فعل

فعل به بخشی از سخن گفته می‌شود که نمایانگر کار انجام شده یا یک رویداد یا یک حالت باشد. (مانند خواندن، بردن، پلاسیدن، زیستن، بودن).

از فعل‌ها واژه‌های گوناگونی مشتق می‌شود از جمله اسم مصدر.

هر فعل در زبان فارسی پنج مفهوم را در بر می‌گیرد:

• ۱. زمان (گذشته (ماضی)، حال (مضارع)، آینده (مستقبل))
• ۲. شخص
• ۳. وجه: (وجه اخباری، وجه التزامی، وجه شرطی، وجه امری، وجه وصفی، وجه مصدری)
• ۴. انجام کار یا رویداد حالت
• ۵. نمود

در هر فعل جز ثابتی وجود دارد که معنی بنیادی فعل را در بر دارد. به این بخش بن می‌گویند. بن دارای دو گونه بن گذشته و بن حال است.

ساختمان فعل

در زبان فارسی فعل از لحاظ ساختاری ۵ گونه است.

• فعل ساده: فعلی است که مصدر آن بیش از یک کلمه نباشد.
• فعل پیشوندی: فعلی است که از یک پیشوند و یک فعل ساده ساخته شده باشد.
• فعل مرکب: فعلی است که از یک صفت یا اسم با یک فعل ساده شاخته شده و یک معنی کامل را برساند.
• فعل پیشوندی مرکب: از ترکیب یک اسم، یک پیشوند و یک فعل ساده ساخته می‌شود.
• عبارت فعلی: فعلی است که به صورت دسته‌ای از کلمه هاست و معمولاً حرف اضافه نیز دارد.
• فعل ناگذرای یک شخصه: فعلی که مفعول پذیر نیست و بیشتر بصورت اول شخص بکار می‌رود و بجای شناسه یکی از ضمایر متصل ّم، ّت، ّش، ِمان، ِتان، ِشان، شخص فعل را نشان می‌دهد که به آخر اسم قبل از فعل اضافه می‌شود. (نیز ببینید: مصدر)

انواع فعل بر اساس معنا

فعل تام (خاص): بیشتر افعالی که در زبان به کار می‌روند، وقوع کاری مخصوص یا به داشتن حالتی مخصوص دلالت دارند. به این افعال، فعل تام یا خاص گفته می‌شود.

فعل اسنادی (ربطی): فعلی است که دارای معنای خاصی نبوده و تنها برای نسبت دادن چیزی به چیز دیگر به کار می‌رود.

فعل معلوم و فعل مجهول

فعل از لحاظ وضعیت فاعل در زبان فارسی به دو دسته فعل معلوم و فعل مجهول تقسیم می‌شود.

• فعل معلوم: فعلی متعدی است که فاعلش مشخص باشد. (علی درسش را خواند)
• فعل مجهول:فعلی متعدی است که فاعل آن مشخص نیست. (خانه شسته شد)

منابع

• فرهنگ ظرفیت نحوی افعال فارسی مجموعه‌ای حاوی اطلاعات مربوط به ظرفیت نحوی بیش از ۴۵۰۰ فعل در زبان فارسی که در آن متمم‌های اجباری و اختیاری انواع فعل‌های ساده، مرکب، پیشوندی و عبارات فعلی مشخص شده است.
• چگونگی صرف فعل‌ها در زبان پارسی
• «راهنمای ریشهٔ فعل‌های ایرانی؛ در زبان اوستا و فارسی باستان و فارسی کنونی»، از دکتر محمد مقدم.
• فهرست فعل‌های پارسی با معنای آنها گردآوری محمد بشیر حسین: بخش یک و بخش دوم- دانشکنده تهران - [۱]

[۲]

• نوشته‌ای قدیمی از دکتر محمد حیدری ملایری با عنوان بحثی دربارهٔ صرف فعل در زبان علمی فارسی [۳]
• یدالله منصوری- بررسی ساختار فعل‌های جعلی (برساخته) در فارسی میانه -[۴] [۵]
• فعل در زبان فرانسه