کشتار خوجالی
 |
در بیطرفی این مقاله اختلافنظر وجود دارد. (اوت ۲۰۱۶) |
مختصات: ۳۹°۵۴′۴۰″ شمالی ۴۶°۴۷′۲۱″ شرقی / ۳۹.۹۱۱۱۱° شمالی ۴۶.۷۸۹۱۷° شرقی
| کشتار خوجالی | |
|---|---|
 |
|
| قتل‌عام خوجالی | |
| عاملان | ارتش ارمنستان و نیروهای ۳۶۶ ارتش روسیه |
| مکان | شهر شهر خوجالی |
| زمان | ۲۵ و ۲۶ فوریه سال۱۹۹۲ |
| نتیجه | ۱۶۱+, یا ۲۰۰+ (دیدبان حقوق بشر)[۱][۲] ۴۸۵ (رقم پارلمان آذربایجان)[۳] ۶۱۳ (ادعای دولت آذربایجان)[۴] |
|
|
||||||
کشتار خوجالی و یا قتل‌عام خوجالی (به ترکی آذربایجانی: Xocalı Soyqırımı) کشتار[۳] صدها تن از مردمان آذربایجانی[۵] در شهر خوجالی در ۲۵–۲۶ فوریه ۱۹۹۲ از جانب نیروهای مسلح ارمنستان و تاحدی کشورهای مستقل همسود در طول جنگ قره‌باغ می‌باشد. با توجه به سمت جمهوری آذربایجان، دیدبان حقوق بشر، مرکز یادبود دفاع از حقوق بشر و دیگر ناظران بین‌المللی[۶][۷] که قتل‌عام توسط نیروهای مسلح ارمنستان صورت گرفته‌است. پس از سقوط شهر خوجالی در طی جنگ قره‌باغ، کشتارغیرنظامیان آذربایجانی در این شهر توسط ارتش ارمنستان به همراهی نیروهای ۳۶۶ ارتش روسیه[۸] در ۲۵ و ۲۶ فوریه سال ۱۹۹۲ اتفاق افتاد.[۹] بر اساس آمارهای موجود از جمله آمار سازمان دفاع از حقوق بشر در این کشتار ۶۱۳ نفر از غیر نظامیان از جمله ۶۳ کودک جان خود را از دست دادند.[۱۰]
۵۳نفر با مصادیق قتل بیرحمانه (سوزاندن، چهار میخ کردن، با بریدن سر یا کندن پوست آن و سایر قسمت‌های بدن، از حدقه خارج کردن چشم و یا بریدن بخش‌هایی از بدن) کشته شده‌اند. همچنین هشت خانواده به طور کامل نابود شده، ۲۵ کودک هر دو والدین و ۱۳۰ کودک یکی از والدین خود را از دست دادند.[۱۱][۱۲][۱۳]
این کشتار یکی از غم‌انگیزترین رخدادها در تاریخ مناقشه جمهوری آذربایجان و ارمنستان بر سر قره‌باغ کوهستانی بود.[۱۴] دولت‌ها و رسانه‌های غربی با عنوان «کشتار خوجالی»، «فاجعه خوجالی» یاد می‌کنند. منابع جمهوری آذربایجان[۱۵][۱۶] از عنوان نسل‌کشی خوجالی و فاجعه خوجالی استفاده می‌کند.[۱۷]
محتویات
شواهدی از قتل‌عام[ویرایش]
از عصر روز ۲۵ فوریه شهر در معرض آتش شدید توپخانه و تجهیزات زرهی سنگین قرار گرفته بود. در نتیجه آتش‌سوزی‌هایی در شهر رخ داده بود و در بامداد روز ۲۶ فوریه شهر تماماً به آتش کشیده شد. بیشتر اهالی با امید رسیدن به مرکز استان آقدام که در آن نزدیکی قرار داشت و ساکنین آن آذربایجانی بودند، مجبور به ترک شهر شدند. تعداد آنها ۱۵۵۰ نفر ذکر شده است.[۱۸] اما این هدف محقق نگردید و ساکنین در حین فرار در دره‌ای باریک در بین روستاهای نخجوانلی و پیرجمال مورد محاصره قرار گرفته و بیشترشان قتل‌عام شدند.[۱۲][۱۹]
از بین محاصره شدگان افرادی به کوه‌ها و جنگل پناه برده و تنها عده قلیلی توانسته بودند خودشان را به آغدام برسانند.[۱۳] آنهایی که هم به آقدام رسیده بودند وضعیت چندان مساعدی نداشته و غالباً عزاداری می‌کردند. در محل عزاداری آوارگان ده‌ها جسد لت و پار شده را به سردخانه موقت پشت مسجد انتقال دادند. به گزارش نیوزویک آنها مردان غیرنطامی، زنان و کودکان خوجالی، یک قصبه جنگ زده در قره باغ کوهستانی هستند که مورد تاخت و تاز نیروهای ارمنی در ۲۵–۲۶ فوریه قرار گرفته است. بسیاری از آنان در حالی که تلاش برای فرار داشتند، کشته شدند؛ برخی قربانیان مثله و پوست سر برخی دیگر کنده شده است.[۲۰]
یکی از کسانی که توانسته بود، با وجود زخمی که بر پشت داشت خود را به آقدام برساند می‌گوید:
در داخل جنگل در حرکت بودیم که ناگهان به سمت ما تیراندازی شد؛ به محض شروع تیر اندازی، جمعیت در حال حرکت، تیر خورده و افتادند. ابتدا زن من و بعد بچه‌ام تیر خورد... یکی دیگر از پناهندگان به اسم راضیه اسلان اوا که خانواده خود را در راه از دست داده بود این موضوع را تأیید می‌کند.[۲۱]
از بین کسانی که در شهر مانده بودند نیز اطلاعی حاصل نشد و بنا به گزارش شاهدان عینی با توجه به حجم آتشی که روی شهر بود، به احتمال زیاد کشته شده‌اند.[۲۲]
در این زمینه تایمز لندن در روز بعد از حادثه گزارش می‌دهد که:
سربازان ارمنی بیش از ۴۵۰ نفر از آذربایجانیان که بیشتر آنها را زنان و کودکان تشکیل می‌دادند، در زمان ترک خوجالی کشته و احتمال می‌رود که هزاران نفر مفقود شده و از ترس مرده باشند. کسانی که از قتل‌عام جان سالم به در برده و به شهر آغدام رسیده‌اند، زمان حمله را بامداد روز چهارشنبه عنوان کرده‌اند که در آن ۱۵۰۰ در دره‌ای محاصره شده‌اند.[۲۳] به گزارش همین روزنامه در روز بعد یعنی تا ۲۹ فوریه اسامی ۴۷۹ نفر از کشته شدگان در مسجد ثبت شده، ۲۹ نفر در قبرستان دفن شده است. این در حالی است که به اجساد دیگر قربانیان که در خوجالی مانده بوده‌اند هنوز دسترسی وجود نداشته است.[۲۴]
توماس گولتز خبرنگار واشینگتن پست در آقدام در بخشی از گزارش خود در ۲۸ فوریه به نقل از یکی از خادمان مسجد آغدام سعید صادق اوف می‌نویسد:
... از روز چهارشنبه (روز کشتار) اسامی در مسجد اسامی ۴۷۷ نفر از قربانیان به ثبت رسیده است...[۲۵]
عکاس رویترز یعنی فدریک لنگین نیز در این زمینه بیان کرده است که:
اجساد پخش شده در اراضی نشانه‌ای از بدترین قتل‌عام رخ داده در جنگ ۴ ساله بوده است. بنا به گفته شاهدان بسیاری اجساد مثله شده و پوست آنها کنده شده بود. کسانی که مدت کوتاهی با هلی کوپتر از اراضی دیدن کرده‌اند، این موضوع را تأیید کرده‌اند.[۲۶]
