هفته

نمادهای روزهای هفته در گاهشماری رومی.

هَفته یکایی از زمان برابر ۷ شبانه روز است.

هفته از گام‌های چهارگانه ماه قمری گرفته شده و امروزه در همه جوامع از آن به عنوان یک واحد زمان استفاده می‌شود.^∗

برخی مردم مدیترانه هر پاره زمان شبانه روز را تحت فرمانروایی یکی از اجرام هفتگانه آسمان (خورشید و ماه و پنج سیاره روشن) که خدایان آنها بودند می‌دانستند. مصریان دورترین سیاره را زحل و آغاز این گردش را با آن می‌دانستند. مصریان معتقد بودند هر روز با گردش یک جرم آغاز می‌شود و به آن هم نامیده می‌شود. بنابرین عملاً روزهای متوالی هفتگانه را بنام اجرام شناسایی کردند. سربازان رومی مقیم در مصر به هفته هفت روزه کافران خو گرفتند و آن را به سرزمین اصلی خود معرفی برای جایگزینی با هفته هشت روزه خود معرفی کردند. اکتاویان (سزار آگوستوین) و حاکمان رومی پس از او، این رسم را مجاز دانستند ولی تا زمان امپراتور کنستانتین در سال ۳۲۱ بعد از میلاد بطور رسمی مورد استفاده قرار نگرفت. نامهای انگلیسی (انگلوساکسون) ایام هفته، از نامهای انگلوساکسون همان هفت اجرام آسمانی که مورد احترام مردم باستان بود گرفته شده است.

اما آنچه بیشتر مشهور است این است که بابلیان اسامی روزهای هفته را از روی اجرام هفتگانه منظومه شمسی نامگذاری می‌کردند که رومیان بعدها از روش آنان پیروی کردند بنام اجرام که الله آنها بودند نامگذاری کرده و تقویم ژولیوسی و گریگوری را به وجود آوردند. طبق این قرارداد اولین روز یکشنبه (روز خورشید) - دوشنبه (روز ماه) - سه شنبه (روز مریخ=الهه جنگ) - چهارشنبه (روز عطارد) - پنجشنبه (روز مشتری=الهه رعد و برق) و جمعه (روز زهره=الهه عشق) و شنبه (روز زحل=الهه زمان یا کشت و زرع) نام‌گذاری شده است.

این شیوه تقسیم‌بندی (هفته) بعدها در تقویمهای جهان عمومیت یافته، چنانچه در تقویمهای شرقی هند، تبت، برمه و... نیز رایج شده، از جمله در ژاپن سابقه یک هزار ساله دارد.

در گاهشماری ایرانی هفته با شنبه شروع شده و با آدینه که روز تعطیل هفته‌است، پایان می‌پذیرد. امروز سه‌شنبه از روزهای هفته است.

نام روزهای هفته

نام‌های روزهای هفته در خاورمیانه و برخی زبان‌های پیرامونی:

فارسی	هورامی	عربی	ترکی	ترکی آذربایجانی	پشتو	کردی کرمانجی	کردی سورانی	عبری	ارمنی	اردو	ایران باستان
شنبه	شه‌ممه‌ی	سبت	Cumartesi	Şənbə	شنبی	Şemî	شه‌ممه	יום השבת	Շաբաթ	هفته	کیوان شید
یک‌شنبه	یه‌کشه‌ممه‌ی	أَحَد	Pazar	Bazar	یکشنبه	Yekşem	یه‌کشه‌ممه	יום ראשון	Կիրակի	اتوار	مهرشید
دوشنبه	دوه‌شه‌ممه‌ی	إثْنَان	Pazartesi	Bazar ertəsi	دوشنبه	Duşem	دووشه‌ممه	יום שני	Երկուշաբթի	پیر	مه شید
سه‌شنبه	یه‌ره‌شه‌ممه‌ی	ثلاثاء	Salı	Çərşənbə axşamı	سی شنبه	Sêşem	سێشه‌ممه	יום שלישי	Երեքշաբթի	منگل	بهرام شید
چهارشنبه	چوارشه‌ممه‌ی	أربعاء	Çarşamba	Çərşənbə	چهارشنبه	Çarşem	چوارشه‌ممه	יום רביעי	Չորեքշաբթի	بده	تیر شید
پنج‌شنبه	په‌ن شه‌ممه‌ی	خمیس	Perşembe	Cümə axşamı	پنجشنبه	Pêncşem	پێنجشه‌ممه	יום חמישי	Հինգշաբթի	جمعرات	اورمزد شید
جمعه/آدینه	جومعه‌ی/ هه‌ینی	الجمعة	Cuma	Cümə	جمعه	În	هه‌ینی	יום שישי	Ուրբաթ	جمعه	ناهید شید

