زبانهای ترکیتبار
برای تأییدپذیری کامل این مقاله به منابع بیشتری نیاز است. لطفاً با توجه به شیوهٔ ویکیپدیا برای ارجاع به منابع با ارایهٔ منابع معتبر این مقاله را بهبود بخشید. مطالب بیمنبع را میتوان به چالش کشید و حذف کرد. |
ترکی | |
---|---|
پراکندگی جغرافیایی: | از اروپای شرقی تا غرب چین و سیبری |
خانواده زبان: | آلتایی (مورد بحث است)
|
نیا-زبان: | نیاترکی |
تقسیمات: |
جنوب غربی (ترکی اغوز)
شمال غربی (ترکی قپچاق)
جنوب شرقی (ترکی اویغور)
شمال شرقی (ترکی سیبریایی)
"آرغو" (اغوز این را هم شامل میشود)
|
ISO 639-5: | trk |
زبانهای تُرکی یا به اصطلاح دقیقتر زبانشناسی، زبانهای ترکیتبار (Turkic Languages) یک خانواده زبانی شامل سی و پنج زبان میباشد[۱] که عموما توسط مردمان ترکتبار تکلم میشوند. این خانوادهٔ زبانی به عنوان بخشی از خانوادهٔ پیشنهادی زبانهای آلتایی در نظر گرفته شده است.[۲][۳]
این زبانها در منطقهٔ وسیعی از شمال آسیا، شمال و غرب چین تا غرب آسیا، بخشهایی از خاورمیانه، سواحل مدیترانه، آسیای مرکزی و اروپای شرقی استفاده میشوند. جمعیت متکلمان این زبانها به عنوان زبان مادری حدود ۱۷۰ میلیون تن تخمین زده میشود.[۴]
زبان ترکی استانبولی دارای بیشترین تعداد گویشوران زبانهای ترکیتبار که عمدتا در آناتولی و بالکان، زبان مادری حدود ۱۵٪ از تمام ترک زبانان میباشند.[۳] شاخهٔ زبانهای اغوز که بیشترین جمعیت ترک زبانان را تشکیل میدهد به صورت دوطرفه در میان زبانهای ترکی استانبولی، ترکی آذربایجانی، قشقایی، ترکمنی، تاتاری کریمه، گاگائوز، ترکی گاگائوز بالکان و ... دارای اشتراکاتی بوده و قابل فهم میباشند.[۵] کاربرد زبانهای ترکی در مناطق متفاوت ایران از لحاظ تنوع لهجهها و گروههای قومی تنها با منطقه قفقاز قابل مقایسهاست و تعداد متکلمین این گروههای زبانی از چندین هزار همجون خلجها تا جمعیت چند میلیونی ترکی آذربایجانی متفاوت است.[۶]
محتویات
دستور زبان[ویرایش]
این گروه زبانها پیوندی هستند یعنی کلمات و افعال با اضافه شدن پسوند معنی دیگری یا حالت زمانی متفاوتی را به خود میگیرند. همچنین یکی از مشخصات زبانهای ترکی هماهنگی اصوات است.