در مورد دیگری آناتول لیون گزارشگر تایمز لندن برای تهیه گزارشی از قتل‌عام خوجالی به ناحیه سفر کرده بوده است که مشاهدات خود را در روز ۲ مارس ۱۹۹۲ در این روزنامه منتشر کرده است.[۲۷] او در بخشی از گزارش خود اینگونه می‌نویسد:
زمانی که از کوه‌های پوشیده از برف پائین می‌آمدیم، اجساد پراکنده‌ای را دیدیم که به طور آشکار در زمانی که در پی فرار از مهلکه بودند کشته شده بودند و ... از اجسادی که مشاهده کردیم، دو پیرمرد یک دختر بچه که بدنش با خون پوشیده شده بود را دیدیم. همه آنها تیر خورده بودند. قمست‌های پائینی بدن دختر بچه به دلیل سرما و شرایط سخت فشرده و سیاه شده بود. ...[۲۸]
در گزارش دیگری همین خبرنگار تایمز لندن در آقدام در ۳ مارس عنوان می‌کند که اجساد آوارگان قتل‌عام شده آذربایجانی در دره‌ای کوچک و بلندی‌های نزدیک خوجالی اطراف آن پراکنده شده‌اند.[۲۹] این اتفاقات در روزنامه دی تایمز، ۳ مارس ۱۹۹۲ در خبری با عنوان «اجساد نشانِ محل انجام قتل‌عام» تأیید شده و به قساوت رخ در زمان کشتن آذربایجانیان اشاره شده است.[۳۰]
همه این شواهد حاکی از رخ دادن قتل‌عام بر علیه آذربایجانیان بوده است و به تعبیر هلن وماک خبرنگار خارجی که خود در زمان قتل‌عام در آغدام حضور داشته است:
در حال حاضر تعداد افراد قتل‌عام شده به طور کامل مشخص نیست، اما شک در اینکه غیرنظامیان آذربایجانی توسط نظامیان ارمنی در قله‌های برفی قره باغ قتل‌عام شده‌اند! وجود ندارد.[۳۱]
بنا به نظر دکتر امیر احمدیان مطابق مفاد کنوانسیون و اعلامیه حقوق بشر سازمان ملل متحد (مصوب ۱۰/۱۲/۱۹۴۶ مجمع عمومی سازمان ملل متحد) اقدام ارامنه علیه ساکنان غیرنظامی و بی دفاع خوجالی براساس تعاریف موجود قتل‌عام و جرم محسوب می‌شود. ایشان در این مورد بیان کرده‌اند که:
موادی از این اعلامیه در ارتباط با موضوع خوجالی عبارتند از:
ماده ۲- هر کس می‌تواند بی هیچ گونه تمایزی، به ویژه از حیث نژاد، رنگ، جنس، زبان، دین، عقیدهٔ سیاسی یا هر عقیدهٔ دیگر، و همچنین منشاء ملی یا اجتماعی، ثروت، ولادت یا هر وضعیت دیگر، از تمام حقوق و همهٔ آزادی‌های ذکر شده در این اعلامیه بهره‌مند گردد. به علاوه نباید هیچ تبعیضی به عمل آید که مبتنی بر وضع سیاسی، قضایی یا بین‌المللی کشور یا سرزمینی باشد که شخص به آن تعلق دارد، خواه این کشور یا سرزمین مستقل، تحت قیمومیت یا غیر خودمختار باشد، یا حاکمیت آن به شکلی محدود شده باشد.
ماده ۳- هر فردی حق زندگی، آزادی و امنیت شخصی دارد.
ماده ۳- هیچ‌کس را نباید خودسرانه توقیف، حبس یا تبعید کرد.
ماده ۱۷–۱) هر شخص به تنهایی یا به صورت جمعی حق مالکیت دارد؛ ۲) هیچ‌کس را نباید خودسرانه از حق مالکیت محروم کرد.[۳۲]
عاملان قتل‌عام[ویرایش]
عاملان اصلی قتل‌عام شامل واحدهای نیروهای مسلح ارمنستان، گروه‌های مسلح محلی ارمنی در قره باغ کوهستانی و اعضای نفرات هنگ نیروی زمینی ۳۶۶ روسی به فرماندهی یوگنی نابوکین الکساندرویچ در شهر خانکندی می‌باشند. مشخصاً رهبری عملیات حمله به خوجالی را افرادی بنام‌های سیران اوهانیان، یوگنی نابوکین و والری مکرتچیان بر عهده داشته‌اند[۳۳]
در تیر باران غیرنظامیان نیز اعضای واحدهای مسلح ارمنی و مشخصاً کارو پتروسیان، ویتالی بالاسانیان، سیران اوهانیان، والری گریگوریان و به طور مستقیم دست داشته‌اند.[۳۴]
روبرت کوچاریان، سرژ سرکیسیان، اولگ اسایان، اسلاویک آروتونیان، آندری ایسخانیان، سرگی بگلاریان، موسیس آکوپیان، گریگوری کسبکیان، واجیک میرزویان، واجاقان آوریان، الکساندر آوراپتیان و زوری بالایان از جمله افراد مشهور درگیر در این قتل‌عام بوده‌اند.[۳۴][۳۵] که غالب آنها در سال‌های بعد از جنگ، مشاغل سیاسی مهمی را در ارمنستان عهده دار بوده‌اند.
روبرت کوچاریان و سرکیس سرکیسیان به عالی‌ترین مقام سیاسی ارمنستان رسیده و رئیس جمهور کشور بوده‌اند.[۳۶] اولگ یاسیان، سفیر ارمنستان در روسیه بوده که هم اکنون نیز این پست را دارد.[۳۷] سیران اوهانیان فرمانده قتل‌عام خوجالی، در حال حاضر مسئولیت وزارت جنگ ارمنستان را عهده دار می‌باشد.[۳۸]
موقعیت شهر خوجالی[ویرایش]
خوجالی نام شهر و بخشی در جمهوری آذربایجان است که اکنون در کنترل جدایی‌طلبان ارمنی قره‌باغ است. این شهر در ۱۴ کیلومتری شمال شرقی شهر خانکندی قره‌باغ و نزدیک کوه قره‌باغ واقع شده‌است. علاوه بر این، قرار داشتن خوجالی در راه آغدام- شوشی و برخورداری شهر از تنها فرودگاه قره‌باغ، حساسیت راهبردی شهر را بیشتر کرده بود.[۸]
این شهر با شهرهای لاچین، کلبجر، آغدام، خوجا وند و شوشا احاطه شده و شامل یک قصبه (عسگران) و ۵۰ روستا بود. روستاهای این شهر عبارت بودند از: آلمالی، قارا کؤتؤک، خان یوردو، مهدی بی لی، جمیلی، چاناقچی، شیغناق، داغ یورد، داشبلاغ، بدره، خان یئری، قایاباشی، سون جیکا، حارو، خان آباد، آغ گدیک، آشاغی قیلیچ باغ، کوسالار، باشکند، جان حسن، تازه بینه، قشلاق، جاوادلار، یالوباکند، قره بلاغ، دمیرچی لر، قوشچو بابا، مدد کند، قیزیل اوبا، آشاغی یئمیش جان، خاچماق، یوخاری یئمیش جان، مئشه لی، نخجوانلی، آغ بلاغ، آرا زمین، دهرز، پیرجمال، پیرلر، داش باشی، فرخ، سیید بی لی، اولوبابا، شوشاکند، داش کند، مختار و سردار.
