زبان‌های ترکی

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
پرش به: ناوبری، جستجو
ترکی
پراکندگی جغرافیایی: از اروپای شرقی تا غرب چین و سیبری
خانواده زبان: آلتایی (مورد بحث است)
  • ترکی
نیا-زبان: نیاترکی
تقسیمات:
جنوب غربی (ترکی اغوز)
شمال غربی (ترکی قپچاق)
جنوب شرقی (ترکی اویغور)
شمال شرقی (ترکی سیبریایی)
"آرغو" (اغوز این را هم شامل می‌شود)
ISO 639-5: trk
Map-TurkicLanguages.png

زبان‌های تُرکی یا به اصطلاح دقیق‌ترِ رده‌شناسی زبانی، زبان‌های ترکی‌تبار (Turkic Languages) یک خانوادهٔ زبانی شامل سی‌وپنج زبان می‌باشد[۱] که عموماً توسط مردمان ترک‌تبار تکلم می‌شوند. این خانوادهٔ زبانی به عنوان بخشی از خانوادهٔ پیشنهادی زبان‌های آلتایی در نظر گرفته شده است.[۲][۳]

این زبان‌ها در منطقهٔ وسیعی از شمال آسیا، شمال و غرب چین تا غرب آسیا، بخش‌هایی از خاورمیانه، سواحل مدیترانه، آسیای مرکزی و اروپای شرقی استفاده می‌شوند. جمعیت متکلمان این زبان‌ها به عنوان زبان مادری حدود ۱۷۰ میلیون تن تخمین زده می‌شود.[۴]

زبان ترکی استانبولی دارای بیشترین تعداد گویشوران زبان‌های ترکی‌تبار که عمدتاً در آناتولی و بالکان، زبان مادری حدود ۱۵٪ از تمام ترک زبانان می‌باشند.[۵] شاخهٔ زبان‌های اغوز که بیشترین جمعیت ترک زبانان را تشکیل می‌دهد به صورت دوطرفه در میان زبان‌های ترکی استانبولی، ترکی آذربایجانی، قشقایی، ترکمنی، تاتاری کریمه، گاگائوز، ترکی گاگائوز بالکان و ... دارای اشتراکاتی بوده و قابل فهم می‌باشند.[۶] کاربرد زبان‌های ترکی در مناطق متفاوت ایران از لحاظ تنوع لهجه‌ها و گروه‌های قومی تنها با منطقه قفقاز قابل مقایسه‌است و تعداد متکلمین این گروه‌های زبانی از چندین هزار همجون خلجها تا جمعیت چند میلیونی ترکی آذربایجانی متفاوت است.[۷] ارتباطی بین مغولی و ترکی دیده می‌شود. در منابع ترکی و مغولیِ اولیه، جز واژگان بین فرهنگی اثری دیده نمی‌شود، ولی در مغولی میانه، لغات معادل وجود دارد. شباهت‌های زیاد بین ترکی و مغولی، نتیجهٔ ارتباط آنها در میانهٔ قرن اول قبل از میلاد است.[۸]

گسترهٔ زبان‌های ترکی

دستور زبان[ویرایش]

این گروه زبان‌ها پیوندی هستند؛ یعنی تکواژها در کنار هم قرار می‌گیرند و واژه را می‌سازند، به‌طوری‌که با جدا کردن پیوندها، تکواژها به‌راحتی قابل شناسایی است.[۹] همچنین یکی از مشخصات زبان‌های ترکی هماهنگی آواها است.

