فهرست میراث جهانی یونسکو در ایران

فهرست میراث جهانی یونسکو در ایران شامل ۲۱ مکان می‌باشد که در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند. این فهرست شامل ۲۰ اثر میراث فرهنگی و یک اثر میراث طبیعی است. ارگ بم و فضای فرهنگی آن جز مکان‌های در خطر نابودی قرار داده شده بوند ولی در اجلاس سال ۲۰۱۳ که از ۱۶ تا ۲۷ ژوئن برگزار شد از این فهرست خارج شدند. ارگ بم ایران پس از زلزله یک دهه پیش در بم به شدت تخریب شد و از آن زمان در فهرست آثار در خطر قرار گرفت، اما با توجه به مرمت‌های انجام شده در طول سالهای گذشته سازمان یونسکو ارگ بم را از فهرست آثار در خطر خارج کرد.

میراث جهانی یونسکو نام عهدنامه‌ای بین‌المللی است که در تاریخ ۱۶ نوامبر ۱۹۷۲ میلادی به تصویب کنفرانس عمومی یونسکو رسید. موضوع آن حفظ آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی بشر است که اهمیت جهانی دارند و متعلق به تمام انسان‌های زمین، فارغ از نژاد، مذهب و ملیت خاص، می‌باشند. برپایه این کنوانسیون کشورهای عضو یونسکو، می‌توانند آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی کشور خود را نامزد ثبت به‌عنوان میراث جهانی کنند. حفاظت از این آثار پس از ثبت در عین باقی ماندن در حیطه حاکمیت کشور مربوطه، به عهده تمام کشورهای عضو خواهد بود. مکان‌های میراث جهانی ثبت‌شده در سازمان یونسکو، مکان‌هایی مانند جنگل، کوه، آبگیر، صحرا، بقعه، ساختمان، مجموعه و یا شهر هستند.

ایران سه سال پس از تصویب کنفرانس عمومی یونسکو در تاریخ چهارشنبه ،۲۶ فوریه سال ۱۹۷۵ به کنوانسیون میراث جهانی یونسکو پیوست. در سال ۱۹۷۹ چغازنبیل با معیارهای (iii، iv)، تخت جمشید با معیارهای (i، iii، vi) و میدان نقش جهان با معیارهای (i، v، vi) نخستین مکان‌هایی بودند که در ایران به فهرست میراث جهانی یونسکو اضافه شدند.

افزون بر مکان‌های ثبت شده مکان‌هایی مانند، نقش رستم، نقش رجب، طاق بستان، دماوند، شهر تاریخی ماسوله، چشم‌انداز فرهنگی الموت، پارک ملی گلستان، منطقه حفاظت شده ارسباران، کوه سبلان، هگمتانه، مسجد کبود و ... نیز برای ثبت در میراث جهانی یونسکو پیشنهاد شده‌اند. مسعود سلطانی فر رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران اعتقاد دارد ۴۹ اثر ایران در نوبت ثبت جهانی در یونسکو قرار دارد. این در حالی است که به گفته وی ایران تا ۲۰۰۰ اثر بنایی ظرفیت ثبت جهانی دارد.

فهرست

     میراث فرهنگی یونسکو: *       میراث طبیعی یونسکو: †       میراث طبیعی و فرهنگی یونسکو (ترکیبی): ‡      میراث در خطر !

به ترتیب زمان ثبت در میراث جهانی یونسکو:

