ویکی‌پدیا:قواعد نام‌گذاری (فارسی‌سازی اسامی خارجی)

برای نام افراد، ویکی‌پدیا:نگارش نام‌های خارجی را ببینید.

نام‌گذاری مقاله‌ای که مربوط به موضوعی است که اسمی خارجی دارد (نظیر اشخاص غیر ایرانی) یا یکی از نام‌های آن در فارسی یک وامواژه است (نظیر «تلفن») گاهی دشواری‌هایی برای نویسندگان مقالات فارسی زبان در ویکیپدیا گاهی به همراه داشته‌است. رهنمود کنونی نکاتی را مطرح می‌کند که با رعایت آن می‌توان این مشکلات را مرتفع نمود.

منظور از اسامی در اینجا، اسامی خاص است؛ بنابراین بسیاری از اسامی که از نظر معنایی به فارسی ترجمه می‌شوند (مثل اسامی فیلم‌ها و غیره) اینجا مدنظر نیستند؛ بنابراین سوالی که اینجا مورد بررسی قرار می‌گیرد (مثلا) این است که آیا بنویسیم صحرای موهاوی یا صحرای موجاوی.

بطور عمومی، رواج گسترده ملاک است

رایج بودن نامی در منابع مرجع زبان فارسی بطور گسترده، ملاک انتخاب است، و این رایج بودن بر درست بودن نام از نظر فنی، برتری دارد. بطور نمونه، با اینکه نام بیجینگ نامی است که به آوایش درست ماندارین نزدیکتر است (و مورد ترجیح دولت چین)، در خیلی از زبان‌ها مانند فارسی، آلمانی و فرانسوی هنوز از پکن استفاده می‌شود. چرا؟ چون از دید تاریخی جا افتاده؛ لذا خواه ناخواه پکن در حد گسترده در فارسی امروزی رواج دارد و در منابع معتبر، بدین صورت نوشته می‌شود. دربارهٔ مفهوم «رواج گسترده»، بخش پایین را ببینید.

منظور از رواج گسترده چیست؟

ببینید کتب مرجع چگونه آن اسم را نوشته‌اند.

منظور از رواج گسترده (به انگلیسی: common usage یا established usage) این است که استعمال آن نام، حالتی منفصل یا دوگانه (به انگلیسی: divided usage) نداشته باشد («بعضی‌ها می‌گویند این، بعضی‌ها می‌گویند اون»). مثلا لوس‌آنجلس و لس‌آنجلس نمونه‌ای از استعمال دوگانه است و شاید تقریبا حالتی سلیقه‌ای پیدا کرده باشد، در صورتیکه مورد پکن و بیجینگ (در فارسی) اینطور نیست.

از نظر ویکی‌پدیا، منظور از رواج گسترده، رواج گسترده بر طبق منابع معتبر است، نه بر طبق رواج عامیانهٔ مردم مثال: تعداد منابع آنلاینی که ایالت ایلینوی را ایلینویز نامیده‌اند بیشتر از ایلینوی است. آیا این منابع معتبرند؟ اطلسهای گیتاشناسی معتبر آن را ایلینوی نامیده‌اند، و وبگاه وزارت امور خارجه آمریکا (که می‌توان آن را یک منبع صلاحیت‌دار در این مورد دانست) آن را ایلینوی خطاب می‌کند. بنابراین نام صحیح ایلینوی است، چه بطور عامیانه ایلینویز رواج داشته باشد، چه نداشته باشد.

از نظر ویکی‌پدیا، رواج در منابع معتبر بر «درستی» یک نگارش اولویت دارد. هدف ویکی‌پدیا منعکس کردن دانش موجود به شکلی است که در منابع معتبر آمده است. به عنوان مثال، اگر چه تلفظ نام ایزابل آلنده در زبان اصلی (و بسیاری زبان‌های دیگر) به صورت «آیـِنده» است، اما منابع فارسی آن را به صورت «آلنده» آورده‌اند در نتیجه ویکی‌پدیا نیز آن را به صورت «آلنده» می‌آورد. در مثالی دیگر، اگر چه نام شهر San Jose در ایالت کلیفرنیای آمریکا، در زبان انگلیسی «سن هوزی» تلفظ می‌شود و حتی ریشهٔ اصلی این نام زبان اسپانیایی است که در آن نیز این نام «سن هوزه» تلفظ می‌شود، اما در منابع معتبر فارسی از دیرباز این شهر با نام «سن خوزه» شناخته می‌شده در نتیجه در ویکی‌پدیا هم از همین نام استفاده می‌شود.

