نیشابور

برای دیگر کاربردها، نیشابور (ابهام‌زدایی) را ببینید.

نیشابور
کشور	ایران
استان	خراسان رضوی
شهرستان	نیشابور
بخش	مرکزی
نام(های) قدیمی	رئونت، ابرشهر، نیشاپور، نیسایه، شهر فیروزه، نشابور، نیسابور، ایرانشهر
سال شهرشدن	تقریباً ۲۵۰م؛ تأسیس شهرداری: ۱۹۳۱م
مردم
جمعیت	۲۷۶٬۰۸۹ نفر سال ۱۳۹۰ شهرستان نیشابور:۴۴۸٬۱۷۰ در (۲۰۱۱ م) شهر نیشابور و حومه:۳۱۵٬۲۷۴
رشد جمعیت	۲٫۰
تراکم جمعیت	۶۰۰۰ نفر بر کیلومتر مربع
جغرافیای طبیعی
مساحت	۳٬۵۰۰ هکتار (۳۵ کیلومتر مربع)
ارتفاع از سطح دریا	حدود ۱۲۵۰ متر
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه	۱۴٫۸ ۱۳٫۸
میانگین بارش سالانه	۳۶۵٫۸
روزهای یخبندان سالانه	۱۰۰
اطلاعات شهری
شهردار	هادی مسلمی
ره‌آورد	فیروزه، ریواس و شربت ریواس، سفال، رباعیات خیام، قالی نیشابور، صنایع دستی،
پیش‌شماره تلفنی	۰۵۱
وبگاه	شهرداری نیشابور روزنه نیشابور روز نیشابور
تابلوی خوش‌آمد به شهر
نیشابور روی نقشه ایران ۳۶.۲۰° شمالی ۵۸.۸° شرقی / 36.20; 58.8

نِیْشابور تلفظ (فارسی نوشده از فارسی میانه:           نیو شاهپوهر، به‌معنای: شهر نوساختهٔ شاهپور؛ به‌الفبای لاتین: Nishapur) شهری در استان خراسان رضوی، مرکز شهرستان نیشابور و دومین شهر بزرگ استان‌های خراسان پس از مشهد است. در دامنه‌های بلندی‌های بینالود در شمال‌شرق ایران جای گرفته، از مهم‌ترین مراکز تاریخی، گردشگری، صنعتی برای کشور و منطقه می‌باشد و همچو نمادی از تاریخ و فرهنگ ایران نامبرده می‌شود.
شهر نیشابور برپایهٔ سرشماری همگانی ۱۳۹۰، ۲۳۹٬۱۸۵ نفر؛ بخش مرکزی‌اش، ۳۱۹٬۵۷۶ نفر؛ و همهٔ شهرستان، ۴۳۳٬۱۰۵ نفر جمعیت دارد. یک سوم باشندگانش، نوجوان بیان شده و میزان جمعیت آن نسبت به استان ۷ درصد است. فرمانداری شهرستان نیشابور از فرمانداری‌های ویژه در ایران است. در ۲۰۱۰م به ICCN (شبکهٔ میان‌شهری همیاری فرهنگی ناپدیدار) پیوست و از ۲۰۱۵م عضو جامعهٔ کهن‌شهرهاست. شهرداری آن در ۱۳۱۰/ ۱۹۳۱م به‌جای دار الإمارة ساخته شده و اکنون سه منطقهٔ شهری را پوشش می‌دهد. دورهٔ چهارم شورای اسلامی شهر نیشابور، ۱۳ عضو دارد.
جایگاه تاریخی نیشابور در خراسان در فرایندی گام‌به‌گام با مشهد از دورهٔ صفویان جایگزین شده است. شکوفایی و پیشرفت همه‌جانبهٔ نیشابور و منطقهٔ آن (ربع نیشابور)، دورهٔ سده‌های میانه تا سلطنت خوارزمشاهیان بوده و در این دوران، همچون یک پایتخت فرهنگی برای ایران شمرده می‌شود. در سده یازدهم م با ۱۲۵ هزار تن جمعیت، هشتمین شهر بزرگ جهان (به‌انگارهٔ تمدن‌های شناخته‌شدهٔ آن زمان) بود. تاریخ نیشابور از دورهٔ ساسانیان آغاز می‌شود و مرکز ساتراپی ابرشهر بوده است؛ در حدود دهه‌های میانی سده سومِ م به فرمان شاپور یکم بنیان‌گذاری یا بازسازی شده است. در سال ۶۴۳م با صلح‌نامهٔ کنارنگ و عبدالله عامر فتح اسلامی به آن درآمد. از ۸۲۱م تا ۸۷۳م پایتخت امیرنشین طاهریان بود، سپس پایتختِ نخستین سطلنت سلجوقیان به‌دست طغرل گزیده شد.{سخ}} حوزهٔ علمی این شهر در عصر زرین اسلامی از بزرگترین مراکز و میهن بسیاری از دانشمندان، شاعران، صوفیان و دیگر بزرگان به‌شمار می‌رفته و آن را از بزرگترین مراکز تمدن و فرهنگ اسلامی به‌ویژه در عصر سلجوقیان می‌دانند.{{ در این دوران، از مهاجرانی از بیشتر ولایت‌های خلافت عباسیان میزبانی می‌کرده که این روند تا براندازی سلطنت خوارزمشاه، گسترده و پیوسته بوده است.
آنچه از نیشابور کهن مانده، منطقه‌ای به نام کُهَندِژدر جنوب شهر کنونی است. نخستین پژوهش‌های باستان‌شناسی در آن، از سال‌های ۱۹۳۵ و ۱۹۴۷ به‌دست موزه متروپولیتن نیویورک آغاز شد و تا کنون پیوسته و ناپیوسته انجام می‌گیرد. برپایه پژوهش‌های تازه‌تر، این منطقه در هزاره سوم پیش از میلاد، وابستگی‌های بازرگانی با دره سند و بین‌النهرین داشته؛ از این رو، پیشینهٔ شهرنشینی در منطقهٔ نیشابور، به پیش از دوره ساسانی و سده سومِ م برمی‌گردد و آن را کهن‌ترین منطقهٔ باستانی در خراسان بزرگ می‌دانند که هنوز سکونت‌پذیر است.
مسافت این شهر از راه جاده ۴۴ با مشهد ۱۲۴ ک. م، تا تهران ۷۶۸ ک. م است. باجگیران نزدیک‌ترین گذرگاه مرزی و عشق‌آباد با فاصلهٔ حدود ۱۹۰ کیلومتر، نزدیکترین پایتخت یک کشور به آن است. از ۱ مرداد ۱۳۳۵/ ۲۳ ژوئیه ۱۹۵۶ به راه‌آهن سراسری ایران پیوست. اقتصاد شهرستان نیشابور برپایهٔ کشاورزی-دام‌پروری، بازرگانی و برخی صنایع دستی و کارخانه‌ای استوار است. کاریزها (محلّی: قنات)، مهمترین منبع آبیِ کهن آن است که امروزه نیز کم‌وبیش اهمیت دارند.
دو روز ۲۵ فروردین و ۲۸ اردیبهشت در تقویم رسمی ایران، به نام دو تن از برجستگان جهانی اهل نیشابور، فریدالدین عطار و عمر خیام نامگذاری شده‌است. رسانه‌های ویژهٔ نیشابور دربرگیرندهٔ چند وبگاه خبرگزاری و هفته‌نامه‌های صبح نیشابور و خیام‌نامه است.
هنرهای سفالگری، قالی‌بافی و فیروه‌تراشی در نیشابور برجستگی کهن دارند/داشته‌اند. آثار یافت‌شده از نیشابور کهن که بیشتر آن‌ها سفال است، در موزه‌هایی مانند موزهٔ سفالینهٔ تهران، موزهٔ هنر کلان‌شهر نیویورک و موزهٔ هنر شهرستان لس‌آنجلس نگهداری می‌شود و بخشی از آن‌ها در دیگر موزه‌های گوناگون ایران و جهان پراکنده است.
شهرستان نیشابور ویژگی‌های اقلیمی فلات مرکزی ایران را دارد (دشت‌هایش آب‌وهوای نیمه‌صحرایی ملایم)؛ در زمستان‌ها نسبتاً سرد و در تابستان معتدل است. با میانگین بالای °۱۳٫۹، پایین °۷٫۱ و بیشینهٔ °۲۲٫۵ از منطقه‌های سرد استان به‌شمار می‌آید. دی سردترین و تیر گرم‌ترین ماه در سالانهٔ نیشابور است.

تاریخ

نوشتار اصلی: تاریخ نیشابور

تاریخ نیشابور نسبت به دیگر جای‌های تاریخی ایران، کمتر موضوع پژوهش آکادمیک بوده است. این امر در حوزه‌های دیگر نیز دیده می‌شود، به‌طوری که خسرو سینایی، آنگاه که خواسته برای نیشابور مستند بسازد؛ گفت «تاریخ نیشابور، تاریخی است که از آن هیچ خاطرهٔ تصویری وجود ندارد.»
ابوعبدالله حاکم در تاریخ النَیسابوریین؛عبدالغافر فارسی؛ شریف ادریسی در نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق؛یاقوت حموی در معجم البلدان؛ بلاذری؛ ابن فقیه؛ ریچارد بولیت در اشراف نیشابور؛ محمدرضا شفیعی کدکنی؛ فریدون گرایلی در همهٔ آثارش؛ فریدون جنیدی؛ محمد پروانه؛ گای لسترنج و رضا انزابی نژاد از جمله افرادی‌اند که به تاریخ نیشابور کاملاً یا نسبتاً پرداخته‌اند یا دربارهٔ تاریخ نیشابور از راهِ مشاهیر آن، پژوهش کرده‌اند.

پیش‌تاریخی و باستان‌شناسی

هزاره ۵ ق‌م

نوشتار اصلی: پژوهش‌های باستان‌شناسی در نیشابور

پاره ششم از بخش زامیادیشت دفتر یشت‌ها از کتاب اوستا که در آن از کوه رئونت نام برده شده است.

حاکم نیشابوری، در کتاب تاریخ نیشابور می‌نویسد که گویند نیشابور را انوش بن شیث بن آدم بر «سنگی املس» ساخت. در افسانه‌های ایرانی، بنای این شهر را به عهد طهمورث، نسبت داده‌اند. این زمان حدوداً با هزارهٔ چهارم قبل از میلاد که شهرنشینی رونق یافته بود، هم‌زمان است.
رَئِوَنْت [Raēvant] نام باستانی نیشابور در کتاب اوستا؛ نام کوه، منطقه و شهری در نیشابور؛ کوهی در نیشابور که جای آتشکده آذربرزین مهر در آن، بوده است. رئونت، نام بوم نیشابور، پیش از نام ابرشهر بوده که در متون مزدیسنایی دیده می‌شود. این نام، در زبان پهلوی به رِیْوَنْد، دگرگون گردیده است. رِیْوَنْد، به عنوان یکی از نواحی نیشابور، تا امروز پایدار است و نام ریوند، در گویش نیشابوری، به همان صورت پَهلَوی خود، یعنی رِیْوَنْد (یا به صورت مخفف شده: رِوَنْد) حفظ شده و کاربرد دارد.
اولین حفاری‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناختی در نیشابور، از سال‌های ۱۹۳۵ (میلادی) و ۱۹۴۷ (میلادی) شروع شد و توسط هیئت ایران‌شناسی موزه متروپولیتن نیویورک، بر روی خرابه‌های شهر قدیم نیشابور -جنوب شرقی شهر کنونی نیشابور- انجام گردید و در سال ۱۹۶۶ میلادی ریچارد بولیت نیز برنامهٔ پژوهشی مدونی را جهت تعیین وضعیت و بازسازی محلات و بازارها، و محدودهٔ شهر قدیم نیشابور انجام داد. در سال ۱۳۴۳ شمسی یک هیئت باستان‌شناسی از طرف وزارت فرهنگ و هنر به سرپرستی سیف‌الله کامبخش‌فرد و امیر ماهانی، و در سال ۱۳۶۷ شمسی نیز هیأتی به سرپرستی سید محمود موسوی در قسمت‌هایی از شهر قدیم نیشابور اقدام به کاوش نمودند. بر اثر کاوش‌های به عمل آمده مشخص شد که نیشابور در سده‌های سوم تا هفتم هجری یکی از مهمترین و بزرگترین مراکز ساخت سفالینه‌های اسلامی در ایران بوده و سفال نیشابور با سفال شهرهایی چون ری و جرجان برابری می‌کرده‌است. در سال‌های (۱۳۸۰–۱۳۷۸) کاوش‌های باستان‌شناختی محله شادیاخ نیشابور توسط هیأتی به سرپرستی رجبعلی لباف خانیکی شروع شد.

ساسانی

۲۵۰م–۶۵۱م

نوشتار اصلی: ابرشهر

حاکم دربارهٔ بنیان نیشابور به‌دست شاپور یکم نوشته:

بر حوالی شهر خارج خندق عمارت آغاز کرد، معماران و عمله مرتب کرد و تکلیفات شاقه فرمود، رعایا عاجز آمدند، معماران را امر کرد که هر روز پیش از آفتاب به سر کارها روند. هر که از رعایا پیش از آفتاب حاضر نشود زنده در میان خشت و گل دیوار گیرند و چنان کردند؛ و خلق بر آن رنج قرار گرفتند؛ و بعد از سنین کثیره... استخوان بنی‌آدم از سر تا قدم از میان گل بر خاک می‌افتاد.

خلافت

نیشابورِ اموی

سکهٔ درهم نیشابور، سال ۹۱ قمری/ ۷۰۹ میلادی

سکهٔ درهم نیشابور، سال ۹۱ قمری/ ۷۰۹ میلادی

۶۴۰م- ۷۵۰م
بیشتر تاریخ‌نویسان، فتح اسلامی نیشابور را در ۶۴۳ به هنگام خلافت عمر بن خطاب ثبت کرده‌اند. برخی نیز این رویداد را در ۶۵۰م را به هنگام خلافت عثمان بن عفان نوشته‌اند، بودن شماری از صحابهٔ پیامبر اسلام در سپاه خلافت راشدین، یکی از دلایل فتح بی‌جنگ این شهر ذکر شده است. حاکم نیشابوری نوشته که در۶۴۳م با صلح‌نامهٔ کنارنگ و عبدالله عامر فتح اسلامی به آن درآمد.
به‌هنگام امارت زیاد بن ابی‌سفیان، خراسان چهاربخش (رَبع) شد و نیشابور مرکز یکی از چهاربخش‌های خراسان برگزیده شد.

سده‌های میانه

۷۵۰م-۱۰۷۷

نیشابورِ سده‌های میانه

زنی نزد حاکم شکایت می‌برد، نگاره‌ای از جامع التواریخ دربارهٔ بنیان‌گذاری محلهٔ شادیاخ (شادی+کاخ) در نیشابور کهن که زلزله‌ها آن ویران کرده است.

کاسه‌ای که واژه «شادی» (فرح) در آن تکرار می‌شود، به خط کوفی تزئینی، یافت‌شده در نیشابور با دیرینگی نهم م یا ۱۰م.