آمار کشتار[ویرایش]
سازمان دیده بان حقوق بشر معتقد است که این آمار ممکن است تا ۱۰۰۰ کشته نیز باشد.[۱۴] مقامات رسمی ارمنستان در ایروان تنها کشته شدن ۲ آذربایجانی در زمان حمله به خوجالی را تأیید کرده‌اند...[۳۹]
گزارشگران خارجی حاضر در آغدام در آخرین روزهای فوریه نیز گزارش‌های مختلفی را در مراحل چمع آوری اطلاعات کشته شدگان ارائه داده‌اند. گزارشکر تایمز لندن تعداد کشته شدگان را در روز بعد از قتل‌عام ۴۵۰ عنوان می‌کند.[۴۰] بنابه گزارش دیگری در در دو روز بعد از قتل‌عام هویت ۴۷۷ نفر از قربانیان مشخص شده است.[۴۱] در برخی گزارشات دیگر تعداد بیش از ۱۰۰۰ نفر به نقل از مقامات محلی عنوان شده است.[۴۲] برخی گزارشگران خارجی نیز کشته شدگان را بین ۹۰۰ تا هزار نفر نقل کرده‌اند.[۴۳]
قتل‌عام خوجالی در مجامع بین‌المللی[ویرایش]
قتل‌عام خوجالی توسط برخی مجامع ملی و بین‌المللی به انحاء مختلف به رسمیت شناخته شده است. برای اولین با در مجمع وزرای امور خارجه کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی که در سال ۲۰۰۷ قتل‌عام خوجالی مورد بررسی قرار گرفته و از جایگاه سیاسی برخوردار شد و از آن بعد هر ساله مورد تأکید قرار گرفته است. از هفتمین اجلاس مجالس کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اسلامی این مسئله شکل جدی تری به خود گرفته و مجالس کشورهای عضو برای به رسمیت شناختن قتل‌عام خوجالی و مجازات عاملین فراخوانده شده‌اند.[۴۴][۴۵][۴۶][۴۷] نهاد دیده بان حقوق بشر از دیگر این سازمان‌ها بوده است.[۴۸]
از طرف شورای امنیت سازمان ملل تلاش مختلفی در این زمینه انجام گرفته است. قطعنامه ۸۲۲ شورای امنیت سازمان ملل متحد در تاریخ ۳۰ آوریل ۱۹۹۳ طی نشست ۳۲ام،[۴۹] قطعنامه ۸۵۳ شورای امنیت سازمان ملل متحد در تاریخ ۲۹ ژوئیه ۱۹۹۳ طی نشست ۵۹ام،[۵۰] قطعنامه ۸۷۹ شورای امنیت سازمان ملل متحد در تاریخ ۱۴ اکتبر ۱۹۹۳ طی نشست ۹۲ام،[۵۱] قطعنامه ۸۸۴ شورای امنیت سازمان ملل متحد در تاریخ ۱۲ نوامبر ۱۹۹۳ طی نشست ۳۳۱۳،[۵۲] قطعنامه پارلمان اروپا در نشست ۲۳ اکتبر خود در استراسبورگ و تأکید بر چهار قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل[۵۳]، از جمله قطعنامه‌هایی هستند که ارمنستان را در این زمینه محکوم ساخته‌اند.
علاوه بر این در قطعنامه‌های سازمان همکاری اسلامی از دولت‌ها و سازمانهای عضو، حضور فعال در کمپین عدالت برای خوجالی و مجازات عاملین طلب شده است. همچنین وزیران این سازمان در ماه ژانویه سال ۲۰۱۵ تفاهم نامه‌ای را به امضا رسانده‌اند که مطابق آن باید بر همکاری و حمایت همه‌جانبه در چارچوب کمپین عدالت برای خوجالی تأکید ویژه‌ای داشته باشند.[۵۴]
علاوه بر این، مجالس کشورهای پاکستان (فوریه ۲۰۱۲)، اردن (ژوئن ۲۰۱۳)، مکزیک (فوریه ۲۰۱۲)، چک (فوریه ۲۰۱۳)، کلمبیا (آوریل ۲۰۱۲)، بوسنی و هرزگوین (فوریه ۲۰۱۳)، پرو (ژوئن ۲۰۱۳)، پاناما (اگوست ۲۰۱۳)، هندوراس (ژانویه ۲۰۱۴) فاجعه خوجالی را به رسمیت شناخته‌اند. همچنین در بیست و یک ایالات متحده این قتل‌عام به رسمیت شناخته شده است. ایالت‌های ماساچوست، نیوجرسی، جورجیا، ویرجینیای غربی، پنسیلوانیا، میسی‌سیپی، مین، تگزاس، آرکانزاس، اوکلاهاما، نیومکزیکو، تنسی، کنتیکت و فلوریدا از جمله این ایالات هستند. ایالت‌های هاوایی،[۵۵] نبراسکا،[۵۶] مونتانا[۵۷] و آیداهو[۵۸] آخرین ایالاتی بوده‌اند که در فوریه سال ۲۰۱۶ به این جرگه پیوسته‌اند.
قتل‌عام خوجالی و مطبوعات وقت خارجی[ویرایش]
واشینگتن پست به عنوان یکی از اولین خبرگزاری خارجی در ۲۸ فوریه ۱۹۹۲: قربانیان قره باغ در شهر آذربایجانی (آقدام) به خاک سپرده شدند. در این گزارش اطلاعاتی راجع به کشتن زنان و کودکان و آوارگانی که در مساجد آغدام جای گرفته‌اند و نیز زخمی‌هایی که از خوجالی برای مداوا به بیمارستان آغدام آورده‌اند، ارائه می‌دهد[۴۱]
تایمزلندن، ۲۷ فوریه ۱۹۹۲: سربازان ارمنستان صدها نفر از خانواده‌های آذربایجانی را که در پی فرار از محاصره بودند قتل‌عام می‌کند..[۵۹]
این گزارش نیز اطلاعاتی را جع به تعداد کشته شدگان، نحوه کشته شدن آنها و جنسیت و سن کشته شدگان اطلاعاتی ارائه داده است.
روزنامه نیویورک تایمز، ۳ مارس ۱۹۹۲: اطلاعاتی در زمینه قتل‌عام انجام شده توسط ارامنه به دست رسیده است.[۶۰]
نیویورک تایمز بر اساس اطلاعات حاصل شده از گزارشات به ویژه خبرگزاری رویترز و ایتارتاس این خبر را یک هفته پس از وقوع قتل‌عام مخابره می‌کند و اعلام می‌کند که دربارهٔ قتل‌عام انجام شده توسط ارامنه شواهد جدیدی به دست آمده است.[۶۱]
در گزارش دیگری که توسط این روزنامه در ۵ مارس ۱۹۹۲ با عنوان «آخرین خداحافظی در آذربایجان» به نقل از اسوشیتد پرس گزارشی از دفن قربانیان در قبرستان آقدام ارائه می‌دهد.[۶۲]
واشینگتن تایمز؛ روز ۲ مارس ۱۹۹۲: حمله ناگهانی ارامنه آذربایجانیان را کشت و آواره ساخت. به ابعاد قتل‌عام آذربایجانیان می‌پردازد.[۴۳]
واشنگتن تایمز؛ روز ۳ مارس ۱۹۹۲: وحشت در بین آذربایجانیان. در این گزارش مشاهدات برایان کلین روزنامه‌نگار واسنگتن تایمز در آغدام و نیز مشاهداتی از خبرنگار روسی و عکاس رویترز یعنی فدریک لنگین انعکاس یافته است.