نام‌های روزهای هفته در فارسی تاجیکی با فارسی یک‌سان است. این نام‌ها در تاجیکستان به خط سیریلیک این‌گونه نوشته می‌شود: Шанбе (شنبه)، Якшанбе (یک‌شنبه)، Душанбе (دوشنبه)، Сешанбе (سه‌شنبه)، Чоршанбе (چهارشنبه)، Панҷшанбе (پنج‌شنبه)، Ҷумъа (آدینه).

هفته در ایران باستان

معروف است که ایرانیان باستان تقسیم‌بندی ماه به هفته نداشتند و هر روز ماه نام ویژه خودش را داشت.

کاربرد هفته اهمیت بسیاری در نظام گاهشماری دارد. اما عقیده‌ای که امروزه گسترده شده‌است مبنی بر این است که در ایران باستان از هفته استفاده نمی‌شده است. البته آنها یک دلیلی دارند و آن هم این است که در متون پهلوی به وجود هفته اشاره‌ای نشده‌است و تنها از نامهای ویژه روزها استفاده شده‌است. تا اینجا می‌توان پذیرفت که در دربار دوره ساسانی از هفته استفاده نمی‌شده‌است. اما آن را نمی‌توان به همه دوره‌های ایران ربط داد.

اما دلایلی نیز مبتنی بر اینکه در ایران باستان از هفته استفاده می‌شده‌است، وجود دارد.

نخست اینکه، تعداد روزهای هفته که از اهله‌های هفت روزه ماه برگرفته شده‌است و چون گاهشماری قمری ساده‌ترین و ابتدایی‌ترین گاهشماری است و تشخیص گذر زمان از آن راه آسانتر است برخی از گروه‌ها و کشورها بدون آموختن از یکدیگر به آن پی برده‌اند.

در شاهنامه از واژه‌های هفته و چهارشنبه بیش از ۱۲۰ بار یاد شده‌است.

ستاره شُـمَـر گفت بهرام را

که در چهارشنبه مزن کام را

از آنجایی که شاهنامه را یکی از دلایل نگهداری زبان و فرهنگ پارسی می‌دانیم، بعید است که آفریننده بهترین شاهنامه ایران، ابوالقاسم فردوسی بدون هیچ دلیلی و از روی ناآگاهی از آن استفاده کرده باشد.

در بررسی‌های انجام شده در تقویم آفتابی کعبه زرتشت به سازوکار تعبیه‌شده برای تشخیص چهار هفته شهریور ماه (آخرین ماهِ سال هخامنشی) پی برده که جزئیات آن در کتاب «بناهای تقویمی و نجومی ایران» بازآمده‌است.

متون مانوی کاربرد گسترده هفته را تأیید می‌کند. البته در کتابهای یافت شده مانوی در تورفان و نیز در موگ‌تاگ از روزنگار پنجه‌ای نیز استفاده شده‌است؛ و همین‌طور در این کتابها از روزهای یکشنبه و دوشنبه با نام مهر روز/ خور روز و ماه روز یاد شد کرده‌است و این دو، روزهای روزه‌داری مانوی دانسته شده‌اند؛ و همچنین می‌دانیم که روز دوشنبه، روز مقدس و تعطیل مانویان بوده‌است.