پایهٔ توسعهٔ نیشابور در سده‌های میانه را، شهرنشینی نهادینه‌شده در دورهٔ ساسانی در آن منطقه می‌دانند؛ از مراکز بزرگ اقتصادی راه ابریشم بود که بخش‌های مرکزی فلات ایران را با خوارزم و ماوراءالنهر مرتبط می‌ساخت. ابن رسته، مقدسی، اصطخری، ابن حوقل و یاقوت حموی دربارهٔ نیشابورِ سده‌های میانه‌ها نگاشته‌اند یا در پژوهش‌هایشان به نیشابور نیز سفر کرده‌اند. ابن رسته این شهر را «صحرایی ـ کوهستانی» خوانده که زیرشهرهایی داشته مانند: جام، باخرز، جوین و بیهق؛ سپس، سیزده روستا و چهار ربعِ شهر نیشابور را نام می‌برد که ریوند، تکاب، بشت‌فروش و مازول بوده‌اند و روستاها نیز شامل استوا، ارغیان، اسفراین، پُشت، رخ، زاوه، زوزن، اشبند و خواف بوده‌اند.
در ۸۱۵م، علی‌رضا، امام هشتم شیعیان اثناعشری و ولی‌عهد مأمون عباسی به نیشابور درآمد، از سوی محدثان بسیار گرامی داشته شد و حدیث سلسلة الذهب را به درخواست آنان بیان کرد.
امیرنشین طاهریان در ۸۲۱ به‌دست طاهر بن حسین در مرو استقلال اعلام کرد. در ۸۳۰ نیشابور پایتخت امیرنشین طاهریان شد و پس از مرو، دومین پایتخت آنان به‌شمار می‌رود. داستانی دربارهٔ بنیان‌نهادن شادیاخ در نیشابور به عبدالله بن طاهر نسبت داده‌اند:

پیش از این، رسم بر این بود که وقتی سپاهیان در شهری اردو می‌زدند، در خانه‌های مردم مهمان می‌شدند. صاحب‌خانه وادار می‌شد که برای آسایش میهمانان کار کند و یارای نافرمانی هم نداشت. آنگاه که عبدالله بن طاهر به حکومت خراسان منصوب شد، در نیشابور استقرار یافت. روزی در شهر، زن جوانی را دید که اسبی را آب می‌داد. چون تناسبی در این کار نمی‌یافت، شگفت‌زده شد. دستور داد شوی زن را حاضر کردند و سبب را پرسید، مرد گفت «این ستمی که امیر بر ما روا داشته است». عبدالله گفت: «چگونه؟» مرد گفت: «یکی از سپاهیان تو در خانهٔ من است. امروز از من خواست که اسب او را آب دهم و مرا یارای نافرمانی نمود. مردد شدم که اگر با اهل خانه بیرون می‌رفتم و زن را در خانه می‌گذاشتم، زنم را در امان نمی‌دیدم، ناگزیر زن را فرمان دادم تا اسب را آب دهد و خود خانه نگاه داشتم.»

عبدالله، غمین گشت و به اندیشه فرورفت، سپس دستور داد در بیرون شهر که شادیاخ نام داشت کاخی ساختند و خود در آن مستقر گردید و سپاهیان را موظف نمود که پیرامون آن ساکن شوند به فرمان او در شهر ندا دادند که از این پس، هر سپاهی در خانه مردم مهمان شود، خونش مباح است، به این ترتیب سپاهیان همگی به شادیاخ نقل مکان کردند و محدودهٔ شادیاخ آباد شد و به مرور، یکی از آبادترین و مشهورترین محله‌های نیشابور گشت.

این داستان را به دیگران، از جمله غازان خان نیز نسبت می‌دهند. کاخ شادیاخ، تا سده هفتم هجری، آبادان بود.

سفال نیشابور

در اوت ۸۷۲ یعقوب لیث صفاری بر نیشابور چیره شد. هنگامی که بزرگان نیشابور به مشروعیت او از سوی خلیفه خرده گرفتند، درباری باشکوه آماده ساخت، در حضور بزرگان شمشیرش را درآورد و گفت «امیرالمؤمنین را به بغداد نه این تیغ نشاندست؟ گفتند: بلی. گفت مرا بدین جایگاه نیز همین تیغ نشاند و عهد من و آنِ امیرالمؤمنین یکی است»
جغرافی‌دانان‌ها در این دوره، نیشابور را به عنوان شهری پرجمعیت توصیف می‌کنند که به ۴۲ بخش با یک فرسخ طول و عرض بخش شده بود و ارگ، مرکز شهر و یک حومهٔ شهری بیرونی را دربرمی‌گرفت که مسجد جامع نیشابور در این بخش جای داشت. در کنار این مسجد بازار همگانی و پادگانی به‌نام المعسکر، کاخ حاکم (ارگ)، فضای باز دوم با عنوان میدان الحسین و زندان جای داشتند. ارگ دو دروازه داشت و مرکز شهر چهار دروازه: دروازهٔ پل، دروازهٔ راهی که از مقیل می‌آمد، دروازهٔ قلعه (باب الکهندز) و دروازهٔ پل تکین. حومه‌های شهری دیوارهایی با شمار بسیاری دروازه داشته است. شناخته‌شده‌ترین بازارها المربع الکبیرة (نزدیک به مسجد جامع) و المربع الصغیرة بودند. مهمترین خیابان‌های بازاری در حدود پنجاه تا بودند و در خط‌های یکراست متقاطع در زوایای سمت راست، سراسر شهر را می‌پیمودند؛ همه نوع کالایی در این خیابان‌ها فروخته می‌شد. نهرهای بسیاری که از وادی سقاورسرچشمه می‌گرفتند از روستای باشتنکار یا باشتقان به سوی پایین حرکت کرده و ۷۰ مایل را طی می‌کردند، از اینجا به بعد از نزدیک شهر عبور کرده و خانه‌هایی با ذخایر آبی وسیع را ایجاد می‌کردند. باغ‌های پایین‌شهر نیز بدین شیوه آبیاری می‌شدند. منطقهٔ نیشابور همچو حاصلخیزترین ناحیه در خراسان برجسته بود.
کتاب تاریخ النیسابوریین در سپتامبر یا اکتبر ۹۹۸م به‌دست ابوعبدالله حاکم نیشابوری نوشته شد؛ کتابی که به جغرافیا، تاریخ و علم حدیث در نیشابور پرداخته و بیش از ۲۵۰۰ تن از بزرگان نیشابور را معرفی و دلایل سرشناسی آن‌ها را نه به شیوه تذکره که به صورت خلاصه یاد کرده است. این اثر در سده هفتم قمری، به‌دست محمد بن حسین خلیفه نیشابوری بازنویسی و بخش‌های عربی آن به فارسی ترجمه شده است. خلیفه نیشابوری قسمت‌هایی از تاریخ نیشابور معاصر خود یعنی حدود سه قرن پس از متن اصلی کتاب را نیز به کتاب حاکم اضافه کرده است. این کتاب را از آثار ارزشمندی می‌دانند که در حوزه تاریخ‌نگاری محلی ایران نگاشته شده، گویا نسخهٔ کامل آن یافت شده است.
در سال ۴۰۱ (قمری)، قحطیِ بزرگی در نیشابور روی داد که بر اثر سرمازدگی کشاورزی در سال ۴۰۰ (قمری) بوده است.

سراسرنمایی از کهن‌دژ نیشابور

خوارزمشاهی

۱۰۷۷م-۱۲۲۱م

نیشابور خوارزمشاهی

سفیر چنگیز در نیشابور، ۱۲۲۰م؛ نسخه‌ای در کتابخانه ملی فرانسه.

محراب یا سنگ گور، یافت‌شده از نیشابور به دیرینگی سده دوازدهم میلادی.

به‌هنگام حملهٔ غزها به نیشابور در ۱۱۵۴م، جنگ داخلی مذهبی نیز در نیشابور رخ داد؛ «هر شب یک فرقة مذهبی به محلة فرقة دیگر حمله می‌کرد و عده‌ای از آنان را می‌کشت» که نمونه‌ای برجسته از درگیری‌های مذهبی سده ششم هجری است، حتی اگر دو طرف از سوی دشمن مشترکی تهدید می‌شدند، از ستیزه‌جویی بازنمی‌ایستادند.
همهٔ منابع تاریخی دربارهٔ نبرد نیشابور (۱۲۲۱)، از سوی مسلمانان نوشته شده است. آنان حمله مغول و تأثیرات پس از آن را، به عنوان ضربه‌ای رکودکننده در تاریخ نیشابور و درپی آن، تمدن اسلامی و ایران مطرح می‌کنند: «تبدیل به جویبارهای خون گردید، از سران مردان و زنان و کودکان هرم‌هایی ساخته شد، حتی به سگ‌ها و گربه‌های شهر نیز رحم نکردند.»
محمد خوارزمشاه در ۲۴ آوریل ۱۲۲۰ م به نیشابور وارد شد. مدّتی ماند و نیشابور نقش دربار خوارزمشاهیان داشت. عطاملک جوینی از چگونگی درهم‌آمیزی ازدحام و تشویش مردمان و نابسامی سلطنت خوارزمشاهیان نوشته است. سلطان محمد در یک خطبهٔ نماز جمعه در نیشابور بیان داشت که «کارِ این مغولان بلایی آسمانی است، هرکس چارهٔ خویش کند و برود یا تسلیم شود.» سپس سه تن را مأمور ادارهٔ شهر کرد: «نظام‌الدین ابوالمعالی جامی»، «ضیاءالملک زوزنی» و «مجیرالملک کافی»؛ سرانجام برای شکار از نیشابور سوی اسفراین رفت. جبه نویان و سبتای همراه گردان‌هایی در ۱۳ مه ۱۲۲۰م به نیشابور رسیدند و حاکمان سه‌گانه پیام پیروی به آن دو فرستادند. کم‌کم شورش‌هایی علیه بود-وباش سربازان امپراتوری مغولان در ربع نیشابور شدّت گرفت. سپس تولُی از سوی چنگیز، خان مغول مأمور رسیدگی شد که او تغاجار نویان را فرماندهٔ سپاه خود برگزید. تولی‌خان در ۲۰ نوامبر ۱۲۲۰م (نیمهٔ رمضان) به مرزهای ربع نیشابور رسید. در این درگیری‌ها، تغاجار نویان با تیر یک کمان‌دار مرزدار نیشابور کشته شد.شهاب‌الدین زیدری نسوی از تغییر تاکتیک فرماندهان مغولان نوشته که تا بیست شهر از توابع نیشابور را تصرف نکردند، قصد نشابور نکردند. پس از چیرگی امپراتوری مغولان بر مرو، نیشابور در ۱۶ ژوئن ۱۲۲۱ م به فرماندهی تولُی سقوط کرد و در فرمان امپراتوری مغولان جای گرفت.
اکنون در شهرستان نیشابور، آثاری از دورهٔ خوارزمشاهیان به‌جامانده که دربرگیرندهٔ تپه-قلعه‌های چهار گوشلی، دختر، گلبو، دهنه حیدری، رضی و کلیدر هستند. همچنین سردابه یام و قلعهٔ کهنهٔ سرده از این دسته‌اند.
ابن ابی‌برکات، علی سیفی، رضی‌الدین، امیرمعزی، ابوالفضل میدانی، ابن فندق، ابن ابوسعید، ابن ابی صادق، عبدالملک جونی، عمر خیام و فریدالدین عطار از برجستگان نیشابور در این دوره بودند.

ایلخانی-تیموری

۱۲۲۱م-۱۵۰۷م

نیشابور ایلخانی-تیموری

غازان خان در فتح نیشابور، ۱۲۹۴م؛ از جامع التواریخ، نوشته رشیدالدین همدانی.

پس از براندازی نیشابور در ۱۲۲۱م، ساختار شهری آن ناتوان شد و فراورده‌های کشاورزی‌اش کاهش یافت. غازان‌خان و ابوسعید بهادرخان برای آباد ساختن، مکان‌هایی در ساخته شد، جمعیت شهر فزونی گرفت و برخی روستاها باز-آباد شده. شهر جدید را در شمال و غر شهر قدیم ساختند. در ۱۳۳۹م یا ۱۳۴۰م، حمدالله مستوفی در نیشابور بود. در زمان، این شهر و منطقهٔ آن، آبادان و مهم در خراسان به‌شمار می‌رفته. کشاورزی در منطقهٔ مرکزی نیشابور بسیار رونق داشته به‌طوری که او از چهل آسیاب در کنار رود میرآباد (به‌گفتهٔ او: آب‌بوستان) سخن گفته که همگی بی‌ایست کار می‌کرده است. شتاب و گنجایش این آسیاب‌ها را از تشابهی ادبی که او گفته می‌توان دریافت: «تا کشاورزان از دوختنِ سرِ یک جوال فارغ می‌شدند، یک خروار غلّه آرد می‌شد.» در بهار ۱۳۸۱م نیشابور بی‌نبرد به‌دست تیمور گرفته شد. در ۲۶ ژوئیه ۱۴۰۴م روی گونزالس دی کلاویخو سفیر هانری سوم پادشاه اسپانیا نزد تیموریان، به نیشابور رسید.

سنگ‌نوشتهٔ بنیانگذاری مسجد جامع نیشابور در ۱۴۹۴م

در ۱۴۰۵م زلزله‌ای شدید نیشابور را لرزاند که گویا پس‌لرزه‌هایش تا چند روز پیوسته بوده. در ۲۰ آوریل ۱۴۴۷م، جنگی داخلی میان تیموریان در نیشابور رخ داد. ابن بطوطه جهانگرد مغربی، احتمالاً در دهه ۱۳۳۰ (میلادی) به نیشابور درآمد و این شهر را توصیف کرد:

یکی از شهرهای چهارگانه‌ای است که پایتخت‌های خراسان‌اند، از برای فراوانی میوه‌ها، بوستان‌ها، آب‌ها و زیبایی‌هایش «دمشق کوچک» نامیده می‌شود. چهار نهر در آن روان است، بازارهایش نیکو و گسترده است، مسجد نوساخته‌اش در میانهٔ بازار است که چهار مدرسه در کنارش می‌باشد و آب‌واره‌های فراوانی دارد.

او همچنین از گونه‌های پوشاک‌بافی در نیشابور نام می‌برد که از حریر بافته می‌شدند که برای فروش به هند می‌بردند.
در ۱۴۹۳م مسجد جامع نیشابور با تلاش پهلوانی به نام علی بن بایزید کرخی (احتمالاً هراتی) ساخته شد که تاکنون برجامانده و کهن‌ترین سازه در محدودهٔ کنونی نیشابور است. مدرسه گلشن، آرامگاه عطار، آرامگاه مغربی، قلعه شورگز و کاروانسرای فخر داوود از بناهای ساخته‌شدهٔ این دوران در نیشابور بوده که هنوز پابرجاست.
سراج‌الدین سگزی، حسن جوری، حسن متکلم و لطف‌الله نیشابوری از مشاهیر نیشابور در این دوره‌اند؛ جمال‌الدین شریف (شام سپس مصر) محمد بکتاش (آناتولی) و منجّمه (شام) از جمله برجستگانی نیشابوری‌اند که در این دوره از زادگاه خود کوچ کردند.

صفوی

۱۵۰۱م-۱۷۳۶م

نیشابور صفوی

مسجد و زیارتگاه قدمگاه در ۲۴ ک. م شرق نیشابور؛ به‌هنگام پادشاهی سلیمان صفوی (۱۶۶۶ – ۱۶۹۴م) بازسازی شد.

آرامگاه و مسجد محمد محروق از بناهایی در نیشابور است که نمود هنر صفوی در آن آشکار است.