گروه‌ها[ویرایش]

درصد گویشوران خانواده زبان‌های ترکی‌تبار
ترکی استانبولی
  
 ۴۳٪
ترکی آذربایجانی
  
 ۱۵٪
ازبکی
  
 ۱۴٪
قزاقی
  
 ۱۰٪
اویغوری
  
 ۶٪
ترکمنی
  
 ۴٪
تاتاری
  
 ۳٪
قرقیزی
  
 ۲٪
سایر زبان‌های ترکی
  
 ۳٪

در طی مهاجرت‌های بسیار اقوام مختلف ترک، زبان ایشان از همدیگر و نیز زبان‌های مختلف بخصوص زبان‌های ایرانی، عربی و مغولی تأثیراتی گرفته‌است که باعث پیچیدگی تاریخ و سیر تحول این زبان‌ها شده‌است و از لحاظ گروه‌بندی دشواری‌هایی ایجاد نموده‌است. در نتیجه چندین سیستم متفاوت برای دسته‌بندی این زبان‌ها پدید آمده‌است. یکی از رایج‌ترین دسته‌بندی‌های انجام گرفته، زبان‌های ترکی را به شش خانواده تقسیم می‌کند که عبارتند از:[۱۰]

  • خانوادهٔ چوواش (اُغور یا بلغار)
  • خانوادهٔ شمال غربی (قبچاق)
  • خانوادهٔ جنوب غربی (اُغوز)
  • خانوادهٔ جنوب شرقی (اویغور)
  • خانوادهٔ شمال شرقی (سیبری)
  • خانوادهٔ خلجی (آرغو)
متکلمان خانواده زبان‌های ترکی

تقسیم‌بندی جدول زیر توسط لارس جانسون در سال ۱۹۹۸ انجام شده‌است:[۱۱]

زبان نیاترکی زبان‌های مشترک ترکی جنوب غربی (اغوز)

Oghuzlanguages6.png

  
اغوز غربی
اغوز شرقی
اغوز جنوبی
(آرغو)  
زبان‌های مشترک ترکی شمال غربی (قپچاق)

Map-Kypchak Language World.png

  
قپچاق غربی
قپچاق شمالی (ترک‌های ولگا-اورال)
قپچاق جنوبی
زبان‌های مشترک جنوب شرقی (کارلوک)

Lenguas karluk.png

 غربی
شرقی
زبان‌های مشترک ترکی شمال شرقی (سیبری) سیبری شمالی
سیبری جنوبی ترکی سایان
ترکی ینیسی
ترکی چولیم
ترکی آلتایی[۱۹]
  • آلتایی شامل گویش‌ها و لهجه‌های مانند توبا، قوموندا، قو، تلئوت، تلنژیت
اغور  

همسنجی واژه‌ها در زبان‌های ترکی‌تبار[ویرایش]

خانواده زبانهای ترکی (به استثنای زبان چوواش و زبان یاکوتی، تووایی، غیره) به طور کلی شباهت زیادی به هم دارند و در برخی موارد با یکدیگر تفاوت چندانی ندارند.[نیازمند منبع] در جدول زیر برای مقایسه شباهتهای زبانهای مختلف ترک تبار با همدیگر آورده شده‌است. شباهت برخی از زبانهای ترک تبار در حد لهجه‌است مثلاً تاتاری و باشقیری تقریباً تفاوتی باهم ندارند و ترکی قاراقالپاق و قزاقی تفاوت چندانی باهم ندارند. زبانهای ازبکی، ترکمنی، ترکی استانبولی، ترکمنی، قزاقی و ترکی گاگاووز به جز در برخی کلمات قابل فهم برای یکدیگر می‌باشند. ترکی آذربایجانی و استانبولی هم در گفتار و هم در نوشتار قابل فهم برای متکلمین دو زبان می‌باشند.[۲۰]