گروهها[ویرایش]
در طی مهاجرتهای بسیار اقوام مختلف ترک، زبان ایشان از همدیگر و نیز زبانهای مختلف بخصوص زبانهای ایرانی، عربی و مغولی تأثیراتی گرفتهاست که باعث پیچیدگی تاریخ و سیر تحول این زبانها شدهاست و از لحاظ گروهبندی دشواریهایی ایجاد نمودهاست. در نتیجه چندین سیستم متفاوت برای دستهبندی این زبانها پدید آمدهاست. یکی از رایجترین دستهبندیهای انجام گرفته، زبانهای ترکی را به شش خانواده تقسیم میکند که عبارتند از[۷]:
- خانوادهٔ چوواش (اُغور یا بلغار)
- خانوادهٔ شمال غربی (قبچاق)
- خانوادهٔ جنوب غربی (اُغوز)
- خانوادهٔ جنوب شرقی (اویغور)
- خانوادهٔ شمال شرقی (سیبری)
- خانوادهٔ خلجی (آرغو)
تقسیمبندی جدول زیر توسط لارس جانسون در سال ۱۹۹۸ انجام شدهاست:[۸]
زبان نیاترکی | زبانهای مشترک ترکی جنوب غربی (اغوز) |
|
||
اغوز غربی | ||||
اغوز شرقی | ||||
اغوز جنوبی |
|
|||
(آرغو) | ||||
زبانهای مشترک ترکی شمال غربی (قپچاق) |
|
|||
قپچاق غربی | ||||
قپچاق شمالی (ترکهای ولگا-اورال) | ||||
قپچاق جنوبی | ||||
زبانهای مشترک جنوب شرقی (کارلوک) | غربی | |||
شرقی | ||||
زبانهای مشترک ترکی شمال شرقی (سیبری) | سیبری شمالی | |||
سیبری جنوبی | ترکی سایان | |||
ترکی ینیسی |
|
|||
ترکی چولیم |
|
|||
ترکی آلتایی[۱۶] |
|
|||
اغور |
همسنجی واژهها در زبانهای ترکیتبار[ویرایش]
خانواده زبانهای ترکی (به استثنای زبان چوواش و زبان یاکوتی، تووایی، غیره) به طور کلی شباهت زیادی به هم دارند و در برخی موارد با یکدیگر تفاوت چندانی ندارند.[نیازمند منبع] در جدول زیر برای مقایسه شباهتهای زبانهای مختلف ترک تبار با همدیگر آورده شدهاست. شباهت برخی از زبانهای ترک تبار در حد لهجهاست مثلا تاتاری و باشقیری تقریبا تفاوتی باهم ندارند و ترکی قاراقالپاق و قزاقی تفاوت چندانی باهم ندارند. زبانهای ازبکی، ترکمنی، ترکی استانبولی، ترکمنی، قزاقی و ترکی گاگاووز به جز در برخی کلمات قابل فهم برای یکدیگر میباشند. ترکی آذربایجانی و استانبولی هم در گفتار و هم در نوشتار قابل فهم برای متکلمین دو زبان میباشند.[۱۷]
فارسی | ترکی قدیم | ترکی آذربایجانی | ترکی استانبولی | ترکمنی | تاتاری | قزاقی | ازبکی | اویغوری | یاکوتی | چوواش | خلجی | |
پدر | ata | ata | ata | ata | ata | ata | ota | ata | ata | atte | ata | |
مادر | ana | ana | anne/ana | ene | ana | ana | ona | ana | anne | ana | ||
پسر | o'gul | oğul | oğul | oğul | ul/uğıl | ul | o'gil | oghul | uol | yvăl/Ul | oğul | |
مرد | er/erkek | ər/erkək | er/erkek | erkek | ir | yerkek | erkak | är | er | ar | har | |
دختر | kyz | qız | kız | gyz | qız | qιz | qiz | qiz | ky:s | χĕr | qiz | |
کس، نفر | kişi | kişi/nəfər | kişi | keşe | kisi | kihi | kişi | kişi | ||||
عروس | kelin | gəlin | gelin | geli:n | kilen | kelin | kelin | kelin | kylyn | kilen | kelin | |
فارسی | ترکی قدیم | ترکی آذربایجانی | ترکی استانبولی | ترکمنی | تاتاری | قزاقی | ازبکی | اویغوری | یاکوتی | چوواش | خلجی | |
دل | jürek | ürək | yürek/kalp | ýürek | yöräk | zhürek | yurak | yüräk | süreq | izak | ||