در ۱۵۸۱م در پی ناسازگاری‌های طوایف خراسان، قلعهٔ نیشابور محاصره شد. این نبرد میان دو سپاهِ موافق و مخالف حکومت مرکزی صفویان رخ داد؛ یک سپاه به فرماندهی مرتضی‌قلی پرناک و محمد روملو برای پشتیبانی از حکومت مرکزی صفویان (شاه محمد خدابنده) آماده شده بود و دیگری به فرماندهی علی‌قلی شاملو و قلی‌خان استاجلو برای پشتیبانی از عباس میرزا (بعدها شاه عباس یکم). نتیجهٔ این نبرد محاصره قلعهٔ نیشابور به‌دست طوایف شاملو و استاجلو، عقب‌نشینی طوایف تکلو و ترکمان، به سلطنت رساندن شاه عباس یکم در خراسان و سرانجام عقب‌نشینی طوایف شاملو و استاجلو به هرات بود.
در ۱۵۹۲م شاه عباس یکم در پی اختلافات شیبانیان و صفویان، نیشابور را از چیرگی شیبانیان درآورد.
از پنج سنگ‌نوشته در مسجد جامع نیشابور، دوتای آن وابستهٔ شاه عباس یکم است که در دو سوی درگاه شمالی‌اش نصب است. این سنگ‌نوشته‌ها، فرمان‌هایی از او دربارهٔ «کاهش مالیات و نپرداختن آن»، «تشویش‌زدایی مقام‌داران حکومتی از مردم نیشابور» به تاریخ رمضان ۱۰۲۱/ اکتبر ۱۶۱۲ می‌باشد.
کاروانسرای شاه‌عباسی، کاروانسرای قدمگاه، بازار سرپوشیده، گرمابه گلشن، آرامگاه فضل، مسجد محمد محروق، مسجد و زیارتگاه قدمگاه، سرای زهدی و گرمابهٔ کهنهٔ بازار از یادگارهای دورهٔ صفوی در نیشابور است.
امام‌قلی خاکی، محمدحسین نظیری، عبدی، شاه‌محمود، محمدیحیی سیبک، کاتبی ترشیزی، میرمحمد مخدوم، شاه‌محمود رهی از برجستگان نیشابوری در این دو سده و چند دههٔ صفوی‌اند.
سعادت علی خان، زادهٔ ۱۶۸۰ در نیشابور (با ناماصلی میر محمدامین موسوی نیشابوری) به هند کوچید و سلسلهٔ نواب‌های اَوَدْهْ در شبه‌قارهٔ هند را به سال ۱۷۲۲ بنیان نهاد که تا ۱۸۵۶ ادامه داشت.

افشاری-قاجاری

۱۷۳۶م-۱۷۹۶م
۱۷۸۹م-۱۹۰۰

نیشابورِ در سده ۱۸ م

شهر نیشابور در دهه‌های پایانی سده نوزدهم م.

حومهٔ نیشابور پیش از ۱۹۰۰م.

نقاشی ویلیام سیمپسون از آرامگاه خیام و مسجد محروق، سال ۱۸۸۰

در آرامگاه خیام از جی هامبیج، احتمالاً دهه۱۹۱۰

احمدشاه درانی در بهار ۱۷۵۱م با پشتیبانی توپخانهٔ سنگینش نیشابور را تصرف کرد و شاهرخ نوهٔ افشار را بر خراسان فرمانروایی داد. جیمز بیلی فریزر که در ۱۸۲۲م به نیشابور رسید، در اینباره نوشت:

به شهادت کسانی که آن رویداد را دیده‌اند و هنوز زنده‌اند بلاهایی که از هجوم افغانها بر سر ساکنان نیشابور آمد دست‌کم از مصیبتهای ناشی از هجوم مهاجمان تاتار نداشت. به گفتهٔ یکی از سالخورده‌ترین ساکنان نیشابور هجوم احمدخان شهر را چنان ویران ساخت که در درون دیوار نیشابور یک خانه مسکونی نماند و مدتها این نابسامانی و دربدری ادامه داشت.

طراحی مجلهٔ Popular Science؛ یکی از دروازه‌های نیشابور، سال ۱۸۹۲

او طول شهر را چهار هزار قدم و جمعیت آن را بین ۳۰ تا ۴۰ هزار نفر گمان زد، بازار اقتصادی این شهر را راکد بیان کرد. در قحطسالی ۱۸۷۱م جایگاه اقتصادی نیشابور را بسیار ناتوان کرد به‌طوری که از ۶۰۰ باب دکان فقط ۱۵۰ باب پویا بود و دکان‌داران به‌سختی از فروش نیازمندی‌های سادهٔ روزانه می‌گذراندند.
جرج کرزن در ۱۸۵۵م از راه دروازه پاچنار به نیشابور درآمد، در اینباره نوشت که «مدت‌ها پیش از ورودش، دیوارهای شهر فروریخته بود و برج و باروهایش ویران گشته، ایوان و گلدستهٔ مسجد جامعش از دور نمایان بوده‌است.» یک ستون در روزنامهٔ The Gazette Times به تاریخ ۱۱ دسامبر ۱۹۱۱م دربارهٔ جایگاه عمر خیام، آرامگاهش و گمنامی‌اش در نیشابور نوشته شد که نخستین جملهٔ آن این است:

این مَثَل که «یک پیامبر در سرزمین خود هیچ احترامی ندارد» در نیشابور، زادگاه عمر خیام، یک اثباتِ نمایان دارد.

در دهه‌های پایانی سده نوزدهم م، شهر نیشابور به‌شکل مربع-مستطیل بود که پیرامون آن به ۳۳۰۰ گز (۳۴۳۲ متر) می‌رسید. دو راه یکی شرق-به-غرب و دیگری جنوب-به-شمال داشته که این دو در میانهٔ شهر چهارسوقی (چهارراه) می‌ساخته‌اند و که بازار نیشابور را چهار بخش می‌کرده است. این چهار بازار از هر سو به دروازه‌ای می‌رسیده. دروازهٔ جنوبی «عراق»، شرقی «مشهد»، جنوب‌شرقی «ارگ» و غربی «پاچنار» نام داشته است. حدود ده هزار نفر ساکنان شهر در چهارکوی «استخر»، «بالاگودال»، «سرسنگ» و «سعدشاه» زندگی می‌کردند و بیشتر اهالی، کشاورز و معدنچی (فیروزه و نمک) بوده‌اند. بخشی نیز دکان‌دار بوده‌اند و شریف‌تبارها (سادات) مستمری ویژه داشته‌اند و از سوی دولت در پرداخت مالیات، معاف بوده‌اند. در این دوران، نیشابور ۱۱ گرمابه، دو مدرسه و دو کاروانسرا و ۴۵۰ دکّان داشته است.
در ۱۹ ژوئن ۱۸۶۶م ناصرالدین، شاهِ قاجار، در نیشابور بارعام می‌دهد. او سال‌روز میلادش را در جشن گرفت و در سخنرانی‌اش این شهر را ستود.

سدهٔ بیستم

از سال ۱۹۰۱ تا ۲۰۰۰

نیشابورِ در سدهٔ ۲۰م

آرامگاه عمر خیام و طراح آن هوشنگ سیحون پیش از گشایش؛ این سازه، هویت امروزین نیشابور را نمادین کرد.

گشایش رسمی آرامگاه عمر خیام در نیشابور، ۱۲ فروردین ۱۳۴۱/ ۱ آوریل ۱۹۶۲ با حضور محمدرضا شاه پهلوی و نخست وزیر اسدالله علم.

آغاز کاوش‌های باستان‌شناسی در نیشابور به‌دست موزهٔ هنر کلان‌شهر نیویورک، ۱۹۳۵م.

در نخستین دورهٔ مجلس شورای ملی (۱۹۰۶–۱۹۰۹)، نیشابور نماینده‌ای نداشت. در دوره‌های هجدهم و نوزدهم مجلس شورای ملّی (۱۹۵۶–۱۹۶۰/ ۱۹۶۰–۱۹۶۴)، عبدالله سعیدی به نمایندگی نیشابور برگزیده شد که نخستین نمایندهٔ بومی از نیشابور بوده است. در ۱۹۳۱م، دار الإمارهٔ نیشابور برچیده و شهرداری نیشابور (بلدیّه) نهادینه شد. دروازه‌ها، برج‌ها، بارو و ارگِ نیشابور همگی در پی نوین‌سازی شهر، ویران شده‌اند. صنعت‌های برق، سینما، چاپ در دو دههٔ سی و چهل میلادی به نیشابور درآمد.
«مهدی ملک‌افضلی» (۱۸۷۸ اردکان - ۱۹۶۵ نیشابور)، مشهور به بقراط الحکما، نخستین پزشک نوآموختهٔ ایرانی بود که و پزشکی نوین را در نیشابور پایه‌گذاری کرد. او همچنین دبستان به‌نام شاهدخت را در ۱۹۳۲/ ۱۳۱۱ ساخت که نخستین آموزشگاه نوین ویژهٔ دختران در نیشابور بود؛ امروزه اثری از آن به‌جانمانده.
نخستین برنامه‌های باستان‌شناسی در نیشابور به‌دست موزهٔ هنر کلان‌شهر نیویورک ۱۹۳۵-۴۰م انجام گرفت و این گروه در پایان سال ۱۹۴۷ و آغاز ۴۸م (زمستان ۱۳۲۶)، آخرین فصل کاوش‌های خود را پایان داد. در ۱۹۴۰م، دبیرستان عمر خیام و سینما خیّام ساخته شدند؛ سپس سینماهای ایران و آسیا که هر سه در پی ناآرامی‌های پس از انقلاب ۱۳۵۷، ویران یا سوزانده شدند. در همین سال، صنعت چاپ در نیشابور با یک دستگاه دستی (یک ربعی) راه‌اندازی شد، سپس در ۱۹۶۶م/ ۱۳۴۵ دستگاه خودکار چاپ (هایدلبرگ) راه افتاد.
۱۸ اوت ۱۹۴۰م/ ۲۷ مرداد ۱۳۱۹، کمال‌الملک پس از مدت‌ها زندگی در روستای حسین‌آباد درگذشت و پیرامون آرامگاه عطار دفن شد. حدوداً در ۱۹۴۵م/ ۱۳۲۳، نخستین دستگاه اتوبوس مسافربری به نیشابور درآمد. در ۱۹۵۰م/ ۱۳۲۹، شهرستان نیشابور مرزبندی و مستقل سیاسی شد. ایستگاه قطار نیشابور، در ۲۳ جولای ۱۹۵۶م/ ۱ مرداد ۱۳۳۵ رسماً گشایش یافت. در ۱ آوریل ۱۹۶۳م/ ۱۲ فروردین ۱۳۴۲ از آرامگاه‌های نوساختهٔ عمر خیّام و کمال الملک و آرامگاه بازساختهٔ عطار به‌دست شهبانو فرح و محمدرضا شاه پهلوی رونمایی شد. تصوّف در نیشابور که ریشه‌ای کهن از سده‌های نخستین اسلامی داشته است، در حدود دهٔ هفتاد میلادی با تلاش‌های «محمدرضا محقق نیشابوری» و سید ابوالفضل برقعی قمی برچیده شد. فریدون گرایلی در ژوئن ۱۹۷۸م/ تیر ۱۳۵۷ اثر خود به‌نام نیشابور، شهر فیروزه نشر داد که نخستین کتابی بود که در دوران نوین دربارهٔ تاریخ نیشابور نگاشته شده است.
حسین فریدون نخستین فرماندار نیشابور پس از انقلاب اسلامی بود. پانزدهمین گردهمایی جهانی پیش آهنگان برنامه‌ریزی شده بود که در ژوئیه ۱۹۷۹/ مرداد ۱۳۵۸ در نیشابور برگزار شود که به سبب بی‌ثباتی سیاسی-اداریِ پس از انقلاب، لغو شد. سیل بوژان ۲۴ جولای ۱۹۸۷م/ ۲ مرداد ۱۳۶۶ رخ داد و بر اثر آن حدود ۴۰۰ نفر کشته شدند. نیروگاه سیکل ترکیبی نیشابور در ۱۹۹۳م/ ۱۳۷۲ به‌راه افتاد. در ۱۳ مارس ۱۹۹۷/ ۲۳ اسفند ۱۳۷۵ یک فروند هواپیمای سی-۱۳۰وابستهٔ نیروی هوایی ارتش ایران که از دزفول به مشهد می‌رفت، در نزدیکی کوه شیرباد سقوط کرد و ۸۶ سرنشین آن کشته شدند. ساخت افلاک‌نمای عمر خیام از ۱۹۹۹م/ ۱۳۷۸ اجرایی شد که هنوز گشایش نیافته است.

سدهٔ بیستم و یکم

۱ ژانویه ۲۰۰۱/ ۱۲ دی ۱۳۷۹ -تا کنون

نیشابور در سدهٔ ۲۱م

رأی‌دهنده‌ای در حوزهٔ نیشابور، انتخابات دورهٔ دهم مجلس ایران.

ساخت‌وسازی بلندمرتبه در یکی از خیابان‌های اصلی نیشابور، ۲۰۱۳.

در ۲۱ ژوئن ۲۰۰۱/ ۳۱ خرداد ۱۳۸۰، از رئیس جمهور خاتمی در نیشابور استقبال بزرگی شد. در ژوئن و اوت ۲۰۰۳، همزمان با گفت‌وگوهای مقام‌داران محلی نیشابور در اعتراض به تقسیم استان خراسان، آشوب‌های خیابانی نیز شدت گرفت.
فاجعه قطار نیشابور در ساعت ۰۹:۲۰ صبح، روز ۱۸ فوریه ۲۰۰۴/ ۲۹ بهمن ۱۳۸۲ در نزدیکی ایستگاه خیام در ۱۷ ک. م شرق ایستگاه مرکزی شهر نیشابور رخ داد که در پی آن ۲۹۵ کشته و ۴۶۰ نفر زخمی شدند که از این فاجعه به‌عنوان بزرگترین حادثهٔ راه‌آهن در ایران یاد می‌شود؛ فرماندار (مجتبی فرهنمندنکو)، معاون فرماندار (غلامپور)، رئیس اداره برق (خاکباز) و رئیس اداره آتش‌نشانی نیشابور و ۱۴ نفر از امدادگران آتش‌نشانی جزو کشته شدگان این حادثه بودند.
زلزلهٔ ۱۹ ژانویه ۲۰۱۲/ ۲۹ دی ۱۳۹۰ با حداکثر دامنهٔ ۶ ریشتری به مدت ۷ ثانیه در عمق ۱۰ ک. م سطح زمین، حوالی باغرود در ۱۱ ک. م شمال شهر نیشابور را لرزاند که با ۱۲۵ پس لرزه همراه بود، یک کشته و ۲۴۹ زخمی به جای گذاشت. در ۷ مارس ۲۰۱۶/ ۱۷ اسفند ۱۳۹۴، نیشابور پس از اهواز، دومین پایتخت کتاب ایران برای سال ۱۳۹۵ برگزیده شد. در فاجعهٔ شلوغی‌های منا (۱۳۹۴) (۲۴ سپتامبر ۲۰۱۵) در مکه، ۴۴ نفر از زائران نیشابوری جان باختند که بیشترین آمار جان‌باختگان ایرانی برپایه شهرستان را دربرمی‌گیرد. نابه‌سامانی مدیریتی در شهرداری نیشابور که با دگرگونی‌های پیاپی منصب شهرداریِ نیشابور از ۲۰۱۲/ ۱۳۹۰ تا ۲۰۱۶/ ۱۳۹۵ جریان داشت در ۳۱ مه ۲۰۱۶/ ۱۱ خرداد ۱۳۹۵ با عزل «سیّد عباس حسینی» و محکومیت او، آرام گرفت. با گشایش نخستین هتل در نیشابور در سپتامبر ۲۰۱۶/ شهریور ۱۳۹۵، از ناتوانی‌های صنعت گردشگری در نیشابور کاسته شد.