#	نگاره	نام	مکان	تاریخ ثبت	شماره ثبت	معیارها	توضیحات
۱		چغازنبیل*	استان خوزستان	۱۹۷۹	۱۱۳	iii، iv	چغازنبیل نیایشگاهی باستانی‌است که در زمان عیلامی‌ها و در حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد ساخته شده‌است. چغازنبیل بخش به‌جامانده از شهر دوراونتش است.
۲		تخت جمشید*	استان فارس	۱۹۷۹	۱۱۴	i، iii، vi	تخت جمشید یا پارسه که در شهرستان مرودشت در شمال استان فارس واقع است، نام یکی از شهرهای باستانی ایران است. در این شهر باستانی، مجموعه کاخ‌هایی به نام تخت جمشید وجود دارد که در دوران زمامداری داریوش بزرگ، خشایارشا و اردشیر اول بنا شده‌است.
۳		میدان نقش جهان *	استان اصفهان	۱۹۷۹	۱۱۵	i، v، vi	میدان نقش جهان میدان بزرگ مستطیل شکلی در شهر اصفهان ایران است که به‌وسیلهٔ بناهایی از دورهٔ صفوی محصور شده‌است. میدان نقش جهان به شکل امروزین در دوره سلطنت شاه عباس صفوی پایه‌گذاری شده‌است. بناهای تاریخی موجود در میدان نقش جهان شامل عالی‌قاپو، مسجد امام، مسجد شیخ لطف‌الله و سردر قیصریه است.
۴		تخت سلیمان *	استان آذربایجان غربی	۲۰۰۳	۱۰۷۷	i، ii، iii، iv، vi	تخت سلیمان نام محوطهٔ تاریخی بزرگی، در نزدیکی تکاب و روستای تخت سلیمان در استان آذربایجان غربی است. مجموعه بناهای تاریخی در تخت سلیمان در اطراف دریاچه‌ای طبیعی ساخته شده‌است. آثار بناهای دوره‌های اشکانیان و ساسانی و ایلخانان در این محل یافت شده‌است. مهم‌ترین آثار بجا مانده آن آتشکده و تالارهای دوره ساسانی است.
۵		بم و فضای فرهنگی آن *	استان کرمان	۲۰۰۴	۱۲۰۸	ii، iii، iv، v	ارگ بم در گوشه شمال شرقی و چسبیده به شهر بم در استان کرمان و در مجاورت جادهٔ ابریشم قرار دارد و بنا به روایات متعدد، مربوط به دوران اشکانی و یا هخامنشی است. تا اواخر دوره قاجار، ارگ بم همچنان مسکونی بوده‌است. این بنایی مشهور تاریخی در زمین‌لرزه بم، به شدت ۶٫۶ ریشتر که در ساعت ۵:۲۶ بامداد ۵ دی ۱۳۸۲ شهر بم را لرزاند. ویران شد.
۶		پاسارگاد*	استان فارس	۲۰۰۴	۱۱۰۶	i، ii، iii، iv	مجموعه میراث جهانی پاسارگاد مجموعه‌ای از آثار باستانی برجای‌مانده از دوران هخامنشیان است که در شهرستان پاسارگاد در استان فارس واقع شده‌است. این مجموعه دربرگیرندهٔ سازه‌هایی چون آرامگاه کوروش بزرگ، باغ سلطنتی پاسارگاد، کاخ دروازه، پل، کاخ بارعام، کاخ اختصاصی، دو کوشک، آب‌نماهای باغ شاهی، آرامگاه کمبوجیه، استحکامات دفاعی تل تخت، کاروانسرای مظفری، محوطهٔ مقدس و تنگه بلاغی است.
۷		گنبد سلطانیه*	استان زنجان	۲۰۰۵	۱۱۸۸	ii، iii، iv	گنبد سلطانیه مقبرهٔ محمد خدابنده الجایتو است که در ۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ در شهر سلطانیه (پایتخت ایلخانیان) ساخته شد و از آثار مهم معماری ایرانیو اسلامی به شمار می‌رود. این بنا از حیث معماری و تزیین و بزرگی در دنیا مشهور است. رنگ گنبد آبی است. بر روی این اضلاع گنبد بلندی قرار گرفته که ارتفاع آن را ۱۲۰ گز نوشته‌اند.