خون | qan | qan | kan | ga:n | qan | qan | qon | qan | qa:n | jon | kan | |
سر | boş | baş | baş | baş | baş | bas | baş | bas | puš | boş | ||
مژک (موی ریز) | qyl | qıl | kıl | qyl | qıl | kyl | kyl | kyl | kyl | χe'le'r | ||
چشم | köz | göz | göz | göz | küz | köz | ko'z | köz | kos | kör | köz | |
مژه | kirpik | kirpik | kirpik | kirpik | kerfek | kirpik | kiprik | kirpik | kirbi: | χurbuk | kirpik | kirpik |
گوش | qulqaq | qulaq | kulak | gulak | qolaq | qulaq | quloq | qulaq | gulka:k | χo'lga | qulaq | |
بینی | burun | burun | burun | burun | borın | murιn | burun | burun | murun | |||
بازو | qol | qol | kol | gol | qul | qol | qo'l | qol | χol | qol | ||
دست | el(ig) | əl | el | el | ili: | ala' | al | |||||
انگشت | barmak | barmaq | parmak | barmak | barmaq | barmoq | barmaq | barmaq | ||||
ناخن | tyrnaq | dırnaq | tırnak | dyrnaq | tırnaq | tιrnaq | tirnoq | tirnaq | tynyraq | tirnaq | ||
زانو | tiz | diz | diz | dy:z | tez | tize | tizza | tiz | tüsäχ | tiz | ||
(قسمتی از ران) | baltyr | baldır | baldır | baldyr | baltır | baldyr | boldyr | baldir | ballyr | |||
پا | adaq | ayaq | ayak | aýaq | ayaq | ayaq | oyoq | ataq | hadaq | |||
شکم | qaryn | qarın/qorsaq | karın | garyn | qarın | qarιn | qorin | qor(saq) | qaryn | χyra'm | qarni | |
فارسی | ترکی قدیم | ترکی آذربایجانی | ترکی استانبولی | ترکمنی | تاتاری | قزاقی | ازبکی | اویغوری | یاکوتی | چوواش | خلجی | |
اسب | at | at | at | at | at | at | ot | at | at | ut | hat | |
گاوجوانی که هنوزنزائیده | siyir | sığır | sığir | sığır | sygyr | síır (sıyır) | siyιr | sigir | ||||
سگ | yt | it | it | it | et | iyt | it | it | yt | jyda | it | |
ماهی | balyq | balıq | balık | balyk | balıq | balιq | baliq | beliq | balyk | pola' | baliq | |
شپش | bit | bit | bit | bit | bet | biyt | bit | pit | byt | pyjda | ||
فارسی | ترکی قدیم | ترکی آذربایجانی | ترکی استانبولی | ترکمنی | تاتاری | قزاقی | ازبکی | اویغوری | یاکوتی | چوواش | خلجی | |
خانه | ev | ev | ev | öý | öy | üy | uy | öy | av | hev | ||
اتاق | otag | otağ | otağ | otaq | otaq | otoq | otu: | otag | ||||
راه | yol | yol | yol | yo:l | yul | zhol | yo'l | yol | suol | sol | yol | |
پل | köprüq | körpü | köprü | köpri | küpar | köpir | ko'prik | kövrük | kürpe | |||
تیر | oq | ox | ok | ok | uk | o'q | oq | oχ | ugu | hoq | ||
آتش | ot | od | ateş/od | od | ut | ot | Olov | ot | uot | vot | hot | |
خاکستر | kül | kül | kül | kül | köl | kül | kul | kül | kül | kö'l | kül | |
آب | suv | su | su | su | syw | suw | suv | su | ui | syv | su | |
کشتی | kemi | gəmi | gemi | gämi | kimä | keme | kema | kim | ||||
دریاچه | köl | göl | göl | göl | kül | köl | ko'l | köl | küöl | köl | ||
جزیره | atov | ada | ada | ada | Utrau | aral | orol | aral | ută | |||