فارسی ترکی قدیم ترکی آذربایجانی ترکی استانبولی ترکمنی تاتاری قزاقی ازبکی اویغوری یاکوتی چوواش خلجی
پدر ata ata ata ata ata ata ota ata ata atte ata
مادر ana ana anne/ana ene ana ana ona ana   anne ana
پسر o'gul oğul oğul oğul ul/uğıl ul o'gil oghul uol yvăl/Ul oğul
مرد er/erkek ər/erkək er/erkek erkek ir yerkek erkak är er ar har
دختر kyz qız kız gyz qız qιz qiz qiz ky:s χĕr qiz
کس، نفر kişi kişi/nəfər kişi keşe kisi     kihi   kişi kişi
عروس kelin gəlin gelin geli:n kilen kelin kelin kelin kylyn kilen kelin
فارسی ترکی قدیم ترکی آذربایجانی ترکی استانبولی ترکمنی تاتاری قزاقی ازبکی اویغوری یاکوتی چوواش خلجی
دل jürek ürək yürek/kalp ýürek yöräk zhürek yurak yüräk süreq   izak
خون qan qan kan ga:n qan qan qon qan qa:n jon kan
سر boş baş baş baş baş bas   baş bas puš boş
مژک (موی ریز) qyl qıl kıl qyl qıl kyl kyl kyl kyl χe'le'r
چشم köz göz göz göz küz köz ko'z köz kos kör köz
مژه kirpik kirpik kirpik kirpik kerfek kirpik kiprik kirpik kirbi: χurbuk kirpik kirpik
گوش qulqaq qulaq kulak gulak qolaq qulaq quloq qulaq gulka:k χo'lga qulaq
بینی burun burun burun burun borın murιn burun burun murun  
بازو qol qol kol gol qul qol qo'l   qol χol qol
دست el(ig) əl el el       ili: ala' al
انگشت barmak barmaq parmak barmak barmaq   barmoq barmaq     barmaq
ناخن tyrnaq dırnaq tırnak dyrnaq tırnaq tιrnaq tirnoq tirnaq tynyraq   tirnaq
زانو tiz diz diz dy:z tez tize tizza tiz tüsäχ   tiz
(قسمتی از ران) baltyr baldır baldır baldyr baltır baldyr boldyr baldir ballyr  
پا adaq ayaq ayak aýaq ayaq ayaq oyoq   ataq   hadaq
شکم qaryn qarın/qorsaq karın garyn qarın qarιn qorin qor(saq) qaryn χyra'm qarni
فارسی ترکی قدیم ترکی آذربایجانی ترکی استانبولی ترکمنی تاتاری قزاقی ازبکی اویغوری یاکوتی چوواش خلجی
اسب at at at at at at ot at at ut hat
گاوجوانی که هنوزنزائیده siyir sığır sığir sığır sygyr síır (sıyır) siyιr sigir    
سگ yt it it it et iyt it it yt jyda it
ماهی balyq balıq balık balyk balıq balιq baliq beliq balyk pola' baliq
شپش bit bit bit bit bet biyt bit pit byt pyjda
فارسی ترکی قدیم ترکی آذربایجانی ترکی استانبولی ترکمنی تاتاری قزاقی ازبکی اویغوری یاکوتی چوواش خلجی
خانه ev ev ev öý öy üy uy öy   av hev
اتاق otag otağ otağ otaq   otaq otoq   otu:   otag
راه yol yol yol yo:l yul zhol yo'l yol suol sol yol
پل köprüq körpü köprü köpri küpar köpir ko'prik kövrük kürpe  
تیر oq ox ok ok uk   o'q oq oχ ugu hoq
آتش ot od ateş/od od ut ot Olov ot uot vot hot
خاکستر kül kül kül kül köl kül kul kül kül kö'l kül
آب suv su su su syw suw suv su ui syv su
کشتی kemi gəmi gemi gämi kimä keme kema     kim
دریاچه köl göl göl göl kül köl ko'l köl küöl   köl
جزیره (آبخوست) atov ada ada ada Utrau aral orol aral   ută
خورشید küneş günəş güneş gün Kojaş kün quyosh quyash kün χĕvel kün
ابر bulut bulut bulut bulut bolıt bult bulut bulut bylyt pĕlĕt bulet
ستاره yulduz ulduz yıldız ýyldyz yoldız zhuldιz yulduz yultuz sulus şăltăr yulduz
خاک topraq torpaq toprak toprak tufraq topιraq tuproq tupraq toburaχ tăpra torpaq
تپه töpü təpə tepe depe tübä töbe tepa   töbö tüpe
درخت yağac ağac ağaç agaç ağaç ağaš       jyvăş hağaç
خدا tenri tanrı tanrı taňry täñre     tängri tanara tură
فارسی ترکی قدیم ترکی آذربایجانی ترکی استانبولی ترکمنی تاتاری قزاقی ازبکی اویغوری یاکوتی چوواش خلجی
دراز uzun uzun uzun uzyn ozın uzιn uzun uzun uhun vărăm
نو، جدید yany yeni yeni yene yaña zhanga yangi yengi sana şĕnĕ
چاق semiz semiz semiz simez semiz semiz semiz emis  
پُر tolu dolu dolu do:ly tulı tolι to'la toluq toloru tulli tolu
سفید aq aq ak ak aq aq oq aq     aq
سیاه qara qara kara gara qara qara qora qara χara χura qara
زر، طلا qyzyl qızıl kızıl gyzyl qızıl qızıl qizil qizil kyhyl χĕrlĕ qizil
آسمان kök göy gök gök kük kök Osmon kök küöq kăvak kök
فارسی ترکی قدیم ترکی آذربایجانی ترکی استانبولی ترکمنی تاتاری قزاقی ازبکی اویغوری یاکوتی چوواش خلجی
یک bir bir bir bir ber bir bir bir bi:r pĕrre bir
دو eki iki iki iki ike yeki ikki ikki ikki ikkĕ eki
چهار törd dört dört dö:rt dürt tört to'rt töt tüört tăvattă tört
هفت yeti yeddi yedi yedi cide zheti yetti yättä sette şiççĕ yete
ده on on on o:n un on o'n on uon vunnă on
صد yüz yüz yüz yü:z yöz zhüz yuz yüz sü:s şĕr yüz