ایندیپندنت؛ تاریخ ۵ مارس ۱۹۹۲: آوارگان و قبرهای تازه قتل‌عام انجام شده توسط ارامنه را تأیید می‌کند-آذربایجانی‌ها در جنگ شکار می‌شوند. روزنامه ایندیپندنت، در این گزارش شواهدی را بر اساس گزارش خبرنگار خود در آغدام، هلن وماک ارائه می‌دهد.[۶۳]
مجلهنیوزویک، تاریخ ۱۶ مارس ۱۹۹۲؛ چهره قتل‌عام. پاسکال پریویت به همراه استیو لی واین در نیوزویک گزارشات هولناکی از وقایع خوجالی در این گزارش ارائه داده است.[۶۴] مجله نیوزویک در شماره دیگر؛ تاریخ ۱۹ نوامبر، سال ۱۹۹۳ به نفوذ لابی ارامنه در تحریف اطلاعات رسیده به دولت آمریکا داشته و تعجب آنان از اوضاع قره باغ و کشتار ارامنه و اخراج آذربایجانیان از قره باغ را تحلیل کرده است.[۶۵]
گاردین، تاریخ ۳ مارس، ۱۹۹۲: قره باغ به قاتلانش داده می‌شود. گاردین در این گزارش شواهدی را بر اساس گزارشات ارسال شده توسط خبرنگارش کارل والدروم در خانکندی و برایان کلین خبرنگار رویتر در آغدام ارائه داده و اذعان به وجود قتل‌عام گسترده در خوجالی کرده و تحویل آن به ارامنه توسط نیروهای نظامی و تجهیزات زرهی هنگ ۳۶۶ موتوری روسیه و ارتش ارمنستان را بررسی کرده است.[۶۶]
گاردین، تاریخ ۲ سپتامبر ۱۹۹۳: جایی برای پنهان کردن بحران آوارگان آذربایجانی‌ها وجود ندارد.[۶۷]
در این مقاله گاردین گزارشی از اخراج آذربایجانیان توسط ارمنستان و بدون توجه به مطالبات سازمان ملل متحد به سمت مرزهای ایران و پنهانکاری رسانه‌ها در این زمینه پرداخته است.[۶۸]
بی جی بوستون گلوب، تاریخ ۳ مارس ۱۹۹۲: اتهام کشتار ۱۰۰۰ آذربایجانی؛ به گزارش پاول کوئین ارامنه ۱۰۰۰ آذربایجانی را کشتند.[۶۹]
روزنامه د ایج ملبورن، تاریخ ۶ مارس ۱۹۹۲؛ تعداد کشته شدگان خوجالی به طور کامل مشخص نشده است؛ اما انجام قتل‌عام مشخص است.[۷۰]
ترود مسکو؛ تاریخ ۶ مارس ۱۹۹۲: گزارشی با عنوان تراژدی قره باغ انتشار داده است.[۷۱]
ایندیپدندت، تاریخ ۶ مارس ۱۹۹۲: ارامنه آذربایجانی‌ها را گروگان گرفته‌اند. ایندیپدندت در این گزارش اطلاعاتی از مذاکرات انجام شده دربارهٔ آزادی ۶۰۰ گروگان آذربایجانی ارائه داده است.[۷۲]
ایندیپدندت، تاریخ ۸ مارس ۱۹۹۲: در ۸ مارس نیز همین روزنامه ایندیپدندت تحلیلی در این زمینه با عنوان قره باغ قربانی انتقام جویی ارائه داده است.[۷۳]
روزنامه پراودا، تاریخ ۷ مارس ۱۹۹۲: فاجعه در خوجالی. [۷۴]
روزنامه اسووبودا چاپ روسیه، تاریخ ۱۲ جون ۱۹۹۲: تراژدی که نمی‌تواند توسط عاملانش توجیه شود. اسووبودا در این شماره گزارشی از در خواست سازمانهای حقوق بشری برای ترک شهر خوجالی توسط عاملان قتل‌عام این شهر ارائه داده است.[۷۵]
روزنامه روسی کومسوملوس، تاریخ ۳ مارس ۱۹۹۲:خوجالی: شب هنوز تمام نشده است. اولگ الکساندرویچ لیتوین، عکاس واحد خبر این روزنامه، گزارشی تصویری از اتفاقات افتاده در خوجالی، کشته شدگان و اجساد انتقال داده شده به مساجد آغدام، آوارگان جنگی در مساجد و مردان، زنان، کودکان و سالخوردگان زخمی ارائه داده است.[۷۶]
ساندی تایمز، تاریخ ۸ مارس ۱۹۹۲: خوجالی با مغازه‌های کسادش و با خیابان‌های خاکی بدون درختش یک شهر بی درآمد آذربایجانی بود؛ اما در زمانی خانه هزاران آذربایجانی بود که در زمان‌های شاد به مزارع و غازهای در حال پرواز نگاه می‌کردند. شهری که هفته قبل از روی نقشه محو شد.[۷۷]
دی تایمز، تاریخ ۳ مارس ۱۹۹۲: اجساد نشانِ محل انجام قتل‌عام. لیون در این گزارش به قساوت رخ داده در زمان کشتن آذربایجانیان اشاره می‌کند.[۷۸]
مجله تایم، تاریخ ۱۶ مارس ۱۹۹۲: قتل‌عام در خوجالی. ژیل سمولو به گزارش از یوری زاراخووی، چ خبرنگار این روزنامه در آغدام، در این شماره ابعاد این قتل‌عام را مورد توجه قرار داده است.[۷۹]
وقایع خوجالی در منابع مستقل[ویرایش]
نگرانی دولت‌های خارجی از دستیابی جمهوری آذربایجان به تسلیحات و مهمات باقی‌مانده شوروی در قلمرو آن کشور بود. رافی هُوانسیان، در مسکو و در حضور آندره کوزیراف، حسین آقا صدیق اف، همتای آذربایجانی خود، را به قبول استقرار نیروهای کلاه آبی سازمان ملل و یا نیروهای صلح مشترک کشورهای تازه استقلال یافته ترغیب می‌کرد.[۸۰]
در ۲۵ فوریه ۱۹۹۲م، لوون تر-پتروسیان، بار دیگر خواستار دخالت رهبران چهارده کشور جهان برای جلوگیری از تشدید جنگ از سوی جمهوری آذربایجان و خصوصاً اقدامات بازدارنده روسیه در دستیابی آذربایجان به تسلیحات به جای مانده از روزهای حکومت شوروی در آن کشور شد. اعتقاد راسخ بر آن بود که ارمنستان هیچ گونه ادعای مرزی ندارد و حل مناقشه آرتساخ فقط در بطن مذاکرات مستقیم دولت آذربایجان و کادر رهبری قره باغ ممکن است.[۸۱]
دخالت، میانجیگری و وساطت سازمان‌ها و دولت‌های دیگر مانع ادامه و تشدید خونریزی نشد چرا که شاید فاجعه جنگ همیشه هم‌زمان با مذاکرات صلح به اوج خود می‌رسد. رخدادهای خوجالو نیز از این قاعده مستثنا نبود.
خوجالو مسلماً شاهد اسف بارترین رخدادهای مناقشه قره باغ بوده است. درطی هیچ‌یک از عملیات جنگی این تعداد از افراد بی دفاع، خصوصاً زنان و کودکان، کشته نشده بودند. شمار کشته شدگان تا به امروز نیز به درستی اعلام نشده است.