حال این سوال مطرح می‌شود که منبع معتبر در این باب چه کسی است؟ پاسخ: کسی است که صلاحیت تخصصی برگرداندن نام را به فارسی داشته باشد، و یا خود یک مرجع معتبر (به انگلیسی: reference work) باشد. مثلا فرهنگ معین و دهخدا و برخی اطلس‌های مهم گیتاشناسی و غیره در اکثر موارد بعنوان مراجعی معتبر مورد قبول تمام ویرایشگران ویکیپدیا بوده‌اند؛ لذا مثلا روزنامه‌های ابرار و جهان اقتصاد و کیهان و همشهری را نمی‌توان منابع معتبری برای اینکه مثلا نام یک ایالت آمریکا اوریگان یا اورگن یا اوریگن است شمرد، چون آنها نیز خود یک مرجع منعکس کننده هستند، نه یک منبع متخصص یا مرجع. اینکه چند تا روزنامه یک‌طور بنویسند، نه ملاکی بر رواج آن نام است، و نه ملاکی بر اعتبار درستی. باید همه جوانب را در نظر گرفت. برای توضیحات بیشتر مراجعه کنید به: ویکی‌پدیا:منابع معتبر

وجود چند نام رایج

اگر برای یک موضوع چند نام رایج وجود داشته باشد، انتخاب عنوان مقاله بر اساس اجماع کاربران خواهد بود. مثلاً در فارسی امروز واژه‌های «هلیکوپتر»، «بالگرد» و «چرخبال» هر سه متداول هستند در نتیجه هر یک از این‌ها می‌تواند عنوان مقالهٔ مربوط باشد و انتخاب آن به اجماع کاربران وابسته خواهد بود.

منظور از رهنمود رواج آن نیست که حتما «رایج‌ترین» نام برای عنوان مقاله به کار برود، چرا که در بسیاری موارد تعیین این که کدام نام «رایج‌ترین» است بسیار دشوار خواهد بود. منظور این رهنمود آن است که نام «نارایج» نباید برای عنوان مقاله به کار برود، ولو این که مصوب فرهنگستان باشد یا از نظر فنی درست‌تر از نام متداول باشد.

دست کم برخی از کاربران ویکی‌پدیا اعتقاد دارند که اگر چند نام رایج برای یک مقاله ممکن باشد، بهتر است که نامی که وامواژه نیست استفاده گردد (مثلاً «یاخته» و «سلول» هر دو در فارسی رایجند اما بر اساس این قاعده، عنوان مقاله یاخته است حتی اگر سلول در متون علمی هنوز متداول‌تر باشد). تصمیم در مورد استفاده از وامواژه یا نام فارسی (غیر وامواژه) می‌تواند برای هر مقاله بر اساس اجماع کاربران متفاوت باشد.

واژگان مصوب فرهنگستان

با اینکه فرهنگستان زبان و ادب فارسی از منابع معتبر در گزیدن واژگان مناسب است، اما تا زمانی که واژهٔ فرهنگستان در جامعهٔ علمی متداول نشده‌است ترجیح بر نامگذاری مقاله بر اساس واژهٔ رایج‌تر (نظیر یک وامواژه) است (برای اطلاع بیشتر بحث در مورد اولویت رواج بر درستی را در بخش #منظور از رواج گسترده چیست؟ در بالا ببینید). در مواردی که مقاله با نام پیشنهادی فرهنگستان نامگذاری نشود، شایسته است واژه‌ای که توسط فرهنگستان تصویب شده در ابتدای مقاله با ذکر منبع به جهت آشنایی خوانندگان آورده‌شود.