خورشید | küneş | günəş | güneş | gün | Kojaş | kün | quyosh | quyash | kün | χĕvel | kün | |
ابر | bulut | bulut | bulut | bulut | bolıt | bult | bulut | bulut | bylyt | pĕlĕt | bulet | |
ستاره | yulduz | ulduz | yıldız | ýyldyz | yoldız | zhuldιz | yulduz | yultuz | sulus | şăltăr | yulduz | |
خاک | topraq | torpaq | toprak | toprak | tufraq | topιraq | tuproq | tupraq | toburaχ | tăpra | torpaq | |
تپه | töpü | təpə | tepe | depe | tübä | töbe | tepa | töbö | tüpe | |||
درخت | yağac | ağac | ağaç | agaç | ağaç | ağaš | jyvăş | hağaç | ||||
خدا | tenri | tanrı | tanrı | taňry | täñre | tängri | tanara | tură | ||||
فارسی | ترکی قدیم | ترکی آذربایجانی | ترکی استانبولی | ترکمنی | تاتاری | قزاقی | ازبکی | اویغوری | یاکوتی | چوواش | خلجی | |
دراز | uzun | uzun | uzun | uzyn | ozın | uzιn | uzun | uzun | uhun | vărăm | ||
نو، جدید | yany | yeni | yeni | yene | yaña | zhanga | yangi | yengi | sana | şĕnĕ | ||
چاق | semiz | semiz | semiz | simez | semiz | semiz | semiz | emis | ||||
پُر | tolu | dolu | dolu | do:ly | tulı | tolι | to'la | toluq | toloru | tulli | tolu | |
سفید | aq | aq | ak | ak | aq | aq | oq | aq | aq | |||
سیاه | qara | qara | kara | gara | qara | qara | qora | qara | χara | χura | qara | |
زر، طلا | qyzyl | qızıl | kızıl | gyzyl | qızıl | qızıl | qizil | qizil | kyhyl | χĕrlĕ | qizil | |
آسمان | kök | göy | gök | gök | kük | kök | Osmon | kök | küöq | kăvak | kök | |
فارسی | ترکی قدیم | ترکی آذربایجانی | ترکی استانبولی | ترکمنی | تاتاری | قزاقی | ازبکی | اویغوری | یاکوتی | چوواش | خلجی | |
یک | bir | bir | bir | bir | ber | bir | bir | bir | bi:r | pĕrre | bir | |
دو | eki | iki | iki | iki | ike | yeki | ikki | ikki | ikki | ikkĕ | eki | |
چهار | törd | dört | dört | dö:rt | dürt | tört | to'rt | töt | tüört | tăvattă | tört | |
هفت | yeti | yeddi | yedi | yedi | cide | zheti | yetti | yättä | sette | şiççĕ | yete | |
ده | on | on | on | o:n | un | on | o'n | on | uon | vunnă | on | |
صد | yüz | yüz | yüz | yü:z | yöz | zhüz | yuz | yüz | sü:s | şĕr | yüz |
الفبا[ویرایش]
برای نگارش زبانهای مختلف ترکی در طول تاریخ الفباهای مختلف بکار گرفته شدهاست. الفبای اورخون، الفبای اویغور، الفبای عربیو خزر)، الفبای لاتین و الفبای سیریلیک اما هم اکنون اکثر زبانهای ترکی از الفبای لاتین استفاده میکنند یا در حال تغییر خط رسمی خود به لاتین هستند.[۱۸]
الفبای اُرخون[ویرایش]
الفبای اُرخون یا الفبای قدیمی ترک یا الفبای گوک ترک الفبایی بود برگرفته از الفبای سغدی (که خود برگرفته از الفبای آرامی بود) که از قرن ششم میلادی توسط ترکان استفاده میشدهاست. این خط شباهت بسیاری به الفبای هون (الفبای مجارهای قدیم) دارد. اولین اثر به خط اُرخون در اواخر قرن ۱۹ در حاشیه رود ینی سی در روسیه پیدا شد و در سال ۱۸۸۹ توسط ویلهلم توماس دانمارکی رمز گشایی شد. در سالهای بعد آثار بیشتری به این الفبا از جمله در حاشیه رود یدی سو پیدا شد.[۱۹]