دولت جمهوری آذربایجان از ۱۹۸۸م ترک‌های مسختی اخراج شده از ازبکستان را در خوجالو اسکان داده بود.[۸۲][۸۳] نیروهای جمهوری آذربایجان مستقر در خوجالی توسط ب‌ام-۲۱ گراد و راکت اندازها شهر استپاناکرت را مورد هدف قرار می‌داد. در استپاناکرت بیش از ده‌ها نفر از ساکنان شهر جان خود را از دست دادند و زخمی شدند. ۴۵۰۰ بمب، ازجمله سه هزار موشک گراد، در طول فقط چند ماه بیش از ۸۰ در صد شهر استپاناکرت را ویران کرده بود. تعداد تلفات ۱۱۱ نفر و زخمی‌ها ۳۳۲ نفر از بین ساکنان شهر گزارش شد.[۸۴][۸۵]
روبرت کوچاریان، بر این اعتقاد بود که دو طرف درگیری معمولاً عملیات خود را از مناطق مسکونی دور نگه می‌دارند ولی ارتش آذربایجان خوجالو را مرکز عملیات تهاجمی خود قرارداده بود و از چهار ایستگاه موشکی گراد مستقر در این شهر اقدام به بمباران مداوم شهر استپاناکرت می‌کرد. شلیک موشک‌ها از مرکز مسکونی شهر خوجالو، بنابر قانون جنگ، خود شهر خوجالو را به هدف اصلی آتش دشمن تبدیل کرد و طبیعتاً منجر به قتل ساکنان بی گناه شهر شد.
ساموئل بابایان، از فرماندهان قره باغ، تعبیر دیگری از رخدادها داشت. او می‌گوید که: «بستر رودخانه کارکار به منزله دالان امن خروج ساکنان غیرنظامی از خوجالو به طرف شهرستان آقدام، از سوی رزمندگان ارمنی مشخص شده بود و از آن محافظت می‌شد. آنچه که انتظارش نمی‌رفت اتفاق افتاد. ساکنان بی دفاع خوجالو، که از میان سنگرهای ما درطول دالان امن خروج به سمت شهر آقدام در حرکت بودند، از رو به رو با آتش سربازان جبهه ملی آذربایجان، که از طرف شهر آقدام به طرف ما گشوده شده بود، مواجه شدند.»[۸۶] در ادامه می‌نویسد: «شرایط برای جلوگیری از خروج شش هزار تن از ساکنان بی دفاع و کشتار دسته جمعی آنها برای ما فراهم بود ولی فرماندهی ما به عمد عملیات را برای چند روز به تعویق انداخت و دالان فرار را برای ساکنان غیر مسلح خوجالو فراهم کرد.»
طبق اطلاعاتی که (ویلسون گور)، مورخ کانادایی ارائه می‌دهد، نیروهای آذری مستقر در آقدام نیز اشتباهاً بر روی این بخت برگشته‌ها آتش گشودند.[۸۷] باید توجه داشت که این عملیات در منطقه وسیعی در هنگام شب صورت می‌گرفته و تشخیص افراد مسلح از غیرمسلح اساساً غیرممکن و امکان اشتباه از سوی هر دو طرف زیاد بود.
چنگیز مصطفی یف(چنگیز فؤاد اوغلی مصطفی یف، گزارشگر مستقل آذری که در ۲۸ فوریه ۱۹۹۲ از صحنه فاجعه خوجالی ویدئوهایی تهیه کرده بود، راجع به ادعاهای مقامات آذربایجان دربارهٔ روند به وجودآمدن فاجعه تردید داشت، لذا خود مستقلاً شروع به تحقیقات کرد. لیکن، اولین گزارش او دربارهٔ احتمال دست داشتن نیروهای آذربایجانی در فاجعه خوجالی به” D-Press “آژانس خبری مسکو، به قیمت جانش تمام شد. وی در همان زمان، در ۱۵ ژوئن ۱۹۹۲ در نزدیکی آقدام در شرایط مشکوکی به قتل رسید.) می‌نویسد: «بسیار امکان داشته که واحدهای مسلح آذری مستقر در آقدام کوچ کنندگان را در تاریکی شب با مهاجمان ارمنی اشتباه گرفته و به روی آنها آتش گشوده‌اند. سپس، برای پنهان کردن آثار اشتباه مرگبار خود، جسدها را تا حد غیرقابل شناسایی مثله و صبح روز بعد با بوق و کرنا ارمنیان را مسئول این جنایت معرفی کرده‌اند.»[۸۸]
واقعیت اینست که قربانیان خوجالی در منطقه‌ای که تحت کنترل نیروهای آذری و ۱۱ کیلومتر دور از دسترس نیروهای دفاعی قره باغ بود به خاک افتادند. وقوع این فاجعه در زمانی بود که جنگ قدرت بین دولت وقت آذربایجان به رهبری ایاز مطلب‌اف و ابوالفضل ایلچی‌بیگ به اوج خود رسیده و طرفین از هیچ چیز برای ضربه زدن به یکدیگر رویگردان نبودند. اوضاع وقت خوجالی موقعیت ایدآلی را برای طرفداران ایلچی بیگ فراهم آورد.[۸۹][۹۰] واحدهای ارتش آذربایجان برخوردی سبعانه با افرادی که به سمت آقدام در حرکت بودند داشتند. چه طراحی شده و چه ناخواسته واحدهای رزمی آذربایجان باعث این تراژدی شدند.
ایرادی که پاره‌ای از سازمانهای دیدبان حقوق بشر به نیروهای ارمنی می‌گیرند این است که ولو اینکه نیروهای آذری مردمشان را آگاهانه دم گلوله توپ گذاشته بودند و ولواینکه تشخیص افراد مسلح از غیر مسلح درآن هرج و مرج آسان نبوده، ارمنیان کلاً نمی‌بایستی روی آذری‌ها آتش می‌گشودند، چون به هرحال امکان داشت که افراد بی گناه در این میان قربانی شوند.[۹۱]
سلیمان عباس اف، از ساکنان خوجالو، شکایت می‌کرد که: «چند روز مانده به جنگ خوجالو، بلندگوهای ارتش ارمنیان خبر حملة نهایی برای اشغال خوجالو و اختصاص دالان فرار برای ساکنان غیرنظامی دهکده را پخش می‌کردند و در حالیکه بالگردهای ارتش ما بارها بر فراز خوجالو در پرواز و ناظر بر اوضاع بودند، کسی را نگران سرنوشت خود نمی‌دیدیم. درآن شرایط نه فقط قدمی برای نجات ما برداشته نشد، هیچ کمکی دریافت نکردیم و بدتر از همه، هنگامی که امکان خروج زنان، اطفال و افراد سالخورده از مسیر دالان فرار وجود داشت، ما را به ماندن ترغیب می‌کردند.»[۹۲]
تحریک افکار عمومی آذربایجان و اصرار در ایجاد نفرت و نژادپرستی نمی‌تواند حقایق گزارش شده از سوی خبرنگاران آزاد آذربایجانی و ناظران بین‌المللی را پنهان نماید. عین الله فتح الله اف، خبرنگار آذربایجانی، در بهار ۲۰۰۵م از خوجالو بازدید و با بازماندگان جنگ مصاحبه کرد. او پس از بازگشت به باکو مقاله‌ای از قول پناهندگان نفتالان با این مضمون نوشت:
«آنها چند روز مانده به نبرد خوجالو با بلندگوهایشان از ساکنان غیر مسلح شهر می‌خواستند که شهر را از طریق دالان امن رودخانه کارکار ترک کنند. اگر ساکنان شهر از طریق دالان امن شهر را ترک می‌کردند ارتش آزادی بخش ارمنیان قره باغ بر روی آنها آتش نمی‌گشود ولی نمی‌دانیم چرا برخی از سربازان جبهه نخست آذربایجان آنها را به سمت شهر نخجوانیک، که در اشغال ارتش ارمنیان بود، حرکت می‌دادند. تنها راه امن خروج از مهلکه از میان نیروهای ارمنی، بدون درگیری، تضمین شده بود ولی گویا سربازان جبهه ملی آذربایجان دریای خون هم وطنان را برای مرگ سیاسی رئیس جمهور مطلب اف فراهم می‌ساختند.»[۹۳][۹۴] طبق گزارشات، اکثر ساکنان شهر نیز از طریق این معبر شهر را ترک کردند. حدود۸۰۰ – ۷۰۰ نفر از ساکنان شهر، از جمله ۳۰۰ ترک‌های مسختی که قادر به ترک شهر نشده بودند توسط نیروهای دفاعی قره باغ به استپاناکرت منتقل و موقتاً درآنجا اسکان داده شدند. چند روز بعد، آوارگان آذری بدون هیچ گونه قید و شرطی از طریق کمیته بین‌المللی صلیب سرخ به مقامات آذربایجان تحویل گردیدند. رویداد مزبور را سازمان حقوق بشر مستقر در مسکو به نام انجمن یادبود گزارش نموده است.[۹۵]
