدرستی دانسته نیست. کهن‌ترین قسمت اوستا (سرودهای زردشت) محتمل میان قرون ۱۰ و ۶ ق.م. تنظیم شده ولی قسمت عمدهٔ آن که جدیدتر است متعلق بدورهٔ هخامنشی است. اوستا که تنها اثر این زبان است بخطی که در اواخر دورهٔ ساسانی برای نوشتن اوستا از روی خط پهلوی تنظیم شده، نوشته شده. تحقیق زبان اوستایی با توسعهٔ زبان‌شناسی تطبیقی پیشرفت بسیار کرده اما هنوز فهم همهٔ نکات اوستا به آسانی ممکن نیست.

الفبا و نگارش زبان

در دورهٔ ساسانیان الفبایی برپایه الفبای زبوری و پهلوی اختراع شد و اوستا بدان نوشته شد. این الفبا را خط اوستایی یا دین دبیره نامیده‌اند. این الفبا برای هر یک از آواهای اوستایی یک نشانه دارد. نشانه‌های الفبایی جدا از هم نوشته می‌شده و در هر جای کلمه که می‌آمده یک صورت داشته است. دین دبیره دارای ۴۸ نویسه که ۱۴ تا از آن‌ها صدا دار است و آواهای زبان را بخوبی از یک‌دیگر متمایز می‌کند. دلیل این دقت بالا در ابداع خط آن است که این خط را برای ثبت متون مقدس ساخته بودند و می‌بایست صورت دقیق تلفظ را بازتاب می‌داده است.

متن‌های اوستایی

متون بجای مانده به این زبان همگی در حیطه مجموعه اوستا قرار دارند. اوستای باستانی دارای بیست و یک کتاب مجزا بوده که امروزه تنها پنج بخش آن به ما رسیده که حدود یک سو اوستای ساسانیان است. قدیمی‌ترین بخش اوستا سرودهای گاهان است که زرتشت را سراینده آن دانسته‌اند. سابقه این اشعار برپایه گمانه‌زنی‌های زبانشناختی به اوایل هزاره نخست پیش از میلاد می‌رسد. سایر بخش‌های اوستا در قرن‌های بعدی تکمیل شده‌اند. اوستای کنونی بجز گاهان دارای پنج بخش دیگر است که زبانی نسبتاً یکدست دارد. این بخش‌ها شامل یسنا، یشت، ویسپرد، وندیداد و خرده اوستا می‌باشد.

آواشناسی

آواها در زبان اوستایی نقش عمده‌ای ایفا کرده و به دلیل ویژگی تصریفی زبان در تغییر حالات نقش مهمی داشته‌اند. آواهای زبان اوستایی بر اساس آوانویسی دوران جدید که برای سهولت مطالعه این زبان توسط متخصصان ایجاد شده به دو بخش واکه و همخوان تقسیم می‌شوند.

واکه‌ها:

a ā ə ə̄ e ē o ō å ą i ī u ū

	واکه پیشین		واکه مرکزی		واکه پسین
	کوتاه	بلند	کوتاه	بلند	کوتاه	بلند
بسته	i /i/	ī /i:/			u /u/	ū /u:/
میانه	e /e/	ē /e:/	ə /ə/	ə̄ /ə:/	o /o/	ō /o:/
باز			a /a/	ā /a:/		å /ɒ:/
خیشومی			ą /ã/

همخوان‌ها:

k g γ x xʷ č ǰ t d δ ϑ t̰ p b β f

ŋ ŋʷ ṇ ń n m y w r s z š ṣ̌ ž h

	لبی		دندانی		لثه‌ای		پیش-کامی یا کامی		نرم‌کامی		لبی-نرمکامی		چاکنایی
انسدادی خیشومی		m /m/		n /n/				ń [ɲ]		ŋ /ŋ/		ŋʷ /ŋʷ/
کامی	p /p/	b /b/	t /t/	d /d/			č /tʃ/	ǰ /dʒ/	k /k/	g /ɡ/
سایشی	f /ɸ, f/	β /β/	ϑ /θ/	δ /ð/	s /s/	z /z/	š /ʃ/	ž /ʒ/	x /x/	γ /ɣ/	xʷ /xʷ/		h /h/
ناسوده								y /j/				w /w/
لرزشی				r /r/

منابع

• تفضلی، احمد. «ادبیات اوستایی» تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. چاپ سوم تهران: سخن ۱۳۷۸.
• زبان فارسی و سرگذشت آن، نوشتهٔ دکتر محسن ابوالقاسمی.

پیوند به بیرون

• فرهنگ اوستایی-انگلیسی
• خودآموز خط اوستایی (به فارسی)