مردم

زبان

دربارهٔ گویش فارسی نیشابوریان در سده‌های میانه، مقدسی نوشت:

زبان مردم نیشابور فصیح و قابل فهم بوده‌است، جز آنکه آغاز کلمات را کسره می‌دادند و یائی بر آن می‌افزودند. مانند: «بیگو»، «بیشو»، و سین ای بی فایده (به بعضی صیغه‌های فعل) علاوه می‌کردند. مانند «بخردستی»، «بگفتستس»، «بخفتستی» و آنچه به این می‌ماند؛ و در آن سستی و لجاجی بوده‌است؛ و می‌نویسد که این زبان برای خواهش مناسب است.

همچنین مقدسی زبان مردم نیشابور را معیاری برای سنجش زبان‌های دیگر رایج در خراسان می‌دانسته‌است. در ذیل زبان مردم طوس و نسا می‌نویسد که زبان طوس و نسا نزدیک به زبان نیشابوری بوده‌است.

دین

مکان‌های دین‌پایهٔ برجسته در نیشابور امروزی

جماعت‌خانه دیزباد؛ برجسته‌ترین مرکز اسماعیلیان نیشابور.

مسجد جامع نیشابور؛ ساختهٔ ۱۴۸۴ بزرگترین مسجد در شهرستان نیشابور.

اسلام از ۶۴۳م، دین یکم در نیشابور است و از سدهٔ شانزدهم م، فقه شیعهٔ دوازده‌امامی مهدی‌باور، بیشترین پیروان در نیشابور را دارد؛ همچنین شیعهٔ اسماعیلی، مذهب اسلامی دوم است که از سوی حکومت رسمیّت ندارد.
برپایهٔ سخن مقدسی در احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم نوشتهٔ ۹۸۵م؛ در نیشابور معتزلیان آشکارند، ولی تسلط ندارند؛ شیعیان و کرامیان در آنجا جاذبیت دارند؛ اکثریت از آن پیروان ابوحنیفه است، مگر در خورهٔ چاچ، طوس، ابیورد، حومهٔ بخارا. چاچ، طوس، ابیورد، اسفراین و حومهٔ آن شافعی مذهب‌اند و آیین ایشان به کار بسته می‌شود. خطیب‌های شهر، همه شافعی مذهب‌اند.
در سده دهم میلادی، نیشابور یکی از مراکز تبلیغ اسماعیلیه در ایران و خراسان بزرگ بوده‌است. اکنون اسماعیلیان نیشابور در دیزباد و گروهی نیز در شهر نیشابور زندگی می‌کنند.جماعت‌خانه دیزباد مهم‌ترین مرکز اسماعیلیان در نیشابور امروزین است.
از سدهٔ سوم تا ششم قمری نیشابور از مراکز تصوف بوده است. بیشتر صوفیان و مشایخ صوفیه در نیشابور اهل سنت و پیروی مذهب شافعی بودند.
در تاریخ نیشابور وجود اقلیت مسیحیان، زرتشتیان و یهودیان ذکر شده‌است. زرتشتیان در نیشابور کهن در روستای گرینه و مسیحیان در باغک و یهودیان در دیه یهودیه ساکن بودند.
از سده پنجم میلادی تا سده سیزدهم میلادی، مسیحیان نسطوری در نیشابور شمار برجسته‌ای داشته‌اند. تئودور نیشابوری پزشک مسیحی در سده چهارم میلادی بود که به سفارش وی شاهپور دوم کلیسایی در نیشابور در سده چهارم میلادی بنا نهاد. گزارش‌های از نویسندگان مسلمان، دربارهٔ گرایش‌ها و گرویدن‌های مسیحیان به اسلام در نیشابور در دست است. ابوعبدالله حاکم در تاریخ نیشابور از ابوعلی حسن بن عیسی نام می‌برد که از خاندانی اصیل و ثروتمند مسیحی بوده که با راهنمایی عبدالله بن مبارک مسلمان شد و از میان فرزندانش، فقها و محدثان بنامی در نیشابور برخاستند. کلیسای جامع نیشابور در جنگ‌ها و زلزله‌های سدهٔ ۱۳ میلادی نابوده شده است و بازسازی نشد.
در اسرار التوحید، سخنانی دربارهٔ روابط ابو سعید ابوالخیر با مسیحیان در نیشابور ذکر شده‌است:

آورده‌اند کی روزی شیخ قدس اللّه روحه العزیز در نشابور برنشسته می‌رفت. به در کلیسایی رسید، اتفاق را روز یکشنبه بود جمله با شیخ گفتند: «ای شیخ می‌باید کی ایشان را ببینیم،» شیخ پای از رکاب بگردانید. چون شیخ دررفت ترسایان پیش شیخ آمدند و خدمت کردند و همه به حرمت پیش شیخ بیستادند و حالت‌ها برفت. مقریان با شیخ بودند، یکی گفت «ای شیخ دستوری هست تا آیتی بخوانند؟» شیخ گفت روا باشد. مقریان آیتی خواندند، ایشان را وقت خوش گشت و بگریستند، شیخ برخاست و بیرون آمد. یکی گفت: اگر شیخ اشارت کردی همه زنارها بازکردندی. شیخ گفت «ما ایشان را زنار برنبسته بودیم تا بازگشاییم».

مهاجرت ارمنی‌ها به نیشابور در سدهٔ بیستم، به نوزایی مسیحیت در نیشابور انجامید. آنان را پایه‌گذار صنعت سینما در نیشابور می‌دانند که از ارمنی‌های ایران یا از مهاجرین روسی پس از انقلاب ۱۹۱۷ بوده‌اند. شمار ارمنی‌های نیشابور از دهه ۱۹۸۰ کاسته شد و امروزه اقلیتی ناچیز هستند. مسیحیان ارمنی در سدهٔ بیستم در نیشابور، یک خیابان به نامشان بود (خیابان ارامنه) که پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران در شورای نامگذاری، به «خیابان مسیح» تغییر نام داد. کلیسایی کوچک و آرامگاه خانوادگی (هاروتونیان) در این خیابان بوده است که سرنوشتی ناروشن دارند. مسیحیت در نیشابور در سدهٔ بیست و یکم با فعالیت‌های مسلمانانی مسیحی‌شده آشکار شد. در ۲۳ ژوئن ۲۰۱۲، روزنامه خراسان دربارهٔ مسیحی‌شدن بیش از ۶۰۰ مسلمان در نیشابور به‌دست آنچه «مبشرین مسیحی» نامید، خبر داد.

برجستگان

نوشتار اصلی: فهرست اهالی نیشابور

مشاهیر نیشابور کهن

مُسلم بن حَجّاج (نام‌نگاره) • عمر خیّام • عطّار • بکتاش

امروزی

پرویز مشکاتیان • شفیعی کدکنی • حسین انصاری‌راد

دورهٔ میان ۷۰۰م-۱۲۲۵ عصر زرّین دانش در نیشابور بوده است. نیشابور زادگاه، جایگاه و کوچگاه شمار بسیاری از برجستگان می‌باشد، طوری که ابواسحاق اصطخری جغرافیدان برجستهٔ ایرانی در سدهٔ ۴ق/۱۰م گفته: «ازین شهر دبیران و ادیبانِ معروف برخاسته‌اند، چندان که عُلمایِ این سامان را شمار نتوان کرد.» علم حدیث بس‌دانش‌آموخته‌ترین دانش در نیشابورِ سده‌های میانه بوده است. سپس، بیشتر این برجستگان به ادبیات فارسی و عربی گرایش داشته‌اند.
مهم‌ترین برجستگانی که نیشابورزاده‌اند، از گذشته تا کنون:

• داوود، مزدک، کنارنگ و تئودور در دروهٔ ساسانیان؛
• مسلم بن حَجّاج، ابوعبدالله حاکم و ابن راهویه در علم حدیث؛
• ابن خزیمه، ثعلبی، ابوبکر عتیق، ابن منذر و ابن ابی‌طیّب در قرآن‌شناسی؛
• ابوالحسن عامری، ابو رشید و عبدالکریم قشیری در فلسفه؛
• ابوالفضل میکالی و ابوالحسن باخرزی در شعر عربی؛
• واحدی، ثعالبی و ابوالفضل میدانی در زبان‌شناسی عربی؛
• شطیطه، احمد حرب، فاطمه نیشابوری، حمدون قصار، ابوعبدالرحمان سُلَمی و حاجی بکتاش در تصوف و عرفان؛
• بوزجانی، عمر خیام و منجمه در ریاضیات و اخترشناسی؛
• ابن ابی‌صادق و حسین صادقی در پزشکی؛ میرمعزّی، عطّار، محمدیحیی سیبک، عبدالجواد ادیب، محمدتقی ادیب، شفیعی کدکنی و حیدر یغما در شعر فارسی؛
• عبدالملک جوینی، محمد مهران، عبدالله منازل و حسین وحید خراسانی در فقه مذاهب گوناگون اسلامی؛
• فریدون گرایلی و فریدون جنیدی در تاریخ‌نویسی؛ یعقوب‌علی شورورزی در ورزش پهلوانی و سعید خانی، یونس شاکری در فوتبال؛
• پرویز مشکاتیان، آرش کامور و حجت اشرف‌زاده در موسیقی؛
• محمد قاسم اخویان در معماری؛ عبدالرضا کاهانی، فرهاد نجفی و ابوالحسن داوودی در سینماگری؛ حسین لطف‌آبادی در روان‌شناسی؛ عبدالحسین برونسی در نظامی‌گری و شبه‌نظامی‌گری؛

نامدارانی که در نیشابور زیسته‌اند یا درگذشته‌اند:

• ابوسعید ابوالخیر (مرو)، ابوبکر خوارزمی (خوارزم)، محمد محروق (بغداد)، عبدالقاهر بغدادی (بغداد)، ابوعثمان مغربی (سیسیل)، فضل بن شاذان (بغداد) و کمال الملک (کاشان)

مهم‌ترین برجستگانی که از نیشابور برای همیشه کوچ کردند: سعادت‌علی‌خان و صفدرجنگ (هند)، شریف نیشابوری (شام و مصر)، از پدر-و-مادری نیشابوری‌اند: اسد بن فرات (تونس)، ناصر فکوهی (تهران)، حامد بهداد (مشهد). شهروند افتخاری نیشابوراند: محمود فرشچیان، یدالله کابلی خوانساری، حسن قاضی‌زاده هاشمی،

جمعیت و مهاجرت

جمعیت تاریخی
سال	جمعیت
۱۰۰۰ م	۱۲۵٬۰۰۰
۱۲۲۱	۱٬۷۴۸٬۰۰۰
۱۹۱۱	۶٫۳۱۲
۱۹۷۱	۳۵٫۰۰۰
۱۹۹۱	۱۳۵٫۶۸۱
۱۹۹۶	۱۵۸٫۸۴۷
۲۰۰۵	۲۱۵٬۹۴۰
۲۰۰۶	۲۰۵٫۹۷۲
۲۰۰۷	۲۷۰٬۹۷۲
۲۰۱۰	۲۲۳٫۷۲۴
۲۰۱۱	۲۷۶٬۰۸۹
*توضیح: ۱. هشتمین شهر پرجمعیت جهان و هم جعمیت با بغداد در همان دوره. ۲. جمعیت ربع نیشابور منابع: [۱].[۲].[۳].[۴]

در نیمهٔ اول سده هفتم میلادی، جمیعت نیشابور ۵ هزار نفر بوده.
در ۲۰۱۱، شهر نیشابور برپایهٔ سرشماری همگانی ۱۳۹۰، ۲۳۹٬۱۸۵ نفر؛
بخش مرکزی‌اش، ۳۱۹٬۵۷۶ نفر؛ همهٔ شهرستان، ۴۳۳٬۱۰۵ نفر جمعیت دارد.
یک سوم باشندگانش، نوجوان بیان شده و میزان جمعیت آن نسبت به استان ۷ درصد است.

خاندان‌ها و قومیت‌ها

ترکیب قومیتی شهرستان نیشابور اکنون به‌ترتیب شمار فارس، ترک، کرد، بلوچ، عرب، ازبک و ارمن می‌باشد که فارسی زبان مشترک همهٔ این‌هاست و قوم‌گرایی غیر فارسی‌زبانان، بسته به جمیعت‌شان دگرگون است. مردم فارسی‌زبان، بزرگترین گروه قومی در نیشابور می‌باشند. کارِن، میکالی و طاهری از خاندان‌های برجستهٔ فارسی در نیشابور کهن بوده‌اند. مردم کرد در شهرستان نیشابور را ایل عمارلو و مژدگانلو تشکیل می‌دهند. عمارلوها در دشت ماروش Maarus یا ماروسک Maaruzsk و مژدگانلو در قالیباف و سبیان شهرستان نیشابور می‌باشد. در سده‌های میانهٔ نیشابور، عرب‌ها، عرب‌زبان‌ها و مستعرب‌ها از بزرگترین گروه قومی بوده‌اند و دربرگیرندهٔ خاندان‌های مانند سُلَمی، قُشَیری و خُزاعی بوده‌اند. امروزه مردم عرب در شهرستان نیشابور شامل خاندان‌های عربخانی، ایرانی-عراقی‌ها، هاشمی‌تبارها(موسوی، حسینی، قاضی و غیره) هستند. حدود ۴۵ روستای شهرستان نیشابور به لهجه‌های گوناگون ترکی سخن می‌گویند. بیات‌ها از قوم‌های برجستهٔ تُرک‌تبار در نیشابور امروزین اند که مرکزشان روستای عبدالله گیو می‌باشد. افشار، تیموری و جلایر از دیگر ایل‌های ترک‌تبار در نیشابور است. گروهی کوچک از بلوچ‌های خراسان در روستای سگزآباد شهرستان نیشابور ساکن‌اند. خاندان‌های «مهاجر»، «جلیلی»، «تاراش»، «اُرمُز»، «آبک»، «نبی‌زاده»، «حامد حیدری» «آزاده»، «اندوختی»، «غفورزاده»، «آسیایی»، «راهی»، «ظفر»، «خاکی»، اصالتاً از مهاجران سدهٔ بیستم از ازبکستان کنونی (سمرقند و بخارا) به نیشابور بوده‌اند. خاندان‌های موسوی‌های اَوَدْهْ و عبقاتی در سدهٔ شانزدهم و هفدهم میلادی از نیشابور به هند مهاجرت کردند.

فرهنگ

برگی از خمسه نظامی درباره داستان مردی که به دروغ مدعی سفر سه روزه از نیشابور به مکه شد.

نیشابور شهری است که در تاریخ ستم‌های بزرگی بر آن وارد شده، در چند دوره با ویرانگری و قتل-و-غارت روبرو شده و باز دوباره سربرآورده. نیشابور مردمان بزرگ و دانشمندان بزرگواری داشته است که هر بار با درخشش بی‌نظیر خود، صفحهٔ ویران‌شدهٔ آن را پر کرده‌اند و اکنون همهٔ آن‌ها به باد فراموشی سپرده شده‌اند... گمان مبرید که دست‌کم پس از اسلام، شهر دیگری در ایران بوده که برتر از نیشابور باشد. بله، در زمان‌های باستان، احتمالاً همدان یا شوش بزرگتر بوده اما در دورهٔ اسلامی، بی‌شک شهری بزرگتر از نیشابور در ایران نبوده است...