(دانا مازالووا) می‌گوید: «بسیاری از اجساد فراریان خوجالو، در نزدیکی شهر آقدام که در اختیار ارتش آذربایجان دیده شده بود. از فاصله کم به زانوی آنها شلیک شده و گویا کسانی می‌خواسته‌اند از فرار آنها جلوگیری کنند. همکاران من در ۲۹ فوریه از این اجساد فیلم برداری کرده‌اند. سه روز بعد وقتی در ۲ مارس دوباره از آن اجساد فیلم برداری می‌کردیم لباس اجساد را کنده، بدنها را تکه‌تکه کرده و حتی پوست سر آنها را نیز کنده بودند! و همه اینها در مناطق تحت اشغال نیروهای آذربایجان اتفاق افتاده بود.»[۹۶][۹۷]
ایاز مطلب‌اف می‌گوید: «همه اینها از پیش برای برکناری من از قدرت طراحی شده بود. با شناختی که از ارمنیان دارم بعید می‌دانم که آنها این چنین آشکارا آثار جنایت خود را در اختیار ما قرار داده باشند. اگر اعلام کنم که همه تقصیرها بر گردن مخالفان دولت من است، مرا متهم به افتراء بستن خواهند کرد ولی از حقایق نمی‌توان گذشت. مسلم است که ارتش ارمنیان قره باغ دالان امنی را برای خروج ساکنان بی دفاع به وجود آورده بودند و دلیلی برای شلیک به سوی آنها نداشتند. به محض محاصره خوجالو از سوی تانک‌های ارمنی، می‌بایست اقدام به خروج ساکنان بی دفاع از شهر می‌شد.»[۹۸]
ادعا شده که نیروهای روسی (هنگ موتوریزه ۳۶۶ شوروی سابق) نیز در گرفتن شهر خوجالی شرکت داشته‌اند.[۹۹] هنگ موتوریزه یاد شده در نزدیکی استپاناکرت، پایتخت قره باغ مستقر و خود آماج آتشبارهای ارتش آذربایجان قرارداشت و تلفاتی هم متحمل شده بود. بعد از این تلفات، از مرکز فرماندهی روسی به هنگ دستور داده می‌شود که پاسخ آتش توپخانه آذری را بدون خروج از پایگاه خودشان بدهند. جدال آتشبارهای دو طرف (طرف آذری و روسی) چند روز قبل از سقوط شهر را ساکنان فراری خوجالی گزارش داده‌اند.
به نظر می‌آید که دلیل نشر این اطلاعات غیرواقع این باشد که اول: مدافعان شکست خورده خوجالی عملکرد، و در واقع بی عملی خود را نزد هموطنانشان بتوانند توجیه کنند و دوم: این اولین بار بود که آنان می‌دیدند نیروهای دفاعی قره باغ از ادوات و خودروهای زرهی استفاده می‌کنند.[۱۰۰]
نگارخانه[ویرایش]
 |
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ کشتار خوجالی موجود است. |
جستارهای وابسته[ویرایش]
پیوند به بیرون[ویرایش]
|
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ کشتار خوجالی موجود است. |
- وبگاه رسمی
- وبگاه عدالت برای خوجالی
- نامه مرکز حقوق بشر سازمان ملل
- نیویورک تایمز
- گزارشی مستند از وقایع خوجالو و ماراغا،نویسنده: تاتول هاکوپیان
- مجله تایم
منابع[ویرایش]
- ↑ "Human Rights Watch World Report 1993 – The Former Soviet Union". Hrw.org. Retrieved 28 April 2014.
- ↑ Human Rights Watch/Helsinki (1994). Azerbaijan: Seven Years of Conflict in Nagorno-Karabakh. New York [u.a.]: Human Rights Watch. p. 6. ISBN 1-56432-142-8. Retrieved 12 March 2014.
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ de Waal, Thomas (2004). Black garden: Armenia and Azerbaijan through peace and war. ABC-CLIO. pp. 172–173. ISBN 0-8147-1945-7.
- ↑ Letter from the Charge d'affaires a.i. of the Permanent Mission of Azerbaijan to the United Nations Office
- ↑ Randolph, Joseph Russell (2008). Hot spot: North America and Europe. ABC-CLIO. p. 191. ISBN 0-313-33621-0.
- ↑ New York Times – massacre by Armenians Being Reported
- ↑ TIME Magazine – Tragedy Massacre in Khojaly
- ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ دیده بان حقوق بشر-کشتار در قفقازISBN 1-56432-081-2
- ↑ Massacre by Armenians Being Reported - NYTimes.com
- ↑ Letter from the Chargé d'affaires a.i. of the Permanent
- ↑ «سالگرد یک قتل‌عام. مطالعات آسیای میانه و قفقازُ بهرام امیر احمدیان». خبرآنلاین، ۹ اسفند ۱۳۹۱. بازبینی‌شده در ۷ اسفند ۱۳۹۴.
- ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ «برگزاری مراسم سالگرد نسل‌کشی خوجالی». خبرگزاری مهر، ۹ اسفند ۱۳۹۱. بازبینی‌شده در ۷ اسفند ۱۳۹۴.
- ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ «نسل‌کشی خوجالی». بازبینی‌شده در ۱۲ مهر ۱۳۹۴.
- ↑ ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ دیده بان حقوق بشر-هفت سال مناقشه در قره باغ کوهستانی ISBN 1-56432-142-8
- ↑ (ترکی) http://www.turksam.org/tr/a2342.html
- ↑ http://www.hocalisoykirimi.com/
- ↑ State Commission on prisoners of war, hostages and missing persons – Khojaly genocide
- ↑ Armenian soldiers massacre hundreds of fleeing families, The Times, London, 1 March 1992
- ↑ The Washington Post, 28 February 1992, Armenian soldiers massacre hundreds of fleeing families, The Times, London, 1 March 1992: Armenian soldiers shot and bayoneted more than 450 Azeris, many of them women and children, who were fleeing an attack on their town. Hundreds, possibly thousands, were missing and feared dead. Survivors who struggled across snow-covered mountains in sub-zero temperatures to Agdam in Azerbaijan said the massacre took place on Wednesday morning when up to 1,500 people were trapped in a gorge and surrounded by Armenian soldiers
- ↑ Pascal Privat, The face of a massacre, Newsweek, 16 March 1992: a place of mourning refugees and dozens of mangled corpses dragged to a makeshift morgue behind the mosque. They were ordinary Azerbaijani men, women and children of Khojaly, a small village in war-torn Nagorno-Karabakh overrun by Armenian forces on Feb. 25-26. Many were killed at close range while trying to flee; some had their faces mutilated, others were scalpe.
- ↑ The Washington Post, 28 February 1992: The Armenians who attacked Khojaly Tuesday night “were shooting, shooting, shooting”, said Raisa Aslanova, who reached Aghdam Wednesday night. She said her husband and a son-in-law were killed and her daughter was missing.