و آخر اینکه در متون یافت شده چینی از نام روزهای هفته نام برده شده‌است. در یک متن نجومی کهن بودایی که در سال ۷۵۹ میلادی از سانسکریت به چینی بازگردانده شده‌است؛ و یانگ چینگ فنگ در سال ۷۶۴ میلادی حاشیه‌ای بر آن بازنوشته است؛ از نام روزهای هفته در زبان چینی و معادل آنها با روزهای هفته در فارسی میانه در دو نوع آن یاد کرده‌است: یوشمبت (روز تعطیل)، دوشمبت، سه‌شمبت، چرشمبت، پنج‌شمبت، شش‌شمبت، شمبت.

در همان متن، معادل سغدی این نام‌ها بدینگونه با مبدأ یکشنبه بازآمده‌است: مهر روز (خورشید)، ماه روز (مهشید)، بهرام روز (بهرام شید)، تیر روز (تیرشید)، اورمزد روز (برجیس شید)، ناهید روز (ناهیدشید) و جیان روز (کیوان روز یا کیوان شید).

همانگونه که دیده می‌شود این نام‌ها از نام هفت اختر سیار آسمان، یعنی خورشید و ماه و پنج ستاره روان (سیاره) شناخته‌شده آن زمان برگرفته شده‌است. این نام روزهای هفته ریشه در آیین کهن ایرانی مهرپرستی یا همان میترایی دارد.

عده‌ای را گمان بر اینست که با رسوخ فرهنگ و آیین ایرانی میتراییسم در اروپا و گرویدن افراد زیاد به این آیین و محبوبیت آن در ملل اروپایی، تا حدی که اواسط قرن پنجم میلادی آیین اغلب مردم مهرپرستی بوده‌است، باعث شد تا در دین مسیحیت و اغلب فرهنگ کشورها اثر بگذارد به طوریکه ما آن را در روزهای هفته نیز می‌بینیم.

نام روزهای هفته در آیین میترایی که وارد زبانهای اروپایی می‌شود: ۱) دوشنبه (مه شید) از خدای ماه یا مون که در زبان انگلیسی "Monday" می‌شود و در زبان آلمانی مونتاگ ۲) سه شنبه (بهرام شید) روز <تی ویس> که در انگلیسی "Tuesday" و در آلمانی دینزتاگ ۳) چهار شنبه (تیر شید) روز ودین که در انگلیسی "Wednesday" و در آلمانی میت وُخ ۴) پنج شنبه (برجیس شید) روز تور که در انگلیسی "Thursday"و در زبان آلمانی در دونِرزتاگ ۵) آدینه (ناهید شید) روز اریر (خدای باروری) در انگلیسی "Friday" و در آلمانی فرای تاگ ۶) شنبه (کیوان شید) روز کیوان (ساتورن) در انگلیسی "Saturday" و در آلمانی زامس تاگ ۷) یکشنبه (مهر شید) روز خورشید در انگلیسی "Sunday" و در آلمانی زون تاگ که توسط کنستانتین در سال ۳۲۱ میلادی روز خورشید (مهر) تعطیل هفتگی شد.

گفتنی است که علامه دهخدا افزودن شید به نام ستارگان را از مجعولات برساخته آذرکیوان، برمی‌شمارد و می‌گوید که واژه «شید» به معنای پرتو آفتاب است و نمی‌توان آن را به ستارگان نسبت داد. دهخدا واژگانی چون مهشید را از زمره این مجعولات آذرکیوان در کتاب دساتیرِ وی برمی‌شمارد و کاربرد آنها را بیش از سه قرن نمی‌داند.

نام روزهای هفته در ایران باستان

کیوان شید (شنبه)

کیوان شید (کیوان + شید) برگرفته از روز سیاره کیوان است. نخستین روز هفته به نام کیوان شید نام گذاری شده است. کیوان بعد از مشتری بزرگترین سیاره شمرده می‌شود؛ که ۷۰۰ برابر زمین است. شید نیز به چم روز، نور و روشنایی است. از این رو روز نخست ایرانی حکایت از سیاره روشن و نورانی دارد.

