دکترین برژنف

دکترین برژنف (به روسی: Доктрина Брежнева) بیان می‌کند «حاکمیت هر کشور سوسیالیستی نمی‌تواند مغایر با منافع و امنیت کشورهای دیگر سوسیالیستی یا نهضت انقلاب جهانی باشد.»

تاریخچه

حرکت‌های آزادی خواهانهٔ سال ۱۹۶۸ در کشور چک اسلواکی پیشین در زمان برژنف منجر به نگرانی مقامات شوروی شد. این در حالی است که حکومت اتحاد شوروی پیشین اروپای خاوری را به نوعی دروازه‌های خود می‌دانست. روز چهارم ژانویه این سال پلنوم کمیتهٔ مرکزی حزب کمونیست چک اسلواکی آنتونین نوفوتنی دبیر اول حزب کمونیست و رییس جمهور این کشور را که از زمان استالین باقی‌مانده بود از دبیرکلی برکنار کرد و یکی از اعضای این حزب به نام الکساندر دوبچک که به اندیشه‌های آزادی خواهانه شهرت داشت را به این مقام برگزید. در ماه مارس همان سال نووتنی از مقام ریاست جمهوری این کشور نیز استعفا کرد و به تبع آن در ماه آوریل تمام عوامل و هواداران او از مقامات حزبی و دولتی برکنار شدند و مقام ریاست جمهوری به یکی از ژنرال‌های سالخورده رسید که عملاً نقشی در حکومت نداشت. به دنبال این دگرگونی‌ها کمیتهٔ مرکزی حزب کمونیست چک اسلواکی برنامهٔ تازه‌ای را برای این کشور تنظیم کرد که متضمن آزادی‌های اساسی رسانه‌ها و لغو سانسور و همچنین تمرکززدایی و حرکت این کشور از انحصار سوسیالیستی و متمرکز به ساختی دموکراتیک و نامتمرکز بود. دوبچک برای نخستین بار شعار «سوسیالیسم با چهرهٔ انسانی» را مطرح کرد که این اصطلاح خود موجب افزایش خشم مقامات مسکو شد زیرا معنی این شعار جز این نبود که سوسیالیسمی که تاکنون در کشورهای بلوک شرق از جمله اتحاد شوروی پیاده می‌شد غیر انسانی بود.

دوبچک دو بار در دورهٔ دبیر اولی حزب برای رفع نگرانی‌ها و ارائه توضیحات پیرامون مسائل پیش آمده به مسکو رفت و با مقامات کرملین ملاقات کرد. در دومین ملاقات برژنف نگرانی خود را از اوضاع پیش آمده در چک اسلواکی اعلام کرد و صراحتاً گفت که شوروی نمی‌تواند در قبال این موضوع تنها نظاره گر باشد. دوبچک برای رفع نگرانی مقامات شوروی تصریح کرد که بر اوضاع مسلط هست و همچنین اجازهٔ برگزاری مانور مشترک نظامی اعضای پیمان ورشو را در خاک این کشور داد. پس از پایان این رزمایش نیروهای اتحاد شوروی در باریکهٔ مرزی خود با این کشورنگه داشتند (پیش از فروپاشی شوروی این دو کشور با یکدیگر مرز مشترک داشتند).

پس از بالا گرفتن روند اصلاحات در چک اسلواکی و همچنین بروز برخی شایعات همانند کشف انبار مهمات آمریکایی که توسط روزنامهٔ پراودا ارگان رسمی حزب کمونیست شوروی منتشر شد برژنف و دوبچک این بار در خاک چک اسلواکی در قالب رهبران پیمان ورشو با یکدیگر ملاقات کردند.

ملاقات رهبران اعضای پیمان ورشو در چک اسلواکی منجر به صدور بیانیه‌ای شد که در آن قبول اصل تساوی میان احزاب کمونیست و رعایت استقلال کشورها تصریح شده بود. اما جمله‌ای در این بیانیه گنجانده شده بود که مقدمات ابداع دکترین برژنف را فراهم آورد:«نگهداری و دفاع از دست آوردهایی که به بهای کوشش‌های قهرمانانه و از خود گذشتگی‌های فراوان مردم کشورهای سوسیالیست به دست آمده‌است وظیفهٔ مشترک کلیهٔ کشورهای سوسیالیست است.»

همین بند از بیانیه منجر به سواستفادهٔ بعدی شوروی و دخالت نظامی این کشور در چک اسلواکی در ماه اوت شد و این کشور همراه با چهار کشور از اعضای پیمان ورشو وارد خاک چک اسلواکی شده و در مدت یک روز بدون برخورد مقاومتی نقاط حساس پایتخت این کشور را تصرف کردند.

منابع

• از لنین تا گورباچوف،محمود طلوعی،چاپ سوم_۱۳۷۰
• اروپای شرقی فارغ از «دکتر ین برژنف»