الفبا[ویرایش]

برای نگارش زبانهای مختلف ترکی در طول تاریخ الفباهای مختلف بکار گرفته شده‌است. الفبای اورخون، الفبای اویغور، الفبای عربی و خزر)، الفبای لاتین و الفبای سیریلیک اما هم اکنون اکثر زبانهای ترکی از الفبای لاتین استفاده می‌کنند یا در حال تغییر خط رسمی خود به لاتین هستند.[۲۱]

الفبای اُرخون نوشته شده بر روی سنگ که هماکنون درشهر قیزیل جمهوری آلتایی روسیه نگهداری می‌شود.
نامه آرگون خان پادشاه ایلخانی به فیلیپ چهارم پادشاه فرانسه در قرن ۱۳ میلادی به خط اویغوری
الفبای مشترک لاتین مورد استفاده در سالهای ۱۹۲۲ تا ۱۹۴۰ میلادی در جمهوریهای ترک زبان شوروی و متنهایی به زبانهای مختلف

الفبای اُرخون[ویرایش]

الفبای اُرخون یا الفبای قدیمی ترک یا الفبای گوک ترک الفبایی بود برگرفته از الفبای سغدی (که خود برگرفته از الفبای آرامی بود) که از قرن ششم میلادی توسط ترکان استفاده می‌شده‌است. این خط شباهت بسیاری به الفبای هون (الفبای مجارهای قدیم) دارد. اولین اثر به خط اُرخون در اواخر قرن ۱۹ در حاشیه رود ینی سی در روسیه پیدا شد و در سال ۱۸۸۹ توسط ویلهلم توماس دانمارکی رمز گشایی شد. در سالهای بعد آثار بیشتری به این الفبا از جمله در حاشیه رود یدی سو پیدا شد.[۲۲]

الفبای اُرخون از راست به چپ نوشته می‌شد اما گاهی نیز از بالا به پایین نیز نوشته می‌شده‌است که در این حالت حروف با ۹۰ درجه چرخش مورد استفاده قرار می‌گرفتند.[۲۳]

الفبای اویغور[ویرایش]

الفبای اویغوری، الفبایی است که در قرن ۱۲ میلادی توسط ترکان آسیای میانه و بویژه اویغورها استفاده می‌شد. این خط مانند سایر نوشته‌های کهن بر روی پاپیروس نوشته می‌شده‌است. نوشته‌هایی به این خط بر روی سنگ نبشته‌ها باقی مانده‌است. خط اویغوری از چپ به راست و از بالا به پایین نوشته می‌شده‌است.[۲۱]