الفبای اُرخون از راست به چپ نوشته میشد اما گاهی نیز از بالا به پایین نیز نوشته میشدهاست که در این حالت حروف با ۹۰ درجه چرخش مورد استفاده قرار میگرفتند.[۲۰]
الفبای اویغور[ویرایش]
الفبای اویغوری، الفبایی است که در قرن ۱۲ میلادی توسط ترکان آسیای میانه و بویژه اویغورها استفاده میشد. این خط مانند سایر نوشتههای کهن بر روی پاپیروس نوشته میشدهاست. نوشتههایی به این خط بر روی سنگ نبشتهها باقی ماندهاست. خط اویغوری از چپ به راست و از بالا به پایین نوشته میشدهاست.[۲۱]
الفبای معاصر[ویرایش]
تا اوایل دهه دوم قرن بیستم میلادی بیشتر زبانهای ترکی با الفبای عربی نگارش میشدند. اما به دلیل عدم تناسب حروف عربی با این زبان؛ به ویژه برای ۹ مصوت زبان ترکی که تنها سه حرف وجود داشت. لذا انگیزه تغییر الفبای ترکی به ذهن روشنفکران ترک افتاد از اینرو از سال ۱۹۲۲ تلاشهایی برای تغییر الفبا انجام گرفت و در سال ۱۹۲۹ ترکیه و تمام جمهوریهای ترک زبان اتحاد جماهیر شوروی به جز جمهوری چواش، الفبای مورد استفاده خود را از عربی به لاتین تغییر دادند[نیازمند منبع]. در حال حاضر الفبای نوشتاری زبانهای مختلف ترکی چنین است:
مقایسه الفبای زبانهای مختلف ترک تبار[ویرایش]
در این جدول الفبی زبانهای مختلف ترکی نمایش داده شدهاند. با وجود تفاوت ظاهری برخی حروف، تلفظها تفاوت چندانی ندارند. در سالهای اخیر تلاشهای زیادی برای ایجاد خط مشترک ترکی صورت گرفتهاست. ودرنشست الفبا و زبان ادبی مشترک ترکی تصمیم گرفته شد تا جهت ایجاد یکپارچگی فرهنگی در جهان ترک، کشورهای جمهوری ترک جهت گذر به الفبای مشترک وارد عمل شوند. در نهایت دراین نشست تاکید گردید که زبان ترکی آناتولی زبان مشترک بین کشورهای ترک زبان باشد .[۲۵]
فارسی | ترکی آذربایجانی | ترکی استانبولی | گاگاووز | ترکمنی | تاتاری | قزاقی | اویغوری | ازبکی |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
آ | Aa | Aa | Aa | Aa | Aa | Aa | Aa | Aa |
اَ | Əə | Ee | Ä ä | Ä ä | Ä ä | Ä ä | Ee | Ee |
ب | Bb | Bb | Bb | Bb | Bb | Bb | Bb | Bb |
ج | Cc | Cc | Cc | Jj | Cc | Cc | Jj | Jj |
چ | Çç | Çç | Çç | Çç | Çç | Çç | CHch | CHch |
د | Dd | Dd | Dd | Dd | Dd | Dd | Dd | Dd |
اِ | Ee | Ee | Ee | Ee | Ee | Ee | É é | Ee |
ف | Ff | Ff | Ff | Ff | Ff | Ff | Ff | Ff |
گ | Gg | Gg | Gg | Gg | Gg | Gg | Gg | Gg |
غ | Ğğ | Ğğ | - | - | Ğğ | Ğğ | Ghgh | G’g’ |
ه-ح | Hh | Hh | Hh | Hh | Hh | Hh | Hh | Hh |
ایی | İi | İi | İi | İi | İi-Í í | İi-Ï ï | Ii | Ii |
ایی کوتاه مثل Earth انگلیسی | Iı | Iı | Iı | Yy | Iı | Iı | - | - |
ژ | Jj | Jj | Jj | Ž ž | Jj | Jj | Jj | - |
ک | Kk | Kk | Kk | Kk | Kk | Kk | Kk | Kk |
ل | Ll | Ll | Ll | Ll | Ll | Ll | Ll | Ll |
م | Mm | Mm | Mm | Mm | Mm | Mm | Mm | Mm |
ن | Nn | Nn | Nn | Nn | Nn | Nn | Nn | Nn |
ن غُنه | - | - | - | Ň ň | Ň ň | Ň ň | NGng | - |
اُ | Oo | Oo | Oo | Oo | Oo | Oo | Oo | Oo |
اُ نرم | Öö | Öö | Öö | Öö | Öö | Öö | Öö | O'o' |
پ | Pp | Pp | Pp | Pp | Pp | Pp | Pp | Pp |
ق | - | - | - | |||||
ر | Rr | Rr | Rr | Rr | Rr | Rr | Rr | Rr |