۸		سنگ‌نوشته بیستون*	استان کرمانشاه	۲۰۰۶	۱۲۲۲	ii، iii	سنگ‌نوشته بیستون بزرگترین سنگ‌نبشتهٔ جهان، نخستین متن شناخته شدهٔ ایرانی و از آثار دودمان هخامنشیان (۵۲۰ پ. م) واقع در شهرستان هرسین در سی کیلومتری شهر کرمانشاه بر دامنه کوه بیستون است. سنگ‌نبشته بیستون یکی از مهمترین و مشهورترین سندهای تاریخ جهان و مهم‌ترین متن تاریخی در زمان هخامنشیان است که شرح پیروزی داریوش بزرگ را بر گوماته مغ و به بند کشیدن یاغیان را نشان می‌دهد.
۹		مجموعه کلیساهای آذربایجان *	استان‌های آذربایجان شرقی آذربایجان غربی	۲۰۰۸	۱۲۶۲	ii، iii، vi	کلیساهای آذربایجان عبارتند از: قره کلیسا، کلیسای استفانوس مقدس، کلیسای مریم‌مقدس دره‌شام، کلیسای چوپان و کلیسای زور زور
۱۰		سازه‌های آبی شوشتر*	استان خوزستان	۲۰۰۹	۱۳۱۵	i، ii، v	سازه‌های آبی شوشتر در دوران ساسانیان، جهت بهره‌گیری از نیروی آب به‌عنوان محرک آسیاب‌های صنعتی ساخته شده‌است. در این مجموعه بزرگ، ساختمان آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌ها و تونل‌های عظیم هدایت آب و سیکا که محلی جهت استراحت و تفریح است قابل توجه و جالب هستند. در سفرنامه مادام ژان دیولافوآ باستان‌شناس نامدار فرانسوی از این محوطه به عنوان بزرگ‌ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی یاد شده‌است.
۱۱		مجموعه تاریخی بازار تبریز *	استان آذربایجان شرقی	۲۰۱۰	۱۳۴۶	ii، iii، iv	بازار تبریز یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین بازارهای سرپوشیده در سطح ایران و قارهٔ آسیا به‌شمار می‌رود. این بازار با مساحتی حدود یک کیلومتر مربع، بزرگ‌ترین بازار سرپوشیدهٔ جهان است. این بازار از بازارچه‌ها، تیمچه‌ها، سراها و کاروانسراهای متعددی تشکیل یافته‌است.
۱۲		آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی *	استان اردبیل	۲۰۱۰	۱۳۴۵	i، ii، iv	مجموعه نفیس بقعه شیخ صفی الدین به نام عارف نامدار شیخ صفی الدین اردبیل جد پادشاهان صفوی، در سال ۷۳۵ ه.ق. به دست فرزند وی صدرالدین موسی بنا شد. در عصر صفوی، بقعه شیخ با حضور استادان بزرگ عهد صفوی چنان به زیور آراسته شد. یکی از موارد منحصر به فرد این مجموعه این است که این بقعه حاوی ده‌ها اثر بدیع در مضامین مختلف رشته‌های هنری است.
۱۳		باغ ایرانی *	استان‌های فارس مازندران اصفهان کرمان یزد خراسان	۲۰۱۱	۱۳۷۲	i، ii، iii، iv، vi	باغ ایرانی به ساختار و طراحی منحصر به فرد آن اشاره دارد. باغ ایرانی پاسارگاد را ریشه معماری این باغ‌ها دانسته‌اند. کوروش بزرگ شخصاً دستور داده بود که باغ پاسارگاد چگونه ایجاد شود و در واقع هندسی‌سازی باغ و شکل و شمایل آن از دیدگاه که کوروش به باغ ایرانی گرفته شده‌است. در دوره ساسانیان نیز باغ‌ها در جلوی کاخ‌ها و معابد شکل گرفتند. در سال ۲۰۱۱ باغ‌های ایرانی پاسارگاد، ارم، چهل‌ستون، فین، عباس‌آباد، باغ شازده، دولت‌آباد، پهلوان‌پور، اکبریه به عنوان میراث جهانی به ثبت رسیدند.