الفبای معاصر[ویرایش]

تا اوایل دهه دوم قرن بیستم میلادی بیشتر زبان‌های ترکی با الفبای عربی نگارش می‌شدند. اما به دلیل عدم تناسب حروف عربی با این زبان؛ به ویژه برای ۹ مصوت زبان ترکی که تنها سه حرف وجود داشت؛ لذا انگیزه تغییر الفبای ترکی به ذهن روشن‌فکران ترک افتاد از اینرو از سال ۱۹۲۲ تلاش‌هایی برای تغییر الفبا انجام گرفت و در سال ۱۹۲۹ ترکیه و تمام جمهوری‌های ترک زبان اتحاد جماهیر شوروی به جز جمهوری چواش، الفبای مورد استفاده خود را از عربی به لاتین تغییر دادند[نیازمند منبع]. در حال حاضر الفبای نوشتاری زبانهای مختلف ترکی چنین است:

مقایسه الفبای زبان‌های مختلف ترک تبار[ویرایش]

در این جدول الفبی زبان‌های مختلف ترکی نمایش داده شده‌اند. با وجود تفاوت ظاهری برخی حروف، تلفظ‌ها تفاوت چندانی ندارند. در سالهای اخیر تلاشهای زیادی برای ایجاد خط مشترک ترکی صورت گرفته‌است؛ و درنشست الفبا و زبان ادبی مشترک ترکی تصمیم گرفته شد تا جهت ایجاد یکپارچگی فرهنگی در جهان ترک، کشورهای جمهوری ترک جهت گذر به الفبای مشترک وارد عمل شوند. در نهایت دراین نشست تأکید گردید که زبان ترکی آناتولی زبان مشترک بین کشورهای ترک زبان باشد.[۲۷]

فارسی ترکی آذربایجانی ترکی استانبولی گاگاووز ترکمنی ! تاتاری !قزاقی اویغوری !ازبکی
آ Aa Aa Aa Aa Aa Aa Aa Aa
اَ Əə Ee Ä ä Ä ä Ä ä Ä ä Ee Ee
ب Bb Bb Bb Bb Bb Bb Bb Bb
ج Cc Cc Cc Jj Cc Cc Jj Jj
چ Çç Çç Çç Çç Çç Çç CHch CHch
د Dd Dd Dd Dd Dd Dd Dd Dd
اِ Ee Ee Ee Ee Ee Ee É é Ee
ف Ff Ff Ff Ff Ff Ff Ff Ff
گ Gg Gg Gg Gg Gg Gg Gg Gg
غ Ğğ Ğğ - - Ğğ Ğğ Ghgh G’g’
ه-ح Hh Hh Hh Hh Hh Hh Hh Hh
ایی İi İi İi İi İi-Í í İi-Ï ï Ii Ii
ء کوتاه مثل Earth انگلیسی Iı Iı Iı Yy Iı Iı - -
ژ Jj Jj Jj Ž ž Jj Jj Jj -
ک Kk Kk Kk Kk Kk Kk Kk Kk
ل Ll Ll Ll Ll Ll Ll Ll Ll
م Mm Mm Mm Mm Mm Mm Mm Mm
ن Nn Nn Nn Nn Nn Nn Nn Nn
ن غُنه - - - Ň ň Ň ň Ň ň NGng -
اُ Oo Oo Oo Oo Oo Oo Oo Oo
اُ نرم مثل تلفظ home Öö Öö Öö Öö Öö Öö Öö O'o'
پ Pp Pp Pp Pp Pp Pp Pp Pp
ق Qq - - - Qq Qq Qq Qq
ر Rr Rr Rr Rr Rr Rr Rr Rr
س Ss Ss Ss Ss Ss Ss Ss Ss
ش Şş Şş Şş Şş Şş Şş SHsh SHsh
ت Tt Tt Tt Tt Tt Tt Tt Tt
تس - - Ţ ţ - - - - -
او Uu Uu Uu Uu Uu Uu Uu Uu
او نرم مثل تلفظ bonjur در فرانسه Üü Üü Üü Üü Üü Üü Üü Üü
و Vv Vv Vv Ww Vv-Ww Vv-Ww Ww Vv
خ Xx - - - Xx Xx Xx Xx
ی Yy Yy Yy Ýý Yy Yy Yy Yy
ز Zz Zz Zz Zz Zz Zz Zz Zz