مهر شید (یکشنبه)

مهرشید (مهر + شید) برگرفته از روز سیاره خورشید است. روز دوم از هفته مهر شید است که مهر آن به چم (معنی) خورشید، دوستی و مهربانی است در پهلوی میتراست. مهربرگرفته شده از آئین هفت هزار ساله میترایی است .خورشید و ماه از تندیس‌های آیین میترایی بوده است که نشان از قدرت و پویایی جهان آفرینش داشته است. مهر همچنین ایزد عهد و پیمان است و در اوستا آمده است که هیچ چیز بر ایزد مهر پوشیده نخواهد بود. نامگذاری این روز به مهرشید حکایت از تعهدی است که بین مردمان باید برقرار باشد زیرا در ایران باستان پیمان‌شکنی و دروغ بزرگترین گناهان به حساب می‌آمده است. شید نیز به چم روز، نور و روشنایی می‌باشد.

مه شید (دوشنبه)

مه شید (مه + شید) برگرفته از روز سیاره ماه است. همچنین برگفته از آیین میترایی کهن ایرانی آمده است. خورشید و ماه از تندیس‌های آیین میترایی بوده است که نشان از قدرت و پویایی جهان آفرینش داشته است. سومین روز هفته در ایران باستان به نام این نماد خداوند نامگذاری شد و آنرا مه شید به چم ماه روشن و نورانی نام گذاشتند.

بهرام شید (سه شنبه)

بهرام شید (بهرام + شید) برگرفته از روز سیاره بهرام است. همچنین بهرام برگفته شده از ورهرام زبان پهلوی باستان است. بهرام ایزد پیروزی در ایران باستان شمرده می‌شده است و اندیشه نیاکان ما بر این بوده است که خداوند یکتا (اهورامزدا) نیروی‌هایش را برای اجرا در بین افراد بشر بین ایزدان (فرشتگان) خود تقسیم نموده است تا آنان آنرا برای مردمان پیاده کنند. از این رو بهرام ایزد پیروزی نامیده شده بوده است و چهارمین روز هفته به نام روز پیروزی روشنایی بر تاریکی و غلبه انسان بر بدی‌ها و اهریمن نام گذاری شده است.

تیر شید (چهارشنبه)

تیرشید (تیر + شید) برگرفته از روز سیاره تیر است. همچنین تیر برگرفته شده از تیشتر پهلوی است. نیاکان ما تیر را ایزدان و نگهبان باران نامگذاری نموده‌اند و اینگونه می‌پنداشته‌اند که اهورامزدا برای یاری رسانی به کشاورزان و جلوگیری از خشکسالی و باروری زمین و سبز و سالم و پاکیزه ماندن جهان به ایزد باران فرمان می‌داده است که به یاری مردمان برسد. در کل این روز به نام روز روشنایی باران و خواست پروردگار برای حفظ طبیعت نامگذاری شده است.

اورمزد شید (پنجشنبه)

اورمزد شید (اورمزد + شید) برگرفته از روز سیاره اورمزد است. همچنین اورمزد نام دیگری از ده‌ها نام اهورامزدا است که همه حاکی از قدرت و توانایی پروردگار است. این نام از واژه‌های پهلوی ارمزد - هرمزد - اورمزد - هورمزد - اهورامزدا - مزدا گرفته شده است. از این رو پنجمین روز هفته به نام روز روشنایی خداوند نام گذاری شده است. از این رو این واژه هنوز به گونه‌ای دیگر در شبهای آدینه برقرار است و هنوز تصور مردمان ما بر این است که شبهای آدینه (جمعه) روز پیوند با خداوند و درگذشتگان است.

ناهید شید (آدینه):

ناهیدشید (ناهید + شید) برگرفته از روز سیاره ناهید است. همچنین ناهید همان آنهیته یا آناهیتا است که به نام ایزد آب است. در اوستا آناهیتا به صورت دوشیزه‌ای بسیار زیبا - بالا بلند و اندامی تراشیده نگاشته شده است و نام دیگر ستاره ونوس نیز آناهیتا یا ناهید است. در کل روز آدینه (جمعه) روز روشنایی آب و نماد بخشندگی و عنایت پروردگار نامگذاری شده است.