- ↑ The Washington Post, 28 February 1992, Nagorno-Karabakh victims buried in Azerbaijani town – Refugees claim hundreds died in Armenian attack
- ↑ The Times, 1 March 1992. Armenian soldiers massacre hundreds of fleeing families: The Times, London, 1 March 1992: Armenian soldiers shot and bayoneted more than 450 Azeris, many of them women and children, who were fleeing an attack on their town. Hundreds, possibly thousands, were missing and feared dead. Survivors who struggled across snow-covered mountains in sub-zero temperatures to Agdam in Azerbaijan said the massacre took place on Wednesday morning when up to 1,500 people were trapped in a gorge and surrounded by Armenian soldiers.
- ↑ Armenian soldiers massacre hundreds of fleeing families, The Times, 1 March 1992: By late yesterday, 479 deaths had been registered at the morgue in Agdam's morgue, and 29 bodies had been buried in the cemetery. Of the seven corpses I saw awaiting burial, two were children and three women.
- ↑ Nagorno-Karabakh Victims Buried in Azerbaijani Town, The Washington Post - Washington, D.C. Feb 28, 1992
- ↑ Armenian raid leaves Azeris dead or fleeing, The Washington Times, 2 March 1992- Dozens of bodies lay scattered around the killing fields of Nagorno-Karabakh yesterday, evidence of the worst massacre in four years of fighting over the disputed territory.... Those reporters who returned from a brief visit by helicopter to Khojaly, captured by the Armenians last week, said they had seen similar sights - only more. One Russian journalist said he had counted about 30 bodies within a radius of 50 yards from where the helicopter landed..... Reuters photographer Frederique Lengaigne saw two trucks full of Azeri corpses near Agdam. “In the first one, I counted 35, and it looked as though there were almost as many in the second. Some had their heads cut off and many had been burned. They were all men, and a few had been wearing khaki uniforms”, she said.
- ↑ Corpses litter hills in Karabakh, The Times, By Anatol Lieven, 2 March 1992
- ↑ Corpses litter hills in Karabakh, The Times, By Anatol Lieven, 2 March 1992: As we swooped low over the snow-covered hills of Nagorno-Karabagh we saw the scattered corpses. Apparently, the refugees had been shot down as they ran. we took a look at the bodies the civilian helicopter had picked up. Two old men and small girl were covered with blood, their limbs contorted by the cold and rigor mortis. They had been shot.
- ↑ Bodies mark site of Karabakh massacre, The Times, By Anatol Lieven in Aghdam, Azerbaijan, 3 March 1992: Scattered amid the withered grass and bushes along a small valley and across the hillside beyond are bodies of last Wednesday's massacre by Armenian forces of Azerbaijani refugees.
- ↑ Bodies mark site of Karabakh massacre By Anatol Lieven in Aghdam, Azerbaijan,The Times, 3 March 1992
- ↑ Womack t, Helen. Refugees and fresh graves confirm massacre by Armenians – Azeris hunted down and shot in the forest , The Independent, 5 March 1992
- ↑ «سالگرد یک قتل‌عام. مطالعات آسیای میانه و قفقاز بهرام امیر احمدیان». خبرآنلاین، ۹ اسفند ۱۳۹۱. بازبینی‌شده در ۷ اسفند ۱۳۹۴.
- ↑ «بر اثر قتل‌عام خوجالی 613 نفر کشته، هزاران نفر از غیر نظامیان در سنین مختلف بعلت جراحتها از شلیک گلوله معلول، 106 زن، 63 کودک و 70 نفر از سالخوردگان به قتل رسیده‌اند». ۸ اسفند ۱۳۹۱. بازبینی‌شده در ۱ اسفند ۱۳۹۴.
- ↑ ۳۴٫۰ ۳۴٫۱ «قتل‌عام خوجالی – فاجعه قرن بیستم/ ارامنه هم باید فاجعهٔ خوجالی را به رسمیت بشناسند». ۸ اسفند ۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۶ اسفند ۱۳۹۴.
- ↑ http://tnews.ir/news/0F7422369661.html
- ↑ "Library, The Constitution of the Republic of Armenia". Retrieved 11 February 2014.
- ↑ "H.E. Mr. Oleg YESAYAN". Retrieved 11 February 2014.
- ↑ "Team Members, Seyran Ohanyan:RA Minister of Defense". Retrieved 11 February 2014.
- ↑ Nagorno-Karabakh Victims Buried in Azerbaijani Town, The Washington Post - Washington, D.C. Feb 28, 1992: The Agdam mosque's director, Said Sadikov Muan, said refugees from Khojaly had registered the names of 477 victims with his mosque since Wednesday.... while Armenian officials in their capital, Yerevan, said only two Azerbaijanis were killed in the attack. An official from Baku said here that his government fears Azerbaijanis would turn against it if they knew how many had been killed.
- ↑ Nagorno-Karabakh Victims Buried in Azerbaijani Town, The Washington Post - Washington, D.C. Feb 28, 1992 refugees from Khojaly had registered the names of 477 victims with his mosque since Wednesday...
- ↑ ۴۱٫۰ ۴۱٫۱ Goltz, Thomas, Nagorno-Karabakh Victims Buried in Azerbaijani Town, The Washington Post - Washington, D.C. Feb 28, 1992, A26
- ↑ Armenians Killed 1,000, Azeris Charge The Boston Globe, 3 March 1992 By Paul Quinn-Judge, Baku, Azerbaijan
- ↑ ۴۳٫۰ ۴۳٫۱ Armenian raid leaves Azeris dead or fleeing, The Washington Times, 2 March 1992
- ↑ «منظم التعاون الاسلامی، منظمة التعاون الإسلامی تحیی ذکری مجزرة خوجلی». ۱۲ فوریه۲۰۱۶. بازبینی‌شده در ۲۹ فوریه ۲۰۱۶.
- ↑ «منظم التعاون الاسلامی، الأمین العام لمنظمة التعاون الإسلامی یحیی ذکری مجزرة خوجالی». ۲۵ فوریه۲۰۱۵. بازبینی‌شده در ۲۷ فوریه ۲۰۱۵.
- ↑ «منظم التعاون الاسلامی، الأمین العام لمنظمة التعاون الإسلامی یستحضر ذکری مجزرة خوجالی». ۱۲ فوریه۲۰۱۴. بازبینی‌شده در ۲۷ فوریه ۲۰۱۵.
- ↑ «منظم التعاون الاسلامی، االأمین العام لمنظمة التعاون الإسلامی یحیی الذکری السنویة لمذبحة خوجالی». ۲۶ فوریه۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۷ فوریه ۲۰۱۵.
- ↑ ee Report of the Memorial Human Rights Group on Massive Violations of Human Rights Committed in the Seizure of Khojaly during the Night of February 25-26, 1992. In Russian, available through Helsinki Watch, and reprinted in Nezavisimaia Gazeta, June 18, 1992, page 5.
- ↑ وب سایت سازمان ملل متحد، صفحه قطعنامه‌های 1993، قطعنامه شماره 822 http://daccess-ods.un.org/TMP/6665923.59542847.html
- ↑ وب سایت سازمان ملل متحد، صفحه قطعنامه‌های 1993، قطعنامه شماره 853 http://daccess-ods.un.org/TMP/5864110.5890274.html
- ↑ وب سایت سازمان ملل متحد، صفحه قطعنامه‌های 1993، قطعنامه شماره 874، http://daccess-ods.un.org/TMP/4396487.77246475.html
- ↑ وب سایت سازمان ملل متحد، صفحه قطعنامه‌های 1993، قطعنامه شماره 884 http://daccess-ods.un.org/TMP/6096819.04315948.html
- ↑ Resolution on the European Neighbourhood Policy: towards a strengthening of the partnership - position of the European Parliament on the 2012 reports, http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//NONSGML+TA+P7-TA-2013-0446+0+DOC+PDF+V0//EN: “Recalls its position that the occupation by one country of the Eastern Partnership of the territory of another violates the fundamental principles and objectives of the Eastern Partnership and that the resolution of the Nagorno-Karabakh conflict should comply with UN Security Council resolutions 822, 853, 874 and 884 of 1993 and the Organisation for Security and Cooperation in Europe (OSCE) Minsk Group Basic Principles, enshrined in the L’Aquila joint statement of 10 July 2009”
- ↑ «موضع سازمان همکاری اسلامی در ارتباط با نسل‌کشی خوجالی». ۱۰ خرداد ۱۳۹۴. بازبینی‌شده در ۱ اسفند ۱۳۹۴.