جستارهای وابسته[ویرایش]

منابع[ویرایش]

  1. ↑ Dybo A.V. , "Chronology of Türkic languages and linguistic contacts of early Türks", Moskow, 2007, p. 766, [۱] (In Russian)
  2. ↑ Gordon, Raymond G. , Jr. (ed.) (2005). "Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Language Family Trees – Altaic". Retrieved 2007-03-18. 
  3. ↑ Katzner, Kenneth (March 2002). Languages of the World, Third Edition. Routledge, an imprint of Taylor & Francis Books Ltd. ISBN 978-0-415-25004-7 (help). 
  4. ↑ Turkic Peoples
  5. ↑ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام Languages_of_the_World وارد نشده‌است.
  6. ↑ "Language Materials Project: Turkish". UCLA International Institute, Center for World Languages. February 2007. Retrieved 2007-04-26. 
  7. ↑ TURKIC LANGUAGES OF PERSIA
  8. ↑ Concise Encyclopedia of Languages of the World, Keith Brown & Sarah Ogilvie, p. 31
  9. ↑ The Turkic Languages, Lars Johanson & Eva A. Csato, p. 35
  10. ↑ turcologica
  11. ↑ Lars Johanson (1998) The History of Turkic. In Lars Johanson & Éva Ágnes Csató (eds) The Turkic Languages. London, New York: Routledge, 81-125. [۲]
  12. ↑ Khalaj is surrounded by Oghuz languages, but exhibits a number of features that classify it as non-Oghuz.
  13. ↑ Crimean Tatar and Urum are historically Kipchak languages, but have been heavily influenced by Oghuz languages.
  14. ↑ Tura, Baraba, Tomsk, Tümen, Ishim, Irtysh, Tobol, Tara, etc. are partly of different origin (Johanson 1998) [۳]
  15. ↑ Of Altai Turkic origin, but recently closer to Kazakh (Johanson 1998)
  16. ↑ Deviating. Probably of South Siberian origin (Johanson 1998)
  17. ↑ Deviating. Historically developed from Southwestern (Oghuz) (Johanson 1998) [۴]
  18. ↑ Aini contains a very large Persian vocabulary component, and is spoken exclusively by adult men, almost as a cryptolect.
  19. ↑ Some dialects are close to Kirghiz (Johanson 1998)
  20. ↑ دنیس سینیور-مجموعه زبانهای اورال-آلتایی صفحهٔ ۹۰
  21. ↑ ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ http://en.wikipedia.org/wiki/Kazakh_alphabet%23Latin
  22. ↑ دنیس سینیور-ترکی قدیم-تاریخ تمدن آسیای مرکزی صفحه ۳۳۳–۳۳۱
  23. ↑ Orkhon alphabet
  24. ↑ الفبای عربی نیز استفاده می‌شود
  25. ↑ علی رغم تصریح قانون اساسی روسیه مبنی بر ممنوع بودن هرگونه الفبا به جز الفبای سیریلیک جمهوری تاتارستان از الفبای لاتین استفاده می‌کنند.
  26. ↑ در حال تغییر به الفبای لاتین
  27. ↑ trtfarsi newsDetail
  • مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا، «Turkic languages»، ویکی‌پدیای انگلیسی، دانشنامهٔ آزاد (بازیابی در ۱۲ فوریه ۲۰۰۸).

پیوند به بیرون[ویرایش]

زبان‌های ترکی
آرغو
کشورهای ترک‌زبان
اغور
اغوز
جنوب شرقی
شمال شرقی
قبچاق
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=زبان‌های_ترکی&oldid=18213327»