نامهای امروزین فارسی

واژه شنبه (به معنی استراحت و آسودن) از اصل سامی است و با سابات (Sabath) هم‌ریشه‌است؛ و سپس بصورت عبری شَبّات (به عبری: שבת) (Shabbat) و آنگاه در عربی السَّبت به فارسی وارد گردیده است و روزهای دیگر هم متأثر از عربی با ترکیب عدد و شنبه و آدینه روز با عبارت جمعه (عربی: جمع آمدن) برساخته آمده است. روز شنبه در میان اقوام سامی و عرب هفتمین روز هفته بوده و روزهای پس از آن روز اول، تا پنجم و سپس جمعه بوده است.

اصل سامی سابات در زبان فارسی امروزه بصورت ساباط (سابات) به آسایشگاه‌های گذرگاه‌ها اطلاق می‌شوند. همچنین سبات در عربی بمعنی خواب و مامن استراحت می‌باشد.

نام روزهای هفته در آیین بیانی

جلال = شنبه
جمال = یکشنبه
کمال = دوشنبه
فضال = سه شنبه
عدال = چهارشنبه
استجلال = پنج شنبه
استقلال یا سلطان = جمعه
در کتاب الأسماء کلشیئ - چهارشأن (باب دوم از واحد پنجم =اسم ۷۶ ام) و کتاب پنج شأن در بخش گاهشماری نقطه بیان به موضوع نام روزهای هفته اشاره شده است .
* پنج شأن

روزهای هفته در زبانهای دیگر

زبان انگلیسی

روزهای هفته به زبان انگلیسی مطابق با هفته باستانی ایرانی به ترتیب:

نام روز در ایران	نام روز در ایران باستان	برگرفته	انگلیسی	انگلیسی باستان	ترکیب	نام روز به انگلیسی	بیان
شنبه	کیوان شید (کیوان + شید)	کیوان	Saturn	Saeternesdaeg	Satur + day	Saturday	-
یک‌شنبه	مهرشید (مهر + شید)	مهر (خورشید)	Sun	Sunnandæg	Sun + day	Sunday	-
دوشنبه	مه شید (مه + شید)	مه (ماه)	Moon	Mōnandæg	Mon + day	Monday	-
سه‌شنبه	بهرام شید (بهرام + شید)	بهرام	Tues = Teiwaz => Mars	Tiwesdæg	Tues + day	Tuesday	تیر= Teiwaz
چهارشنبه	تیرشید (تیر + شید)	تیر	Wednes = Wōdanaz => Mercury	Wōdnesdæg	Wednes + day	Wednesday	-
پنج‌شنبه	اورمزد شید (اورمزد + شید)	اورمزد	Thurs = Thunor => Jupiter	Þūnresdæg	Thurs + day	Thursday	ثور= Thunor
جمعه/آدینه	ناهیدشید (ناهید + شید)	ناهید	Fri = Frige => Venus	Frīġedæġ	Fri + day	Friday	ونوس = Frige

زبان فرانسوی

روزهای هفته به زبان فرانسوی مطابق با هفته باستانی ایرانی به این ترتیب:

نام روز در ایران	نام روز در ایران باستان	برگرفته	لاتین	ترکیب	نام روز به فرانسوی	بیان
شنبه	کیوان شید (کیوان + شید)	کیوان	Sambati dies / Dies Saturni	-	Samedi	پیوند مستقیم ندارد
یک‌شنبه	مهرشید (مهر + شید)	مهر	Dies Dominicus / Dies Solis	-	Dimanche	پیوند مستقیم ندارد: «روز پروردگار»
دوشنبه	مه شید (مه + شید)	مه	lunae dies	Lun + di	Lundi	روز ماه
سه‌شنبه	بهرام شید (بهرام + شید)	بهرام	Martis dies	Mar + di	Mardi	روز بهرام
چهارشنبه	تیرشید (تیر + شید)	تیر	Mercurii dies	Mercre + di	Mercredi	روز تیر
پنج‌شنبه	اورمزد شید (اورمزد + شید)	اورمزد	Jovis dies	Jeu + di	Jeudi	روز اورمز
جمعه/آدینه	ناهیدشید (ناهید + شید)	ناهید	Veneris dies	Vendre + di	Vendredi	روز ناهید