«

»

فریدون جنیدی

پس از ترجمهٔ ادوارد فیتزجرالد از گزیدهٔ شعرهای عمر خیام که «رباعیات خیام» نامیدش و چاپ نخست آن در دهه ۱۸۶۰، همچنین کاوش‌های باستان‌شناسی در نیشابور به‌دست موزهٔ هنر کلان‌شهر نیویورک (از ۱۹۳۵ تا ۱۹۴۸م)، فرهنگِ کهنِ نیشابور در جهان بازشناخته شد و اکنون نیشابور کهن به‌عنوان یک کانون تمدن و فرهنگ اسلامی (همچنین: ایرانی و میانی) گرامی داشته می‌شود. ریچارد بولیت در دهه ۱۹۷۰ چند بار به نیشابور گام گذاشت تا پژوهش‌های آکادمیک خود را پایان بخشد.؛ اشراف نیشابور را در سال ۱۹۷۲ به انتشارات دانشگاه هاروارد سپرد و چاپ کرد.
کمیسیون ملی یونسکو در ایران، پیشنهاد برگزاری همایش «نیشابور، شهر پایدار ایرانی» را مطرح کرد که هدف از آن بررسی و تحلیل جایگاه علمی و ادبی نیشابور و کمک به توسعهٔ آن و تقویت پیوند آن با سازمان یونسکو است و تصمیم گرفت میان نیشابور امروزین و تاریخ آن، پیوندی پایدار برقرار کند. همچنین از سوی یونسکو نیشابور پایتختِ علوم زمینِ ایران (دوره پنج ساله از ۲۰۰۵ میلادی) معرفی شد و وظیفهٔ ارزیابی بین‌المللی علوم زمین کشور ایران را به این شهرستان سپرده شده‌است. یونسکو در سال ۲۰۱۰ (۸تیرماه۸۹) همایش «نیشابور شهر پایدار ایرانی» را در نیشابور برگزاری کرد و بیان شد که نیشابور «پایدارترین شهر تاریخ ایران» است.

در سفرنامه‌ها و گفتارها

نیشابور در آثار سفرنامه‌نویسی و روزانه‌نویسی بسیاری یاد شده است؛ ابن بطوطه، ابن فضلان، کلاویخو در ۲۶ ژوئیه ۱۴۰۴، ناصرخسرو در ۱۱ مارس ۱۰۴۶، محمدعلی اسلامی ندوشن در ۱۹۶۳ و ۱۹۷، هانری دالمانی در سپتامبر ۱۹۰۷، جرج کرزن در ۱۸۵۶ ای. ویلیامز جکسون در ۱۸۷۶، سر چارلز ادوارد ییت، ناصرالدین شاه قاجار در ۱۹ ژوئن ۱۸۸۶، سید ابوالفضل برقعی قمی و دیگران از نیشابور نوشته‌اند. شهرام ناظری محمد خاتمی محمود دولت‌آبادی فریدون جنیدی محمدرضا شفیعی کدکنی نیز دربارهٔ نیشابور گفته‌اند.

فرهنگ رسمی

فرهنگ رسمی در نیشابور

کاشی‌کاری حدیث سلسلة الذهب بر دیوار مسجدی در نیشابور.

مراسم نمادین «روز ملّی خراسان» ۱۰ تیر ۱۳۹۲

از سدهٔ شانزدهم م، فرهنگ دینی برگرفته از فقه شیعه در نیشابور نیرو گرفت؛ همچنین در دهه ۱۹۸۰ و پس از انقلاب فرهنگی ایران، به‌طور ویژه به بازسازی حدیث سلسلة الذهب و بازمانده‌های رضوی در نیشابور پرداخته شد. این فرهنگ دینی، پیشینه‌ای در تاریخ نیشابور داشته؛ در غربِ ربعِ نیشابور، ولایت بیهق از پایگاه‌های برجستهٔ شیعیان خراسان قرار گرفته بود. در شرقِ آن، ولایت طوس بود که در حومهٔ آن امام هشتم شیعیان در سال ۸۱۸م /۲۰۲ق دفن شد که پیرامون آن، شهر مشهدِ (مرکز خراسان از صفویان) پدید آمد. به‌نقل از تاریخ نیشابور نوشتهٔ حاکم، علی بن موسی الرضا به‌هنگام سفر از مدینه به مرو به سال ۲۰۰ق/ ۸۱۶م، محدثان و مردمان بسیاری در نیشابور از او پیشوازی بزرگ به‌جای آوردند. پیشتر نیز محمد محروق از پیشوایان شیعهٔ زیدی در نیشابور قیام کرد و به‌خاک‌سپرده شد.
از سال ۱۳۸۵/ ۲۰۰۶، طبق مصوبه ۶۳ شورای عمومی فرهنگ استان خراسان رضوی، ۱۰ تیر/ ۱ جولای یا ۳۰ ژوئن «روز ملی خراسان» نام گرفته است که یادبودی برای ورود امام رضا به نیشابور کهن است. دبیر شورای جامع فرهنگی ایران در اردیبهشت ۱۳۹۵ بیان داشت که پیگیر ثبت ۱۰ تیر در تقویم ملی ایران است. ستونی در صفحهٔ آخر روزنامهٔ خراسان به تاریخ ۲۷ مرداد ۱۳۹۵ با عنوان «غدیرِ خمِ نیشابور را دریابید» چاپ شد که اشاره دارد به بازسازی روستای طرب‌آباد به مکانی زیارتی؛ جایی که از دید نویسنده بیانگاه حدیث سلسلة الذهب بوده است.سید علی حسینی (نمایندهٔ نیشابور در دورهٔ هشتم) با اشاره به همین رویداد، در ۲۷ بهمن ۱۳۹۳ نیشابور را «به‌حق مدینة الرضا» توصیف کرد. دو مصرع از سرودِ ویژهٔ نیشابور بر این فرهنگ تأکید دارد: «گل‌کرده در چشمان تو نام قدمگاه» و «ای شهر ایثار و شهادت ای نشابور» در ۲۶ آذر ۱۳۹۴ همایشی ملّی برای فضل بن شاذان (عالم شیعهٔ خاک‌سپردهٔ نیشابور) برگزار شد که در آن بیان شد که «احیای مقام فضل بن شاذان، خدمت به امام هشتم است.». در ۱۳ تیر ۱۳۹۴ دفتر «حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس» در نیشابور فعال شد.

فرهنگ همگانی

یک خانوادهٔ ایرانی با پوشاک سنتی؛ نوروز ۱۳۹۳، آرامگاه خیام.

هنرمندی در رباط عباسی نیشابور

بالماسکهٔ دان‍ش‌آم‍وزان در ج‍ش‍ن ف‍ره‍ن‍گ و ه‍ن‍ر ن‍ی‍ش‍اب‍ور؛ آبان ۱۳۴۷

مقدسی ذکر می‌کند که میان دو بخش شهر نیشابور در سده چهارم هجری، تنش و درگیری است؛ نیمهٔ غربی که بالاتر است و منشک نامیده می‌شود با نیمه دیگر شهر که حیره نام داشته است. پایهٔ این تنش‌ها، گه‌گاه مذهب یا نگرش مذهبی بوده اما بیشتر به طبقهٔ اجتماعی وابسته بوده است. سپس می‌گوید که رفتار اهالی، دگرگون‌شونده است و نمونه‌ای از روش تدفین ذکر می‌کند:ایشان چه خردگرا باشند چه حکمت‌گرا، مردگان را هنگام دفن، رو به قبله از پهلو به درون گور کنند.
از رسم‌های نیشابور در آن زمان، به داوری نشستن سپهسالار با وزیر است که با کمک قاضی، رئیس و چند تن از دانشمندان و بزرگان فقه در روزهای یکشنبه و چهارشنبه، دادخواهی ستمدیدگان را می‌پذیرند و روزهای پنجشنبه در مسجدها حکم صادر می‌کنند؛ از نگاه مقدسی، این یک رسمِ نیکو بوده و «این در کشور اسلام بی‌مانند است». بزرگان دیگر نیز به نوبت هفتگی، نشست‌های شبانه برگزار می‌کنند که «قاریان تا بامدادان در آنجا نماز می‌خوانند» سپس او به جزئی‌ترین رسم‌ها می‌پردازد. دربارهٔ اذان گفتن، هیچ‌گاه امام در آنجا هنگام فرستادن درود بر پیامبر در خطبه، روی خود را به چپ و راست برنمی‌گرداند و در نیشابور با آواز خوش اذان می‌گویند. دربارهٔ آیین‌های داوری (قضاوت)؛ هر کس حق دارد دربارهٔ هر چیزی گواهی دهد (شهادت) ولی در هر محله چند مزکّی هست تا هرگاه دشمن در پاکی گواه خدشه آورد، از تزکیه‌گران نظر بخواهند و «بر این کار، جز فقیه یا بزرگواری، کسی دیگر را نگمارند».
فرهنگ همگانی در نیشابور امروزی، تفاوت‌های کمی با فرهنگ ایرانی در اجرا دارد و وابسته به سیزده بدر، ازدواج، شب یلدا، سوگواری محرم، خاک‌سپاری، چهارشنبه‌سوری، تولد و جشن سده است و خاستگاه اغلب آن‌ها روستاهای شهرستان نیشابور می‌باشد. بسیاری از آیینگان مردم اراک و مردم نیشابور همانند است که به دلیل حضور بیات‌ها در این دو شهرستان است. از آیین‌های باران‌خواهی نیشابور به‌ویژه در میان کشاورزان و روستائیان، «چوله‌قزک» [čōw-la-qƏzak] (همچنین: «شوله‌کیشک» یا «چوله‌قیشک») می‌باشد که خود عروسکی برای باران است و کودکان اجراگر اصلی آن هستند.

سرود ویژه

سرود ویژهٔ نیشابور در ۲۵ فروردین ۱۳۹۰ برای بار نخست خوانده شد. ز یک مقدمه و سه بخش دارد؛ درآمد آن، صدای زنگ‌های بیم‌آور است که اشاره به ویرانی‌ها و جنگ‌ها در تاریخ نیشابور دارد. صدای سازهای کوبه‌ای و شیونِ زنان نمایان‌گر مصیبت‌های برخاسته از آن نبردها و زلزله‌هاست. مقام بخش نخست سرود، مینور است که اشاراتی به همایون نیز شده و بخش دوم در شور، بخش سوم در مقام ماژور نوشته شده‌است. ساخت سرود از «خدابخش صفادل» و با آهنگ‌سازی «احمد بیان» است.

ای پایتخت اول ایرانی من		ای آسمانت فرصت بارانی من
ای پیشتاز علم و دانشگاه و فرهنگ		در دفتر ایران من شعری خوش‌آهنگ
فیروزه‌ات نقشِ نگین مهربانی		اندیشه‌های مردمانت آسمانی
روییده در هر گوشه‌ات گل‌های احساس		خرداد بینالودِ تو سرشار ریواس
شرمنده از کردارِ خود تاتار و چنگیز		پاینده باشی ای ابرشهر هنرخیز
در کوچه‌باغت مانده رد پایی از ماه		گل‌کرده در چشمان تو نام قدمگاه
از آسمانت آمد و آرام رد شد		خورشید در چشم قلمدان‌ها رصد شد
خوابیده در دامان تو مردانی آرام		چون فضل و عطار و کمال الملک و خیام
بارانی از امید صبح روشن تو		سرشار گل اردیبهشت دامن تو
ای باغ‌هایت تا همیشه غرق انگور		ای شهر ایثار و شهادت ای نشابور
ای باغ‌هایت تا همیشه غرق انگور		ای شهر سرشار از کبوتر ای نشابور

هنر

نوشتار اصلی: صنایع دستی شمال شرق ایران

سفال‌گری

نوشتار اصلی: سفالگری در نیشابور

از معروفترین آثار یافت‌شدهٔ سفال نیشابور کهن؛ ظرفی نقش‌دار به خط کوفی است؛ ساختهٔ سده ۱۰ یا ۱۱م. در موزهٔ متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شود؛ نشان مؤسسه خاورمیانه در واشنگتن از نقش این اثر برداشت شده.

نیشابور در دوران طلایی اسلام یکی از مراکز بزرگ صنعت سفالگری، کوزه‌گری و صنایع وابسته نیز به شمار می‌رفته‌است. سده سوم و چهرم هجری را اوج هنر سفالگری در نیشابور بوده‌است و نیشابور مهم‌ترین مرکز هنر و صنعت سفال‌گری در ایران و خراسان در این دوره بوده‌است. درسال ۱۹۸۸ میلادی- سال ۱۳۶۷ شمسی طی پژوهش‌های باستان‌شناسی در نیشابور پیشینه سفال‌گری در نیشابور مشخص شد. آثار سفالین کشف شده از نیشابور در موزه‌هایی موزه آبگینه و سفالینه و موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شود. پژوهشگران، بر این باورند که هنر برجای مانده در سفالینه‌های نیشابور، در ادامهٔ روند هنر دوره ساسانی بر روی فلز است که بررسی در مهارت ساخت و به کار بردن تزیینات و عبارات مختلف و تحول خط را بر روی سفالینه‌ها ممکن می‌سازد. هنر سفالگری نیشابور، علاوه بر تنوع در تکنیک‌های ساخت، دارای تنوع‌های تازه طراحی نقوش و خوشنویسی روی آن نیز هست که بیانگر قدرت و تسلط هنرمندان این هنر است. شکل لعاب‌دهی، کتیبه‌های زیبای ظروف به خط کوفی، تزیینات نقوش گیاهی، حیوانات و انسان و نیز توانایی در ترکیب‌بندی تصویری هر یک از این عناصر در ظروف، این بخش از هنر اسلامی را دارای برتری کرده‌است. علاوه بر این، رابطه معنوی کلمات و جملات که شامل احادیث می‌شود-نیشابور یکی از مراکز نشر علم حدیث در دوران طلایی اسلام به شمار می‌رفته است- از جمله ویژگیهای هنر این دوره‌است که به تزیینات صرف اکتفا نکرده و همسویی و معنادار بودن این هنر را دربردارد. به سبب ویژگی‌های موجود در سفالینه‌های سدهٔ سوم و چهارم معروف به سفال سامانی، این نوع سفال به لعاب «گِلی» معروف شده‌است که بیش‌تر در شرق ایران، به‌ویژه نیشابور، ساخته می‌شده. صنعتگرانِ حوزه سفال سازی در نیشابور با ترکیب نقوش ساسانی و هنر خوشنویسی اسلامی سفالینه‌هایی را به وجود آوردند که در تاریخ بی نظیر است.

فرش‌بافی

نوشتار اصلی: قالی نیشابور

قالیچه دست‌باف، شهرک خرو نیشابور.

صنعت قالی بافی در بیش از ۴۷۰ روستای شهرستان نیشابور و شهر نیشابور رواج دارد مهمترین مناطق قالیبافی حومه نیشابور در روستاهای شفیع‌آباد، گرینه، دررود، باغشن، خرو، بزغان، سیدآباد، سرچاه، معدن و سلیمانی، اسحاق‌آباد و سلطان آباد از مهمترین مراکز قالیبافی نیشابور هستند. آمادگی و توانمندی نیشابور در بخش صنعت قالی بافی به گونه‌ای است که اقدام به بافتن قالی‌هایی با متراژ چند هزار متری و در نوع خود بزرگ‌ترین در سطح جهان می‌نماید.