- ↑ http://azertag.az/files/galleryphoto/2016/1/1000x669/14555171735335932696_1000x669.jpg
- ↑ http://cdn.trend.az/media/pictures/2016/02/11/usa_xocali_110216_02.jpg
- ↑ http://news.azstatic.com/uploads/W1siZiIsIjIwMTYvMDIvMTgvMTAvMjQvNTkvYWVhNDVkMjQtMTMyYS00ZTJmLTk4ZjYtMTViZTY3MjgxOTMxLzgzM2U4MzUyNGU1OGFmYTY2YzY5ZjU1YjU5NDM0MDljLmpwZyJdLFsicCIsInRodW1iIiwiMzYweDI3MCMiXV0?sha=92930c976fb8ac35
- ↑ http://azertag.az/files/galleryphoto/2016/1/1000x669/145646757589112633_1000x669.jpg
- ↑ Armenian soldiers massacre hundreds of fleeing families, The Times, London, 1 March 1992.
- ↑ Massacre by Armenians being reported, The New York Times, 3 March 1992
- ↑ http://www.nytimes.com/1992/03/03/world/evidence-of-a-massacre-emerges-in-azerbaijan.html
- ↑ A Final Goodbye in Azerbaijan,The New York Times, By Francis Fukuyama; 3 March 1992
- ↑ Refugees and fresh graves confirm massacre by Armenians – Azeris hunted down and shot in the forest, The Independent, 5 March 1992
- ↑ The face of a massacre, By Pascal Privat with Steve Le Vine, Newsweek, 16 March 1992
- ↑ Newsweek Magazine, NEWSWEEK INC, New York, November 29, 1993.
- ↑ Army leaves Karabakh to its killings, Corpses attest to massacre by Armenians, report Karl Waldron in Stepanakert and Brian Killen of Reuter in Agdam, Azerbaijan.The Guardian, 3 March 1992
- ↑ NOWHERE TO HIDE FOR AZERI REFUGEES, The Guardian, 2 September 1993
- ↑ NOWHERE TO HIDE FOR AZERI REFUGEES, The Guardian, 2 September 1993: A new exodus of refugees is under way towards Azerbaijan's border with Iran as Armenia forces continue ignoring United Nations demands that they stop their offensive.
- ↑ Armenians Killed 1,000, Azeris Charge, By Paul Quinn-Judge, The Boston Globe, 3 March 1992
- ↑ The exact number of victims is still unclear, but there can be little doubt that Azeri civilians were massacred by Armenian Army, By Helen Womack, The Age (Melbourne), 6 March 1992
- ↑ The Karabakh Tragedy, Trud, 6 March 1992
- ↑ Armenians ‘hold Azeris hostage’, By Helen Womack, The Independent, 6 March 1992
- ↑ Karabakh falls prey to revenge, By Helen Womack,The Independent, 8 March 1992
- ↑ The Khojaly Tragedy, Pravda, 7 March 1992
- ↑ A tragedy whose perpetrators cannot be vindicated, Svoboda, 12 June 1992
- ↑ Khojaly: That night is not over yet, by Oleg Aleksandrovich Litvin, a photographic correspondent of news-Servis. Komsomolskaya Pravda, 3 March 1992
- ↑ Morgues fill as Azeris head for all-out war, By Thomas Goltz, the first to report the massacre by Armenian soldiers, reports from Aghdam, The Sunday Times, 8 March 1992: Khojaly used to be a barren Azeri town, with empty shops and treeless dirt roads. Yet it was still home to thousands of Azeri people who, in happier times, tended fields and flocks of geese. Last week it was wiped off the map.
- ↑ Bodies mark site of Karabakh massacre, By Anatol Lieven in Aghdam,The Times, 3 March 1992
- ↑ Massacre in Khojaly, By Jill Smolowe, reported by Yuri Zarakhovich/Moscow, Time, 16 March 1992
- ↑ Hovannisian, Garin K. (2010). Family of Shadows: A century of murder, memory, and the Armenian American dream. New York: HarperCollins. ISBN 978-0-06-179208-3.
- ↑ Geukjian, Ohannes (2011). Ethnicity, Nationalism and Conflict in the South Caucasus: Nagorno-Karabakh and the Legacy of Soviet Nationalities Policy. Farnham: Ashgate. p. 154. ISBN 978-1-4094-3630-0.
- ↑ http://www.memo.ru/hr/hotpoints/karabah/Hojaly/index.htm
- ↑ http://www.regnum.ru/news/962004.html
- ↑ Denber, Rachel (July 1993). Bloodshed in the Caucasus: Indiscriminate Bombing and Shelling by Azerbaijani Forces in Nagorno Karabakh. Human Rights Watch/Helsinki. p. 11.
- ↑ Cox's book of modern saints and martyrs By Caroline Cox, Catherine Butcher - page 100
- ↑ "Samvel Babayan, Leader of "Dashink" Party". Retrieved 2007-08-22.
- ↑ Patrick Wilson Gore, “Tis Some Poor Fellow’s Skull-Post- Soviet Warfare in the Southern Caucasus”.
- ↑ Mustafayev, Vahid (15 June 1992). "Chingiz Mustafayev in Action". Azer.com. Retrieved 28 April 2014.
- ↑ ایاز مطلب اف همچنان در روسیه
- ↑ Zvyagin Sergei (2010) Ходжалу: правда и вымыслы. (Khojaly: the truth and the fabrications) Nezavisimaya Gazeta, 05 March 2010
- ↑ Human Rights Watch/Helsinki. Bloodshed in the Caucasus: Escalation of the Armed Conflict in Nagorno Karabakh. New York: Human Rights Watch, 1992. pp. 24.
- ↑ de Waal, Thomas (2004). Black garden: Armenia and Azerbaijan through peace and war. ABC-CLIO. p. 172. ISBN 0-8147-1945-7.
- ↑ http://www.concernedhistorians.org/content_files/file/le/150.pdf
- ↑ http://www.esiweb.org/index.php?lang=fr&id=321&country_ID=2&slide_ID=13
- ↑ "Report of Memorial Human rights center (In Russian)". Memo.ru. Retrieved 28 April 2014.
- ↑ Thomas De Waal. "More War in the Caucasus". Retrieved 25 February 2012.
- ↑ Dana Mazalova. "Press conference: Justice for Khojaly" (in Russian). Novosti. Retrieved 25 February 2012.
- ↑ https://books.google.com/books?id=pletup86PMQC&pg=PA172#v=onepage&q&f=false
- ↑ Bloodshed in the Caucasus: escalation of the armed conflict in Nagorno Karabakh. Human Rights Watch, 1992. ISBN 1-56432-081-2, ISBN 978-1-56432-081-0, p. 21
- ↑ http://budapest.sumgait.info/khojaly/366.htm
| مناقشه قره‌باغ | ||||
|---|---|---|---|---|
| تاریخ | محل‌ها | رهبران سیاسی | رهبران نظامی | اسناد |
|
تاریخ قدیم: عصر شوروی:
۱ جمهوری ارمنستان کمتر درگیر شده است. |
مناطق تحت حاکمیت جمهوری قره‌باغ: |
|
فرآیند صلح:
اسناد بین‌المللی: |
|