زبان ایتالیایی

روزهای هفته به زبان ایتالیایی مطابق با هفته باستانی ایرانی به این ترتیب:

نام روز در ایران	نام روز در ایران باستان	برگرفته	لاتین	ترکیب	نام روز به ایتالیایی	بیان
شنبه	کیوان شید (کیوان + شید)	کیوان	Sambati dies / Dies Saturni	-	Sabato	روز ساتورن (سیاره کیوان)
یک‌شنبه	مهرشید (مهر + شید)	مهر	Dies Dominicus / Dies Solis	-	Domenica	روز پروردگار (مهر یا میترا)
دوشنبه	مه شید (مه + شید)	مه	lunae dies	Lune + dì	Lunedì	روز ماه
سه‌شنبه	بهرام شید (بهرام + شید)	بهرام	Martis dies	Marte + dì	Martedì	روز بهرام
چهارشنبه	تیرشید (تیر + شید)	تیر	Mercurii dies	Mercole + dì	Mercoledì	روز تیر
پنج‌شنبه	اورمزد شید (اورمزد + شید)	اورمزد	Jovis dies	Giove + dì	Giovedì	روز اورمز
جمعه/آدینه	ناهیدشید (ناهید + شید)	ناهید	Veneris dies	Vener + dì	Venerdì	روز ناهید

زبان اسپانیایی

روزهای هفته به زبان اسپانیایی مطابق با هفته باستانی ایرانی، به این ترتیب:

نام روز در ایران	نام روز در ایران باستان	برگرفته	لاتین	ترکیب	نام روز به اسپانیایی	بیان
شنبه	کیوان شید (کیوان + شید)	کیوان	Sambati dies / Dies Saturni	-	Sábado	پیوند مستقیم ندارد
یک‌شنبه	مهرشید (مهر + شید)	مهر	Dies Dominicus / Dies Solis	-	Domingo	روز پروردگار (مهر یا میترا)
دوشنبه	مه شید (مه + شید)	مه	lunae dies	Lune + s	Lunes	روز ماه
سه‌شنبه	بهرام شید (بهرام + شید)	بهرام	Martis dies	Marte + s	Martes	روز بهرام
چهارشنبه	تیرشید (تیر + شید)	تیر	Mercurii dies	Miércole + s	Miércoles	روز تیر
پنج‌شنبه	اورمزد شید (اورمزد + شید)	اورمزد	Jovis dies	Jueve + s	Jueves	روز اورمز
جمعه/آدینه	ناهیدشید (ناهید + شید)	ناهید	Veneris dies	Vierne + s	Viernes	روز ناهید

زبانهایی دیگر

به همین ترتیب در زبانهای دیگر دنیا همان‌طور که در زبانهای انگلیسی، فرانسوی، ایتالیایی، اسپانیایی گفته شد، روزهای هفته مطابق با هفته باستانی ایرانی می‌باشد. در این میان زبانهای مشهور زیر را نام می‌توان برد:

• زبان آلمانی
• زبان سوئدی
• زبان دانمارکی
• زبان فنلاندی
• زبان رومانیایی
• زبان گالیک اسکاتلندی

منابع

• مرادی غیاث آبادی، رضا. نوروزنامه، پنجاه گفتار در پژوهش‌های ایرانی، ۱۳۸۶.

پانویس

^  مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا، «Week»، ویکی‌پدیای انگلیسی، دانشنامه آزاد، (نسخه ۱۳ ژوئیه ۲۰۰۶).