۱۴		مسجد جامع اصفهان*	استان اصفهان	۲۰۱۲	۱۳۹۷	i، ii، iv	مسجد جامع از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین ابنیه مذهبی ایران است. این مسجد مجموعه تاریخی وسعی را به ابعاد ۱۷۰ در ۱۴۰ متر در شمال شرقی اصفهان و کنار میدان کهنه نشان می‌دهد و امروز شامل قسمت‌های مختلفی است از قبیل گنبد نظام الملک، گنبد تاج الملک، ضمن چهار ایوانی شبستان‌ها، مدرسه مظفری محراب الجایتو که هر یک نمایانگر سیر هنر معماری اسلامی در دوره‌ای خاص هستند. بنا بر شواهد تاریخی، مسجد جامع اصفهان بر روی ویرانه‌های مسجد قدیمی تری ساخته شده که اعراب ساکن قریه طهران در اصفهان در قرن دوم هجری در یهودیه بنا کرده بودند. مهم‌ترین طرحهای توسعه در دوران آل بویه و صفویه صورت پذیرفته‌اند. سبک معماری مسجد شیوه رازی است. مسجد جامع اصفهان منعکس کننده هنر بیزانس و کلاسیک در قالب یک بنای سنتی و اسلامی است.
۱۵		برج گنبد قابوس*	استان گلستان	۲۰۱۲	۱۳۹۸	i، ii، iv	گنبد قابوس بنایی تاریخی از سده چهارم هجری است که در شهر گنبد کاووس، شمال ایران در استان گلستان قرار دارد. سبک معماری بنا شیوه رازی است. این بنا که بلندترین برج تمام آجری جهان به‌شمار می‌آید بر فراز تپه‌ای خاکی که قریب پانزده متر از سطح زمین بلندتر است قرار دارد و در سال ۳۷۵ هجری خورشیدی در زمان سلطنت شمس المعالی قابوس بن وشمگیر و در شهر هیرکانی که پایتخت پادشاهان آن دیار بوده، بنا گردیده‌است.
۱۶		کاخ گلستان*	استان تهران	۲۰۱۳	۵۱۹۴	iii،iv	کاخ گلستان مجموعه‌ای از بناهایی است که در میدان ارگ تهران واقع است. بناهای این کاخ در زمان‌های مختلف ساخته شده‌اند. نام آن از تالار گلستان واقع در عمارت خروجی گرفته شده‌است. کاخ گلستان فضایی از ارگ سلطنتی تاریخی بوده است. شروع ساخت آن به ارگ تاریخی تهران و زمان شاه طهماسب یکم در دوران صفویه در بخش قدیمی شهر تهران بازمی‌گردد، و بخش‌های اصلی آن در درون حصار قدیمی تهران احداث شد؛ ولی در دورهٔ قاجار گسترش فراوانی یافت و محل سکونت شاهان قاجار بود. در زمان پهلوی جهت مراسم رسمی و محل اقامت روسای جمهور و مهمانان ویژهٔ خارجی استفاده می‌شد.
۱۷		شهر سوخته*	استان سیستان و بلوچستان	۲۰۱۴	۵۱۸۵	ii،iv	شهر سوخته نام بقایای دولت شهری باستانی در ایران است که در ۵۶ کیلومتری زابل و در حاشیه جاده زابل-زاهدان در شرق ایران در استان سیستان و بلوچستان واقع شده‌است. این شهر روی آبرفت‌های مصب رودخانه هیرمند به دریاچه هامون و زمانی در ساحل آن رودخانه بنا شده بود. دورهٔ بنای این شهر بزرگ با عصر برنز تمدن جیرفت مقارن است و ایرانیان در حدود ۶۰۰۰ سال پیش در این شهر زندگی می‌کرده‌اند. بر مبنای یافته‌های باستان‌شناسی شهر سوخته ۲۸۰ هکتار وسعت دارد و بقایای آن نشان می‌دهد که این شهر دارای پنج قسمت اساسی بوده که شامل بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر سوخته؛ بخش‌های مرکزی؛ منطقه صنعتی؛ بناهای یادمانی؛ و گورستان است که به صورت تپه‌های متوالی و چسبیده به هم واقع شده‌اند. هشتاد هکتار از شهر سوخته را بخش مسکونی تشکیل می‌داده‌است.