• فرش مسجد شیخ زاید بن سلطان آل نهیان در شهر ابوظبی با ابعاد ۱۳۲ متر طول، ۴۲ تا ۴۸ متر عرض و ۲ میلیارد و ۳۰۰ میلیون گره، بزرگترین فرش دست باف ثبت شده در کتاب رکوردهای جهان است که به دست فرشبافان نیشابوری بافته شده‌است.
• فرش مسجد جامع سلطان قابوس در استان مسقط به سفارش سلطان قابوس اثر مشهور هنرمندان فرشباف نیشابوری است. طرح این فرش که در حدود ۵ هزار متر مربع مساحت دارد و از اتصال ۴۸ قطعه کوچک و بزرگ به یکدیگر تشکیل شده، از نقشه گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان و ترکیب طرح افشان شاه عباسی و سایر نگاره‌های تزیینی ایرانی و اسلامی الهام گرفته‌است.
• فرش کاخ ریاست جمهوری ارمنستان با مساحت ۷۰ متر مربع
• فرش سفارش سفارت فنلاند در تهران به مساحت ۴۰ متر مربع

در کارگاه‌های این شهرستان بافته‌اند.

• سومین فرش بزرگ جهان با مساحت تقریبی ۲ هزار و ۴۰۰ متر مربع که به سفارش سلطان عمان برای استفاده در مسجد امین این کشور سفارش داده شده است.

نام چند طرح که در میان قالیبافان از عمومیت برخوردار است طرح‌های خراسانی، برگ بیدی، دهانه اژدر، شاه عباسی، لچک ترنج است.

فیروزه تراشی

نوشتار اصلی: فیروزه

سنگ‌های فیروزه از روستای معدن بالای نیشابور

با توجه به شهرت سنگ فیروزه نیشابور استخراج سنگ فیروزه یکی از صنعت‌های قدیمی و تراشیدن آن از هنرهای قدیمی اهالی این شهر به حساب می‌آید. شهرستان نیشابور که به شهر فیروزه شهرت دارد، دارای کانی‌های ارزشمندی از فیروزه می‌باشد که از بیش از ۲۰۰۰ سال پیش بهره‌برداری می‌شده‌است. فیروزه تراشی یکی از پیشه‌های قدیمی در استان خراسان و نیشابور است؛ و مراکز تراش فیروزه به فراوانی در بخش‌های گردشگری نیشابور و مشهد دیده می‌شود. اشکال پیکانی و مسطح از جمله تراش‌هایی است که طرفداران فراوان دارد. فیروزه یکی از ره‌آوردهای مهم نیشابور است و بازار پررونقی در استان‌های خراسان، و ایران دارد.

معدن فیروزه در نزدیکی روستای معدن نیشابور است و از سطح زمین ۲۰۱۲ متر بلندی دارد. فیروزه یکی از ره‌آوردهای نیشابور به شمار آمده و فروشگاه‌های فراوانی در بخش‌های سیاحتی شهر نیشابور و مشهد این فیروزه را به شکل‌های گوناگون عرضه می‌کنند. افزون بر آن‌ها رنگ فیروزه‌ای یک رنگ نمادین برای نیشابور تلقی شده‌است و در دهه ۱۳۷۷ هجری از سوی شهرداری نیشابور تلاش‌هایی برای فیروزه‌ای کردن رنگ دیوارها و مغازه‌های خیابان‌های اصلی شهر نیز انجام گرفت.

کاشی‌کاری

کاشی‌کاری‌های ایوان مسجد محروق

هنر کاشی‌کاری در نیشابور کاربردی وسیع دارد. در بسیاری از بناهای مهم نیشابور از این هنر استفاده شده‌است. در این خط کاشی‌کاری‌ها از خط بنایی استفاده شده‌است. خط بنایی الهام گرفته از خط کوفی است و در کاشی‌کاری و معماری اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد و در بناها و مساجد استفاده شده‌است. این نوع خط کاربرد زیادی در کاشی‌کاری و آجرکاری در نیشابور دارد. البته این هنر در نیشابور پیش از حمله مغول رواج داشته و امروزه دوباره رواج پیدا کرده‌است. نمونه ساختمان بدون تزیین کاشی‌کاری در نیشابور مسجد جامع این شهر است. در این بنا از هنر سنگ‌تراشی و آجرکاری استفاده شده‌است.

استادان کاشی کار نیشابوری فقط به مرمت بناهای نیشابور اکتفا نکردند. در سال ۲۰۰۸ (میلادی) به دعوت وزارت فرهنگ تاجیکستان چند تن از استادان کاشی کار نیشابوری به نمایندگی از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی برای مرمت آرامگاه رودکی سمرقندی به تاجیکستان اعزام گشتند. کار گروه ایرانی در این مرمت بازسازی گنبد آرامگاه رودکی به مساحت یکصد متر مربع به سبک افلاک نما، با بهره‌گیری از کاشی فیروزه‌ای نیشابور بوده‌است.

نمدمالی

نمدمالی و نمد بافی که از هنرهایِ صنعتی و دستی پُررونق در استان‌های خراسان است در نیشابور و شهرستان نیشابور نیز رواج دارد. ۴ کارگاه صنایع نمدمالی در شهرستان نیشابور فعال است. این هنر از گذشته در این منطقه رواج داشته که نقش نیشابوری بر روی نمدهای ایرانی گویای این موضوع است. به جز کارگاه‌ها نمدمالی در روستاهای شهرستان نیشابور به شکل سنتی رونق دارد.

فرت‌بافی

یکی از صنایع دستی نیشابور امروز و روستای بوژان فرت بافی (در گویش نیشابوری= فردبافی f,rad bāfi) است. فَرد تغییر یافته واژه بَرد است. هنر فرت بافی که از صنایع دستی با قدمت دیرینه در نزد نیشابوریان شناخته شده مرکز آن روستای بیشتر بوژان می‌باشد. فرت بافی شامل حوله‌های دستی، حمام، لباس، روانداز و... می‌باشد. این هنر بیشتر در بین زنان رواج دارد. فرت بافی یک هنر روستایی است که در شهرستانهای خراسان رضوی از جمله کاشمر، گناباد، سبزوار، نیشابور وتربت جام رایج بوده‌است و اکنون در حال فراموشی است. فرت در بین اهالی نیشابور قدیم به بَرد معروف بوده‌است و بَرد نیشابوری یکی از محصولات مشهور این هنر به شمار می‌رفته‌است. هنر «فرت‌بافی نیشابوری» (بَرد نیشابوری) به دست صنعت‌گران بافندهٔ نیشابور، که در آن زمان‌ها در اوج شکوفایی و مرکز صنعتی، هنری و تجاری خراسان بود- به سایر نواحی خراسان بزرگ، گسترش یافته و پس از گذر از سده‌ها، امروز نیز در جای جای خراسان بزرگ به زندگی خود ادامه می‌دهد.

پارچه‌بافی

نیشابور یکی از مراکز سنتی پارچه بافی ایران است. اکنون در نیشابور ۲ کارگاه صنایع پارچه بافی فعال است. پیشینه پارچه بافی نیشابور در دوره اسلامی به اوج می‌رسد. در دوره ایلخانیان کارخانه متعدد پارچه بافی در نیشابور همانند دیگر شهرهای بزرگ ایران در آن زمان فعال بوده. پارچه‌های ابریشمی نیشابور در این دوره گرانبها بوده‌است تا حدی که در شهرهای مصر (سده هشتم میلادی/از جمله تنیس و دمیاط) گرانترین پارچه نوع نیشابوری بوده‌است. در زمینه هنر بافت پارچه در ایران سده‌های نهم و دهم هجری را عصر طلایی این هنر نامیده‌اند که نیشابور یکی از مراکز مهم و بزرگ بافت پارچه در این دوران بوده‌است.

در سده‌های چهارم و پنجم قمری در نیشابور و مرو بهترین پنبه و پارچه با تارهای نخی تولید می‌شد. نیشابور در دورة ساسانی بازاری بزرگ برای تجارت پارچه ابریشمی بود.در دوره سلجوقیان مورخان شهرهای نیشابور، ری، یزد و کاشان را به عنوان مراکز عمده پارچه بافی در ایران ذکر کرده‌اند.با حمله مغول به ایران در سده هفتم و به دنبال آن برپایی حکومت ایلخانان، مراکز مهم بافندگی چون ری و نیشابور از بین رفت.از دوره تیموری بندرت منسوجی باقی مانده‌است. در این دوره، و پیش از آن، بسیاری از مراکز سنتی پارچه بافی ایران از جمله نیشابور، در یورش مغولان به نابودی کشیده شدند.

آموزش

شمار علم‌آموزان در نیشابور

سال آمار	مرکز	شمار
۱۳۹۳	دانشگاه آزاد	۶٬۴۰۰
۱۳۹۰	دانشگاه پیام نور	۵٬۳۰۰
۱۳۹۴	دانشگاه نیشابور	۱٬۳۰۰
۱۳۹۴	دانشکدهٔ فنی و حرفه‌ای	۱٬۱۰۰
۱۳۹۴	دانشکدهٔ پزشکی	۶۰۰
۱۳۸۵	گلشن و نرجسیه	۲۰۰
۱۳۹۴	کل مدارس	۶۳٬۰۰۰

نیشابور از قطب‌های دانشگاهی استان است و در سال ۱۳۹۲ حدود ۲۵ هزار نفر دانشجو در آن در حال آموزش بوده‌اند. خانه ریاضیات نیشابور در سال ۱۳۷۸ افتتاح شد و احداث افلاک‌نمای خیام نیز از همین سال آغاز شده است.

اخترشناسی در نیشابور ریشه‌ای کهن دارد و امروزه نیز رصدخانه‌ای در اردوگاه باغرود برپاست. یک موزهٔ نجوم در سال ۱۳۸۵ و یک مرکز اخترشناسی به نام خواجه نصیرالدین طوسی در سال ۱۳۸۸ در این شهر افتتاح شد.

دانشگاه‌ها

دانشگاه نیشابور.

دانشکده علوم پزشکی نیشابور.

• دانشگاه آزاد نیشابور (تأسیس: ۱۳۶۴)؛ مسابقات رباتیک خیام در این دانشگاه برگزار می‌شود.
• دانشگاه پیام نور نیشابور (تأسیس: ۱۳۷۴).
• «دانشکدهٔ فنی نیشابور» (تأسیس: ۱۳۷۷).
• دانشکدهٔ پزشکی نیشابور (تأسیس ۱۳۸۹).
• دانشگاه نیشابور (تأسیس: ۱۳۸۹).
• مرکز آموزش عالی دانشور (وابسته به دانشگاه فرهنگیان).
• «مؤسسهٔ آموزش عالی سبحان» (تأسیس: ۱۳۸۹).
• «مؤسسهٔ آموزش عالی ثامن» (تأسیس: ۱۳۸۹).

مدرسه‌ها

دبیرستان عمر خیام؛ کهن‌ترین آموزشگاه نوین نیشابور، تأسیس ۱۹۴۰.

صحن مدرسه گلشن؛ کهن‌ترین مدرسهٔ سنتی نیشابور که اکنون حوزهٔ علمیه است.

نوشتار اصلی: مدرسه‌های نیشابور

نیشابور را کهن‌ترین پایگاه علوم اسلامی در ایران می‌دانند. تقی‌الدین مقریزی در «الخُطَط» می‌نویسد: «مدرسه‌هایی که در سرزمین‌های اسلامی برپا شده‌اند، به هنگام صحابه و تابعین این چنین شناخته نشده بودند، این‌ها نوبنیادند و چهارصد سال پس از هجرت ساخته شدند. نخستین کسانی که در سرزمین اسلامی بدین کار همت گماشتند، مردم نیشابور بودند؛ مدرسهٔ بیقهیه را آنجا بنیان نهادند.» مهاجرت‌های دانشمندان از سراسر جهان اسلام در سده‌های میانه به نیشابور، سبب شد که مدرسه‌های آن «کانون گسترش ایده‌ها» و «قطب علمی دنیای اسلامی» شود. پیش از ساخت نظامیه در نیشابور، مدرسه‌هایی در آن برپا بوده است:

در پی بررسی‌ها بر من روشن شد که «نظامیه» و «مدرسهٔ ابوحنیفه» هرگز نخستین مدرسه‌های اسلامی نبوده‌اند. مدت‌ها پیش از ساخت آن‌ها در ماوراءالنهر و خراسان مدرسه‌هایی ساخته شده بود... چیزی که باید با گونه‌ای از شگفتی بدان برخورد کرد، آن است که تاریخ‌نگاران بزرگ عراق با وجود پیوستگی‌های علمی بغداد با ماوراءالنهر و خراسان، ذکری از مدرسه‌های شرق اسلامی به میان نیاورده‌اند... در این منطقه‌ها، مدرسه‌های مستقل بسیاری بودند که در دهه‌های آغازین سدهٔ چهارم هجری بنیان‌گذاری شدند. به سخن دیگر، این مدرسه‌ها همگی بیش از یک سده و نیم ورای ساخت نظامیهٔ بغداد، برپا شده بودند.

«

»

ناجی معروف در «مدرسه‌های علمیه پیش از نظامیه»

• «مدرسهٔ حسان قرشی» (ساختهٔ نیمهٔ اول سدهٔ دهم م).
• «مدرسهٔ ابن حبان تمیمی» (ساختهٔ سال ۹۵۰ میلادی).
• «مدرسهٔ محمد حمشادی» (ساختهٔ سال ۹۸۰ میلادی).
• «مدرسهٔ ابن رضوان» (ساختهٔ سال ۹۹۹ میلادی).
• «مدرسهٔ سعیدیه» (ساختهٔ سال ۱۰۰۴ میلادی).
• «مدرسهٔ دقاقیه» (ساختهٔ سال ۱۰۰۰ میلادی).
• «مدرسهٔ صاعدیه» (ساختهٔ سدهٔ یازدهم میلادی).
• «مدرسهٔ ابوسعد زاهد» (ساختهٔ سدهٔ یازدهم میلادی).
• نظامیه نیشابور از مدرسه‌های نظامیه در نیشابور سده‌های میانه بود که پس از ویرانی، بازسازی نشد. این مدرسه در سال ۴۳۴ هجری به دستور نظام‌الملک برای تدریس امام‌الحرمین جوینی بنا شد.
• مدرسه گلشن که مربوط به دورهٔ تیموریان است، کهن‌ترین مدرسهٔ نیشابور و محل حوزهٔ علیمهٔ این شهر است که در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
• دبیرستان عمر خیام (تأسیس ۱۹۴۰) کهن‌ترین آموزشگاه نوین در نیشابور و استان خراسان است و در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. مراسم بزرگداشت روز ملی عمر خیام همه‌ساله در این مدرسه برگزار می‌شود. موزهٔ تاریخ آموزش نیشابور در سال ۱۳۹۵ در محل دبیرستان عمر خیام گشایش یافت.
• «دبستان شاهدخت» در سال ۱۳۱۱ به عنوان نخستین آموزشگاه نوین ویژهٔ دختران در نیشابور ساخته شد.
• مدرسهٔ فضل بن شاذان یکی دیگر از مدرسه‌های حوزهٔ علمیهٔ نیشابور است که در سال ۱۳۵۳ ایجاد شد.

کتابخانه‌ها

سالن کتابخانه‌ای در رباط عباسی نیشابور.