س | Ss | Ss | Ss | Ss | Ss | Ss | Ss | Ss |
ش | Şş | Şş | Şş | Şş | Şş | Şş | SHsh | SHsh |
ت | Tt | Tt | Tt | Tt | Tt | Tt | Tt | Tt |
تس | - | - | Ţ ţ | - | - | - | - | - |
او | Uu | Uu | Uu | Uu | Uu | Uu | Uu | Uu |
او نرم | Üü | Üü | Üü | Üü | Üü | Üü | Üü | Üü |
و | Vv | Vv | Vv | Ww | Vv-Ww | Vv-Ww | Ww | Vv |
خ | Xx | - | - | - | Xx | Xx | Xx | Xx |
ی | Yy | Yy | Yy | Ýý | Yy | Yy | Yy | Yy |
ز | Zz | Zz | Zz | Zz | Zz | Zz | Zz | Zz |
جستارهای وابسته[ویرایش]
منابع[ویرایش]
- ↑ Dybo A.V. , "Chronology of Türkic languages and linguistic contacts of early Türks", Moskow, 2007, p. 766, [۱] (In Russian)
- ↑ Gordon, Raymond G. , Jr. (ed.) (2005). "Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Language Family Trees – Altaic". Retrieved 2007-03-18.
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ Katzner, Kenneth (March 2002). Languages of the World, Third Edition. Routledge, an imprint of Taylor & Francis Books Ltd. ISBN 978-0-415-25004-7 (help).
- ↑ Turkic Peoples
- ↑ "Language Materials Project: Turkish". UCLA International Institute, Center for World Languages. February 2007. Retrieved 2007-04-26.
- ↑ TURKIC LANGUAGES OF PERSIA
- ↑ turcologica
- ↑ Lars Johanson (1998) The History of Turkic. In Lars Johanson & Éva Ágnes Csató (eds) The Turkic Languages. London, New York: Routledge, 81-125. [۲]
- ↑ Khalaj is surrounded by Oghuz languages, but exhibits a number of features that classify it as non-Oghuz.
- ↑ Crimean Tatar and Urum are historically Kipchak languages, but have been heavily influenced by Oghuz languages.
- ↑ Tura, Baraba, Tomsk, Tümen, Ishim, Irtysh, Tobol, Tara, etc. are partly of different origin (Johanson 1998) [۳]
- ↑ Of Altai Turkic origin, but recently closer to Kazakh (Johanson 1998)
- ↑ Deviating. Probably of South Siberian origin (Johanson 1998)
- ↑ Deviating. Historically developed from Southwestern (Oghuz) (Johanson 1998) [۴]
- ↑ Aini contains a very large Persian vocabulary component, and is spoken exclusively by adult men, almost as a cryptolect.
- ↑ Some dialects are close to Kirghiz (Johanson 1998)
- ↑ دنیس سینیور-مجموعه زبانهای اورال-آلتایی صفحه ۹۰
- ↑ http://en.wikipedia.org/wiki/Kazakh_alphabet#Latin
- ↑ دنیس سینیور-ترکی قدیم-تاریخ تمدن آسیای مرکزی صفحه ۳۳۳-۳۳۱
- ↑ Orkhon alphabet
- ↑ http://en.wikipedia.org/wiki/Kazakh_alphabet#Latin
- ↑ الفبای عربی نیز استفاده میشود
- ↑ علی رغم تصریح قانون اساسی روسیه مبنی بر ممنوع بودن هرگونه الفبا به جز الفبای سیریلیک جمهوری تاتارستان از الفبای لاتین استفاده میکنند.
- ↑ در حال تغییر به الفبای لاتین
- ↑ trtfarsi newsDetail
- مشارکتکنندگان ویکیپدیا، «Turkic languages»، ویکیپدیای انگلیسی، دانشنامهٔ آزاد (بازیابی در ۱۲ فوریه ۲۰۰۸).
پیوند به بیرون[ویرایش]
- اثرات متقابل زبانهای ترکیتبار و ایرانیتبار (به انگلیسی).
|