۱۸		میمند*	استان کرمان	۲۰۱۵	۱۴۲۳	v	میمند روستایی صخره‌ای در دهستان میمند از توابع شهرستان شهربابک در استان کرمان در جنوب شرقی ایران است. میمند روستایی صخره‌ای و دستکند با چند هزار سال قدمت است. این بنای دستکند باستانی، بی‌گمان از نخستین سکونت‌گاه‌های بشری در ایران به شمار می‌رود. روستای میمند روی هم رفته دارای ۴۰۶ کیچه و ۲۵۶۰ اتاق می‌باشد. ساکنان این روستا دارای آداب و رسوم خاص هستند و در زبان و گویش آن‌ها هنوز از کلمات پهلوی ساسانی استفاده می‌شود.
۱۹		شوش*	استان خوزستان	۲۰۱۵	۱۴۵۵	i،ii،iii،iv	شهر باستانی شوش واقع در استان خوزستان یکی از قدیمی‌ترین سکونتگاه‌های شناخته شده جهان است، احتمالاً به سال ۴۰۰۰ پیش از میلاد پایه‌گذاری شده است. طبق اسناد باستانی شوش از مهمترین و باشکوه‌ترین شهرهای باستانی ایران و جهان بوده است و فعالیت‌های باستانشناسی در آن ادامه دارد. شهر باستانی شوش روزگاری مرکز برخورد دو تمدن مهم بوده، که هریک به سهم خود در دیگری تأثیر داشته‌است.
۲۰		قنات ایرانی*	استان‌های خراسان رضوی خراسان جنوبی یزد کرمان مرکزی اصفهان	۲۰۱۶	۱۵۰۶	iii،iv	۱۱ قنات ایرانی با داشتن تکنولوژی متفاوت، قدمتی بین ۲۵۰۰ تا ۲۰۰ سال دارند. بی بدیل بودن این قناتها شامل فناوری‌های مرتبط با احداث آنها با در نظر گرفتن ویژگی‌های منحصر به فردشان، مانند عمیق‌ترین، طولانی‌ترین، یا قدیمی‌ترین قنات ایران بوده است. این ۱۱ قنات شامل: قنات قصبه گناباد، قنات بلده فردوس، قنات‌های حسن‌آباد مهریز و زارچ یزد، قنات ابراهیم‌آباد اراک، قنات مزدآباد میمه و قنات وزوان در بخش میمه اصفهان، قنات دوطبقه اردستان، قنات جوپار، قنات اکبرآباد و قنات قاسم‌آباد بروات در کرمان است.
۲۱		کویر لوت†	استان‌های خراسان جنوبی کرمان سیستان و بلوچستان	۲۰۱۶	۱۵۰۵	vii،viii	کویر لوت نخستین اثر طبیعی ایران است که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت می‌شود. این کویر که به عنوان گرم‌ترین نقطهٔ زمین شناخته می‌شود، در حالی در سال‌های ۲۰۰۵، ۲۰۰۶، ۲۰۰۷، و ۲۰۰۹ به عنوان گرم‌ترین نقطهٔ کره زمین اندازه‌گیری شد که در سال ۲۰۰۵ با دمای ۷۰٫۷ درجهٔ سانتی‌گراد، رکورد گرم‌ترین دما در تمام زمین را ثبت کرد. سابقهٔ تمدنی بیش از پنج هزار سال در حاشیهٔ کویر لوت و کشف حدود سه‌هزار اثر تاریخی از این منطقه در نوع خود بی‌نظیر است که از جمله این کشفیات می‌توان به درفش پنج هزارسالهٔ شهداد اشاره کرد که قدیمی‌ترین درفش جهان محسوب می‌شود.

جستارهای وابسته

• میراث فرهنگی و معنوی ایران در یونسکو
• فهرست پیشنهادی ثبت میراث جهانی یونسکو در ایران
• فهرست مشاهیر ایران در یونسکو
• فهرست آثار ثبت شده ایران در یونسکو

منابع

• وب سایت رسمی یونسکو، ایران

پیوند به بیرون

• وب سایت رسمی میراث جهانی ایران
• میراث جهانی یونسکو در ایران
• نقشه اینتراکتیو میراث جهانی یونسکو در ایران