کتابخانه‌های برجستهٔ نیشابور

ساخت	نام	گونه	وابستگی	شمار موارد
۱۹۵۹	علی شریعتی	همگانی (درجه ۳)	نهاد کتابخانه‌ها
۱۹۶۲	عمر خیام	همگانی (درجه ۹)	نهاد کتابخانه‌ها
۱۹۸۵	امام خمینی	همگانی	مسجد جامع نیشابور
۱۹۹۳	نظیری	همگانی (درجه ۷)	نهاد کتابخانه‌ها	۱۸٬۶۴۷
۱۹۹۳	مرتضی مطهری	زندان (درجه ۸)	سازمان زندان‌ها	۶٬۹۹۰
۱۹۹۵	غدیر	همگانی (درجه ۵)	نهاد کتابخانه‌ها	۲۵٬۰۰۰
۲۰۰۰	مرکزی دانشگاه نیشابور	دانشگاهی	دانشگاه نیشابور	۷٬۷۱۵
۲۰۰۰	وکیلی	همگانی (درجه ۵)	نهاد کتابخانه‌ها	۲۴٬۰۰۰
۲۰۰۰	ریاضیات	ویژه	خانه ریاضیات نیشابور	۴٬۸۰۰
۲۰۰۵	مرجان دوستی	دانشگاهی	دانشگاه آزاد نیشابور
	گلشن	حوزوی	مدرسه گلشن	۱۰٬۰۰۰

نوشتار اصلی: کتابخانه‌های نیشابور

کتابخانه‌های نیشابور، وابستگی به مدرسه‌ها، مسجدها، نهادها یا افراد برجسته داشته‌اند یا دارند. در تاریخ یمینی آمده که خلف بن احمد از دانشمندان ایران خواست که همهٔ کتاب‌ها و نسخه‌ها دربارهٔ علوم قرآنی (به‌ویژه تفسیر) را جمع‌آوری و دسته‌بندی کنند. او ۲۰ هزار دینار برای این کار که مقدمهٔ تأسیس «کتابخانهٔ صابونی» در نیشابور بوده، هزینه کرد. همهٔ این کتاب‌ها در کتابخانه صابونی نگهداری می‌شد. در شرح حال بسیاری از دانشمندان علوم قرآنی ذکر شده‌است که از کتاب‌های این کتابخانه بهره‌مند شده‌اند. ابونصر محمد عتبی سپس یادآور می‌شود که پس از واقعهٔ غزان در نیشابور و ویرانی مدرسه‌ها و مسجدها، تفسیر معروفی را که با تلاش خلف بن احمد فراهم آمده بود و در این کتابخانه نگهداری می‌شد، از آنجا خارج گردید و در اصفهان به کتابخانهٔ خجندیان انتقال یافت.

دیگر کتابخانه‌های تاریخی نیشابور شامل «کتابخانهٔ شجری»، «کتابخانهٔ مدرسهٔ سعدیه»، «کتابخانهٔ أبی سعید»، «کتابخانهٔ مدرسهٔ بیهقیه»، «کتابخانهٔ مدرسهٔ شافعی‌ها» و هشت کتابخانهٔ دیگر بوده است. کتابخانه‌های دانشگاهی در نیشابور دربرگیرندهٔ «کتابخانهٔ مرجان دوستی» وابستهٔ دانشگاه آزاد نیشابور و «کتابخانهٔ دانشگاه نیشابور» است. «کتابخانهٔ دکتر علی شریعتی» کهن‌ترین کتابخانهٔ همگانی نیشابور است که دگرگون‌یافتهٔ کتابخانهٔ ویژهٔ آموزش و پرورش (تأسیس ۱۹۵۹) است.

در سال ۱۳۹۴ نیشابور پس از اهواز به عنوان دومین پایتخت کتاب ایران برگزیده شد.

نیشابور نیازمند ۳۳۰ هزار متر مربع فضای کتابخانه‌ای است، اما تنها ۳ هزار و ۱۴۰ مترمربع فضا دارد.

از سال ۲۰۱۱ طرح ساخت «کتابخانهٔ مرکزی نیشابور» آغاز شده است.

ورزش

سنگ‌نوردی در بلندی‌های بینالود، میرآباد، نیشابور

بخش سرپوشیدهٔ ورزشگاه انقلاب نیشابور.

بازیکنی جوان در یک باشگاه بیلیارد در نیشابور.

فوتبال محبوب‌ترین ورزش در نیشابور است و باشگاه کیان یک شاخه در این شهر دارد. کشتی و کشتی با چوخه، کوهنوردی و سنگ‌نوردی، والیبال، دوچرخه‌سواری، بیلیارد، بدن‌سازی، شطرنج و پاراگلایدر از سرگرمی‌های ورزشی محبوب در نیشابور است. همچنین ورزش زورخانه‌ای ریشه‌ای کهن در این شهر دارد و یعقوبعلی شورورزی، نامدارترین ورزشکار نیشابوری در این رشته بوده است.

مراکز برجستهٔ ورزشی در نیشابور:

• اردوگاه باغرود: مکان‌هایی برای رشته‌های گوناگون ورزشی دارد.
• ورزشگاه تختی نیشابور: دارای سالن‌های ورزشی متعددی است که در مرکز نیشابور قرار گرفته‌است.
• ورزشگاه انقلاب نیشابور: بزرگ‌ترین سالن ورزشی سرپوشیدهٔ خراسان است که در شهرک شمالی نیشابور قرار دارد و در سال ۱۳۸۵ افتتاح شد.
• مجموعهٔ ورزشی کارگران: در تاریخ ۲۲ شهریور ۱۳۸۹ توسط عبدالرضا شیخ‌الاسلامی افتتاح شد.
• خانهٔ قهرمانان ورزشی: در تاریخ ۱۶ مرداد ۱۳۹۳ گشایش یافت.

بهداشت

پرستاران اتاق عمل در بیمارستان حکیم نیشابور؛ آذرماه ۱۳۹۰.

پلی‌کلینیک تخصصی سازمان تأمین اجتماعی نیشابور.

«مهدی ملک‌افضلی» نخستین پزشک نوآموختهٔ ایرانی بود که پزشکی نوین را در نیشابور پایه‌گذاری کرد. وی در سال ۱۹۰۸ به ریاست بهداری نیشابور (صحیّه) از سوی والی وقت خراسان –حسین قزوینی– منصوب گشت و در ۱۹۳۶ مدیر عامل بیمارستان شیر و خورشید شد.

نیشابور دارای ۱۱ مرکز اورژانس ۱۱۵ است. این شهر دو بیمارستان دولتی به نام‌های «حکیم» و «۲۲ بهمن» (از تجمیع بیمارستان‌های «عطار» و «امدادی» در سال ۱۹۸۰) و یک بیمارستان خصوصی به نام «قمر بنی‌هاشم» دارد. «بیمارستان حکیم» نیز در سال ۲۰۰۱ با گنجایش ۱۷۲ تخت افتتاح شد. بیمارستان‌های نیشابور جمعاً ۳۵۰ تخت درمانی دارند و این شهر به ۴۵۰ تخت دیگر (به گفتهٔ قاضی‌زادهٔ هاشمی: ۹۵۰ تخت دیگر) نیاز دارد.

در تابستان، سالک و در زمستان، آنفلوآنزا در نیشابور گسترش می‌یابد، یا احتمال گسترش آن بالا می‌رود. در مهٔ ۲۰۱۶، تعداد ۱۶۹ نفر مشکوک به بیماری سالک در این شهر شناسایی شدند. در دسامبر ۲۰۱۵ برای پیشگیری از گسترش بیماری آنفلوانزا، همهٔ آموزشگاه‌های نیشابور بسته شدند؛ یک پرستار نیز که خود به هنگام احیای بیمار به آنفلوانزای N1H1 دچار شد، درگذشت. سرطان معده نیز در این شهر سلامت مردم را تهدید می‌کند و نیشابور پیشتاز این بیماری پس از اردبیل است.

دانشکده علوم پزشکی نیشابور در سال ۲۰۰۹ گشایش یافت. این دانشکده در سال ۲۰۱۵ حدود ۶۰۰ نفر دانشجو در ۸ رشتهٔ مختلف داشته است. به گفتهٔ حسین صادقی سلامت‌بانی نیشابور در درمان بیماری‌های قلبی پیشرفت خوبی داشته و شهروندان می‌توانند اکثر بیماری‌های قلبی را در همین شهر درمان کنند.

ترابری

برون‌شهری

نوشتار اصلی: ترابری در نیشابور

اتوبوسی مسافربری در بزرگراه ۴۴ شرق ایران که از داخل نیشابور می‌گذرد.

قطاری در ایستگاه راه‌آهن نیشابور، آذرماه ۱۳۸۸.

نیشابور در مسیر ترابری مشهد–تهران جای گرفته و همین امر در رشد ترابری و شمار گذرهایش تأثیرگذار بوده است. بزرگراه ۴۴ شرق ایران از داخل این شهر می‌گذرد و مسافت نیشابور از طریق این جادهٔ بزرگراهی تا مشهد ۱۰۶ کیلومتر و تا تهران ۷۳۰ کیلومتر است. باجگیران با فاصلهٔ ۲۲۱ کیلومتر، نزدیک‌ترین گذرگاه مرزی و عشق‌آباد با فاصلهٔ ۲۵۵ کیلومتر، نزدیکترین پایتخت به نیشابور است.

یک پایانهٔ مرکزی برون‌شهری در نیشابور فعال است و یک پایانهٔ روستایی نیز در این شهر فعالت می‌کند. حداقل ۱۵۰ تاکسی کرایه‌ای در مسیرهای برون‌شهری نیشابور فعال‌اند.

۴۰ درصد کشته‌ها و مجروحان تصادفات در نیشابور، راکبان و ترک‌نشینان موتورسیکلت‌ها و ۵۰ درصد نیز عابران پیاده هستند. بیشترین آمار تخلفات موتورسیکلت‌ها هم در بخش مرکزی شهر است.

درون‌شهری

نسبت درصدی مناسب‌­ترین ترکیب ترابری پایدار برای نیشابور برپایهٔ تحلیل پایگانی
وسیله/گونه			درصد
پیاده‌روی			۳۳٫۸٪
دوچرخه			۲۲٪
اتوبوس و مینی‌بوس			۱۴٫۵٪
تاکسی			۱۲٫۵٪
خودروی شخصی			۹٫۶٪
موتورسیکلت			۷٫۷٪

طولانی‌ترین خیابان نیشابور، «خیابان امام خمینی» (خیابان مرکزی شهر) به طول ۳٫۷ کیلومتر و طولانی‌ترین بلوار، «بلوار طالقانی» به طول ۶٫۵ کیلومتر است. این شهر ۱۰ میدان دارد که میدان خیام (ساختهٔ ۱۹۴۰) از برجسته‌ترین آن‌هاست. «میدان ایران» میدان مرکزی شهر است که پیش از انقلاب اسلامی «میدان شهناز» و سپس «میدان امام خمینی» نامیده شده است. سامانهٔ هوشمندسازی تقاطع‌های نیشابور در فروردین ۱۳۹۴ راه‌اندازی شد.

نیشابور در زمینهٔ پیاده‌روی با محدودیت‌هایی روبه‌روست و در ترکیب ترابری درون‌شهری آن، سهم خودروی شخصی و موتورسیکلت بیش از ۶۰ درصد و سهم پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری بسیار ناچیز است؛ در حالی که مناسب‌­ترین ترکیب ترابری برای نیشابور شامل ۳۳٫۸٪ پیاده‌روی، ۲۲٪ دوچرخه‌­سواری، ۱۴٫۵٪ اتوبوس و مینی‌­بوس، ۱۲٫۵٪ تاکسی، ۹٫۶٪ اتومبیل شخصی و ۷٫۷٪ موتورسیکلت است.

راه‌آهن

نوشتار اصلی: ایستگاه راه‌آهن نیشابور

ایستگاه راه‌آهن نیشابور در ۱ مرداد ۱۳۳۵ افتتاح شد و از ایستگاه‌های مهم راه‌آهن خراسان به شمار می‌رود. در دی ماه ۱۳۸۸ تقاطع غیرهمسطح این ایستگاه افتتاح شد که شرکت رجا این طرح را «بزرگ‌ترین تقاطع غیرهمسطح راه و راه‌آهن در ایران» معرفی کرده‌است. روزانه حدود ۵ هزار نفر مسافر از ایستگاه راه‌آهن نیشابور جابه‌جا می‌شوند.

گردشگری

نوشتار اصلی: گردشگری نیشابور

جای‌های بس‌بازدیدشدهٔ نیشابور در نوروز ۱۳۹۵

مکان	شمار
قدمگاه	۷۱۸٬۰۰۰
امامزاده محروق	۳۵۰٬۰۰۰
شادیاخ	۱۵۰٬۰۰۰
کاروانسرای شاه‌عباسی	۸۰٬۰۰۰
آرامگاه خیام	۳۳٬۰۰۰
آرامگاه عطار نیشابوری	۲۹٬۰۰۰

میانگین اقامت گردشگران در نیشابور، بسیار کم است و تأثیر برجسته‌ای بر توسعهٔ صنعت گردشگری این شهر نمی‌گذارند. با اینکه سالانه بیش از هشت میلیون نفر از نیشابور می‌گذرند، اما صنعت گردشگری این شهر ناتوان است. به گردشگری نیشابور به‌عنوان کامل‌کنندهٔ گردشگری مذهبی مشهد (زیارتی) نگریسته می‌شود. به ازای ورود گردشگران داخلی به نیشابور در سال ۱۳۹۰، تولید این شهر ۹۰۸۳ میلیارد ریال و اشتغال آن ۱۷۳۱ نفر (برابر ۱٫۱۴ درصد کل اشتغال شهر) افزایش یافته است.

در نوروز ۱۳۹۵، یک و نیم میلیون نفر از نیشابور بازدید کردند که قدمگاه، امامزاده محروق، شادیاخ، کاروانسرای شاه‌عباسی، آرامگاه خیام و آرامگاه عطار از جای‌های بس‌بازدیدشده بودند. در بهار و تابستان، پدیده‌های طبیعی در دیزباد، خرو، بار، دررود، گرینه و بوژان بسیار بازدید می‌شود. به‌سبب نزدیکی این شهر به مشهد، گروهی از گردشگران مذهبی از نیشابور نیز بازدید می‌کنند. سالانه حدود ۲۰۰ هزار گردشگر غیرایرانی از نیشابور بازدید می‌کنند که بیشترین آنان از کشورهای عربی‌اند (به‌ویژه زائران شیعه).

نیشابور در نوروز ۱۳۹۵ «شهر نمونهٔ گردشگری» خوانده شد و دارای طرح جامع گردشگری است؛ ولی امکانات گردشگری این شهر متناسب با جایگاه تاریخی آن نیست. نیشابور همچنین از مقاصد میهمانان رسمی خارجی است؛ به طوری که ابوعبدالله غلام در ۱۱ آوریل ۲۰۱۰، نورمحمد جدمانی در ۲۶ سپتامبر ۲۰۱۵، ریچارد بولیت در ۲۷ آوریل ۲۰۱۶ و لورنزو ویلورسی در ۱۲ مهٔ ۲۰۱۶ از این شهر بازدید کردند.

صنعت

کارگری در کارخانهٔ «ایران شرق».

در شهرستان نیشابور، ۴۰۰ واحد صنعتی پویاست که دومین قطب صنعتی استان پس از مشهد است. اقتصاد این شهرستان بر پایهٔ کشاورزی-دام‌پروری، بازرگانی و برخی صنایع دستی و کارخانه‌ای استوار است.
کارخانه‌هایی در حوزه‌های لبنیات، بافندگی، لوازم خانگی، خودروسازی، مصالح ساختمانی و صنایع غذایی در نیشابور فعال است:

• «ایران شرق»: (تأسیس ۱۹۷۷ – کهن‌ترین کارخانهٔ پابرجای نیشابور) سازندهٔ وسایل گازسوز خانگی که روزانه ۳۰۰۰ دستگاه می‌سازد.
• فولاد خراسان: (تأسیس ۱۹۸۹) یکی از ۳ شرکت بزرگ تولیدکنندهٔ فولاد در ایران.
• «اگزوزخودرو خراسان»: (تأسیس ۱۹۹۴) تولید سیستم‌های اگزوز برای صنایع خودورسازی.
• ایران خودرو خراسان: (تأسیس ۲۰۰۰) سازندهٔ خودرو.
• نخریسی و نساجی خسروی خراسان: (تأسیس ۱۹۳۵ – انتقال به نیشابور در ۲۰۰۷).

سیاست

فرمانداری نیشابور یکی از فرمانداری‌های ویژه در ایران است و معاونت استانداری خراسان رضوی شمرده می‌شود. مقامِ فرمانداری نیشابور، بالاترین مقام اجرایی در این شهر است.

حدود ۵۰ سازمان مردم‌نهاد در نیشابور فعال است.

نیشابور یکی از ۱۰ شهر استان خراسان رضوی است که طرح بهسازی و نوسازی بافت فرسوده در آن‌ها تهیه شده و ۹۲۰ سکونتگاه غیررسمی در بافت فرسودهٔ آن وجود دارد.

شهرداری

نوشتار‌های اصلی: شهرداری نیشابور و فهرست شهرداران نیشابور

شهرداری نیشابور در سال ۱۳۱۰ جایگزین «دارالإمارة» شد و دارای ۲ اداره (سازمان آتش‌نشانی نیشابور و سازمان فضای سبز) و ۳ منطقهٔ شهری است. این نهاد دارای چهار معاونت «امور مالی-اداری»، «عمران»، «خدمات شهری» و «امور اجتماعی و محلات» است و بودجهٔ آن در سال ۱۳۹۴ بالغ بر ۱۳۴ میلیارد تومان بوده است.

برنامه‌ریزی ترابری در نیشابور هوشمند است.

شهرداری نیشابور در ۱۳۹۰ به‌عنوان «پاک‌ترین شهرداری استان» برگزیده شد.

«سید عباس حسینی» در ۱۱ خرداد ۱۳۹۵ محکوم شد و از سمت شهرداری نیشابور عزل گردید.

شورای شهر

باغ ملی؛ ساختمان شورای اسلامی نیشابور.

دفتر مرکزی شورای اسلامی نیشابور در باغ ملی قرار گرفته است. این دفتر در ۲۴ دی ۱۳۸۴ به دست افراد ناشناس سوزانده شد.

شورای اسلامی نیشابور دارای ۸ کمیسیون «مشارکت‌های اقتصادی و گردشگری»، «امور مالی، برنامه و بودجه»، «بانوان»، «حمل و نقل و خدمات شهری»، «ورزش و جوانان»، «فرهنگی و اجتماعی»، «امور فنی و عمران شهری» و «حقوقی و املاک» است. دورهٔ چهارم این شورا، ۱۳ عضو اصلی و ۶ عضو علی‌البدل دارد.

امنیت

ساختمان دادگستری نیشابور.

تأمین امنیت سوگواری محرم ۱۴۳۵ در نیشابور.

در سال ۱۳۱۶ دادگاه به شیوهٔ نوین در نیشابور بنیان‌گذاری شد و از سال ۱۳۸۷ مشاورهٔ قضایی تلفنی‌اش نیز راه‌اندازی گردید. دادگستری مرکزی نیشابور، دادگاه عمومی با ۷ شعبه دادگاه حقوقی و ۴ شعبه دادگاه جزایی دارد. دادسرای نیشابور نیز با ۳ شعبه بازپرسی و ۷ شعبه دادیاری فعالیت می‌کند.

رئیس دادگستری نیشابور، امنیت نیشابور را «مطلوب» خوانده و جایگاه امنیتی نیشابور از جانب ناجا نیز «بسیار خوب» توصیف شده است.<2ref name="y">«مراسم تکریم سرهنگ حسینی و معارفه سرهنگ آقابیگی فرمانده نیروی انتظامی نیشابور برگزار شد». عطارنیوز، ۳۱ فروردین ۱۳۹۵. بازبینی‌شده در اوت ۲۰۱۶. </ref>

درگیری، دزدی و مواد مخدر، جرم‌های سه گانهٔ بزرگ در نیشابور بیان شده است. رئیس پلیس نیشابور دربارهٔ اجرای موسیقی همگانی گفته است: «اگر فرایند کسب مجوز، مراحل قانونی خود را بگذراند، پلیس هم تأمین امنیت آن را وظیفهٔ خود می‌داند؛ کنسرتی که مغایر با شئون اسلامی یا هنجارشکن باشد، اجازهٔ برگزاری آن داده نمی‌شود.»

مشکلات

ناهمسازی‌ها در نیشابور.

چهرهٔ فقر در نیشابور.

نیشابور مشکلاتی در بخش‌هایی از حوزه‌های مدیریتی، بانکی و اعتباری، ترابری شهری، گردشگری، صنعتی و اقتصادی، کشاورزی، طبیعتی، منابع آبی، بیابان‌زایی، بهداشت و درمان، امنیتی و اجتماعی، فرهنگی و آموزشی، مخابراتی و ارتباطی و مدیریت حوادث دارد یا داشته است.

در دهه‌های ۱۹۸۰، ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰، چهار بار طرح جامع نیشابور با رویکرد افزایش جمعیت بازنگری شده؛ اما شهرداری نیشابور تنها ۴۰٪ آن را اجرایی کرده است.

۳۲ هکتار از زمین‌های جنوب نیشابور، آلودهٔ پسماندهاست.

به دلیل عدم تخصیص بودجهٔ کافی برای شبکهٔ فاضلاب، نیشابور در سال‌های آینده حتماً دچار بحران زیست‌محیطی خواهد شد.

به جهت برداشت بی‌رویه از معادن و خام‌فروشی سنگ‌های قیمتی، فیروزه نیشابور به تاریخ پیوسته است.

جغرافیا

موقعیت

نیشابور در ۷۷۰ کیلومتری شرق تهران و ۱۲۷ کیلومتری غرب مشهد واقع شده و مسیر بین‌المللی ریلی و جاده‌ای از این شهر عبور می‌کند. نیشابور همچنین از طریق جاده‌های محلی با شهرهای کاشمر، فیروزه، قوچان، کدکن، عشق‌آباد و تربت حیدریه ارتباط دارد.

نیشابور
نمودار آب و هوا (راهنما)
ژ ف م آ م ژ ژ آ س اُ ن د     ۲۷   ۱۰ ۳−     ۱۶   ۱۶ ۱     ۱۱   ۲۲ ۵     ۱   ۲۹ ۱۰     ۱   ۳۳ ۱۵     ۱   ۳۴ ۱۸     ۳   ۳۲ ۱۶     ۲۶   ۲۷ ۱۲     ۴۹   ۲۱ ۸     ۵۲   ۱۴ ۲     ۳۶   ۹ ۳−     ۳۳   ۷ ۵− میانگین بالاترین و پایین ترین دما به مقیاس سانتیگراد بارندگی به مقیاس میلی‌متر
مقیاس فارنهایت و اینچ ژ ف م آ م ژ ژ آ س اُ ن د     ۱٫۱   ۵۰ ۲۷     ۰٫۶   ۶۱ ۳۴     ۰٫۴   ۷۲ ۴۱     ۰   ۸۴ ۵۰     ۰   ۹۱ ۵۹     ۰   ۹۳ ۶۴     ۰٫۱   ۹۰ ۶۱     ۱   ۸۱ ۵۴     ۱٫۹   ۷۰ ۴۶     ۲   ۵۷ ۳۶     ۱٫۴   ۴۸ ۲۷     ۱٫۳   ۴۵ ۲۳ میانگین بالاترین و پایین ترین دما به مقیاس فارنهایت بارندگی به مقیاس اینچ

زمین‌لرزه‌ها

مقایسهٔ نسبی میزان خطر زمین‌لرزه در نقاط مختلف ایران؛ نقاط قرمزتر نقاطی هستند که شتاب حداکثر جنبش زمین در آن‌ها بیش‌تر است.

نوشتار اصلی: زمین‌لرزه‌ها در نیشابور

در طول تاریخ، زمین‌لرزه‌های ویرانگری در نیشابور رخ داده که بیشرشان ثبت نشده‌اند؛ ولی به طور میانگین، این شهر هر ۶۳ سال یک‌بار بر اثر زمین‌لرزه تا حد زیادی ویران شده و زمین‌لرزه‌های بزرگ‌سال‌های ۶۶۸ و ۷۰۸ هجری نیز نیشابور را به طور کامل با خاک یکسان کردند. به دلیل بالابودن میزان خطر زمین‌لرزه در این شهر، احداث اردوگاه‌های اسکان موقت مورد توجه قرار گرفته است.

آب و هوا

آب و هوای نیشابور توسط دو عامل تعیین می‌شود:

• توده‌های مهم هوا (جریان‌های هوایی سیبری، مدیترانه‌ای، شمالی و غربی اقیانوس اطلس، موسمی اقیانوس هند و صحرایی عربستان) که شمال شرق کشور را تحت تأثیر خود قرار می‌دهند.
• ارتفاع و جهت رشته کوه‌های بینالود و کوه سرخ که دشت نیشابور را احاطه کرده‌اند.

تابستان‌های خشک و گرم و زمستان‌های سرد و کوتاه از خصوصیات آب و هوایی نیشابور است. با توجه به اختلاف زیاد ارتفاع (حدود ۲۳۰۰ متر) بین دشت نیشابور و کوه‌های منطقه، شرایط خاص آب و هوایی در این شهر حاکم است.

رسانه‌ها

ماهنامه‌ای با عنوان «سروش جوانان نیشابور» از سال ۱۳۴۰ در نیشابور چاپ می‌شد. روزنامهٔ «خراسان رضوی» (ضمیمهٔ روزنامهٔ خراسان) اخبار نیشابور را پوشش می‌دهد و گه‌گاه برای این شهر، شمارهٔ ویژه و جداگانه چاپ می‌نماید.

هفته‌نامهٔ صبح نیشابور از سال ۱۳۶۷ چاپ می‌شود که در سال‌های ابتدایی، نخستین نشریهٔ محلی استان خراسان لقب گرفت. «نشریهٔ شادیاخ» از سال ۱۳۷۹، هفته‌نامهٔ خیام‌نامه از سال ۱۳۸۴، «هفته‌نامهٔ نسیم نیشابور» از سال ۱۳۸۵، «هفته‌نامهٔ فر سیمرغ» از ۱۳۸۹، «نشریهٔ مهر نیشابور» از سال ۱۳۹۱ و «نشریهٔ آفتاب صبح نیشابور» از سال ۱۳۹۵ به نشریات نیشابور اضافه شدند.

ارتباطات بین‌المللی

• ۱۹۴۸ – ۱۹۳۵: پژوهش‌های باستان‌شناسی در نیشابور به دست موزه متروپولیتن نیویورک.
• ۱۹۷۹: پانزدهمین گردهمایی جهانی پیش‌آهنگان (لغو شد).
• ۲۰۰۶: آغاز بافندگی فرش سفارشی مسجد شیخ زاید امارات متحده عربی به عنوان بزرگ‌ترین فرش دستباف جهان.
• ۲۰۰۸: گشایش کارخانهٔ کاشی و سرامیک با سرمایه‌گذاری چین.
• ۲۰۰۸: دعوت تاجیکستان از استادان کاشی‌کار نیشابوری برای مرمت آرامگاه رودکی.
• ۲۰۰۸: کمک مالی ژاپن به بیمارستان قمر بنی‌هاشم.
• ۲۰۱۰: گشایش «شرکت خاوران الیاف پارسیان» با سرمایه‌گذاری چین.
• ۲۰۱۰: ارسال فرش دست‌بافتهٔ نیشابور به عنوان سومین فرش بزرگ دست‌بافتهٔ جهان به مسجد محمد الامین مسقط عمان.
• ۲۰۱۲: امضای پیمان‌نامهٔ ساخت ۳ مرکز بهزیستی توسط سرمایه‌گذاران کویتی.
• ۲۰۱۴: کمک مالی ژاپن به بیمارستان قمر بنی‌هاشم.
• ۲۰۱۶: امضای پیمان‌نامهٔ ساخت بیمارستان ۵۰۰ تختی توسط گروه ایتالیایی BTP.
• ۲۰۱۶: امضای پیمان‌نامهٔ همکاری میان نیشابور و تولوز فرانسه.
• ۲۰۱۶: امضای پیمان‌نامه میان سه دانشگاه فردوسی، نیشابور و روح‌القدس کَسلیک.
• ۲۰۱۶: سرمایه‌گذاری چین در پتروشیمی نیشابور.
• ۲۰۱۶: اعلام آمادگی کنسولگری ترکیه در مشهد برای همکاری با نیشابور.

خواهرخواندگان

نوشتار اصلی: فهرست خواهرخواندگان ایران

نیشابور با ۹ شهر پیمان خواهرخواندگی بسته است:

• تولوز، فرانسه
• قونیه، ترکیه
• غزنی، افغانستان
• خوی، ایران
• کاشان، ایران
• بسطام، ایران
• مراغه، ایران
• اصفهان، ایران
• شاهرود، ایران

جستارهای وابسته

در پروژه‌های خواهر می‌توانید در مورد نیشابور اطلاعات بیشتری بیابید.

---

در میان واژه‌ها از ویکی‌واژه
در میان گفتاوردها از ویکی‌گفتاورد
در میان متون از ویکی‌نبشته
در میان تصویرها و رسانه‌ها از ویکی‌انبار

• استان خراسان رضوی
• بهشت فضل
• جاده ابریشم
• خراسان
• ربع نیشابور
• رشته‌کوه بینالود
• شهرستان نیشابور
• فهرست اهالی نیشابور
• فهرست پایتخت‌های ایران
• فهرست نیشابور
• کوه بینالود

منابع

• تاریخ نیشابور (الحاکم)
• دربارهٔ تاریخ علم در نیشابور، مجله فسطاط
• هنر نیشابور (موزه متروپولیتن)
• نیشابور در دانشنامه ایرانیکا
• ابرشهر در دانشنامه ایرانیکا
• بخش مربوط به نیشابور در موزه متروپولیتن نیویورک

پیوند به بیرون

نیشابور در پروژه‌های خواهر

واژهٔ «نیشابور» در ویکی‌واژه
گفتاوردهای مرتبط در ویکی‌گفتاورد
پرونده‌های مرتبط در ویکی‌انبار
راهنمای سفر در ویکی‌سفر

• بنیاد نیشابور
• آب و هوای نیشابور
• شهرداری نیشابور
• نقشه زمین‌شناسی نیشابور
• پایگاه پژوهشگاه حفظ و مرمت میراث فرهنگی
• چند تصویر مربوط به تاریخ نیشاپور در پایگاه یونسکو
• دانشگاه علوم پزشکی نیشابور

#invoke: Navbox الگو:شهر نیشابور الگو:خراسان بزرگ الگو:استان خراسان رضوی الگو:فرمانداری ویژه الگو:پرجمعیت‌ترین شهرهای استان خراسان رضوی

الگو:داده‌های کتابخانه‌ای