نام‌های خاص عربی

در نام‌های خاص عربی عبارت «بنت»، «بن»، «ابن» و موارد مشابه نباید ترجمه شوند مگر در مواردی که به صورت گسترده در منابع فارسی رواج داشته باشند. به عنوان مثال «رقیه بنت محمد» نشود «رقیه دختر محمد» و از سوی دیگر به دلیل رواج در منابع فارسی «عمرو بن عاص» با عنوان «عمرو عاص» باید نوشته شود.

عنوان‌های استثنا که می‌توانند لاتین بمانند

• نام پرونده‌های رایانه‌ای (نظیر xorg.conf و ‎.htaccess)، متغیرهای محیطی (نظیر CFLAGS)، فراخوان‌های سیستمی (نظیر mmap)، توابع و ساختارهای داده‌های خاص یک زبان‌های برنامه‌نویسی و کتابخانه‌های استاندارد آن (نظیر java.util. *، System.Collections. * و std::*)، دستورهای برنامه‌نویسی (نظیر دستور SELECT در زبان اس‌کیوال) و متغیرهای برنامه‌نویسی باید در تمام متون به لاتین بیاید. اگر عنوان مقاله‌ای مربوط با چنین موضوعاتی همنام با خود موضوع است (نظیر مقالهٔ CFLAGS که عنوانش همنام با موضوع مقاله است) عنوان مقاله نیز باید به لاتین بیاید.
• اگر موضوع مقاله برنامه‌ای رایانه‌ای است که عموماً در منابع دیگر به عنوان یک دستور خط فرمان شناخته می‌شود، عنوان مقالهٔ مربوط به آن باید به لاتین باشد. مثال‌ها عبارتند از dir، ‏chown‏، passwd‏، و uname.
  • مورد بالا شامل نرم‌افزارهای رایانه‌ای (نظیر گیت) یا برنامه‌هایی که به واسطه یک پروتکل شناخته می‌شوند (نظیر تلنت) نیست و نامگذاری آن‌ها باید طبق سایر اصول قواعد نامگذاری صورت بگیرد.
• نام قالب پرونده‌ها و پسوند نام پرونده‌ها با عنوان لاتین ایجاد شود، بجز مواردی که شامل وپ:رایج شود و یا در منابع معتبر فارسی برگردان شده باشند.

آیا گوگل می‌تواند ملاک رواج باشد؟

گوگل به تنهایی صرفا یک نشانگر است، اما لزوما خودبخود ملاک نیست. باید همه جوانب را در نظر گرفت. شاید اکثر نتایج گوگل متعلق به سایت‌های بلاگی و غیر متخصص باشند. شاید همه‌شان از یک منبع نامطمئن دارند مطالب خود را می‌گیرند. اینکه در گوگل نامی را بیشتر از دیگری می‌بینید به تنهایی نمی‌تواند دلیلی برای بیشتر رواج داشتن آن نام در میان منابع معتبر فارسی‌زبان دانست.

اگر منابع معتبر یافت نشدند، آنوقت چه؟

گاهی به اسامی برمی‌خوریم که در متون فارسی یا اصلا منابعی در مورد آن نوشته نشده، یا اگر شده، ترجمه‌های غلطی هستند که هنوز جا نیفتاده‌اند (یعنی به آنصورت نمی‌توان گفت رواج دارند).

در آن زمان باید مستقیما سعی کرد نام را بصورت صحیحترین فرمی که در زبان اصلی ادا می‌شود نوشت. مثلا نام سمینول کنیون نه در فارسی شناخته شده است، و نه متونی معتبر روی آن نوشته شده، و نه استعمال دارد (چه برسد به گستردگی استعمال). بنابراین نام مقاله را پارک ایالتی سمینول کنیون انتخاب باید کرد، و نه مثلا پارک ایالتی سماینول کانیون. لذا توصیه می‌شود حتی‌المقدور نام درست‌تر از نظر آوای بومی را انتخاب کنید، مگر اینکه استعمال نام غلط، در منابع معتبر فارسی بطور گسترده‌ای جا افتاده باشد (به انگلیسی: used commonly).

و اگر آن هم میسر نشد چه؟

گاهی اوقات نامهای خارجی چنان دردسرساز می‌شوند که دو راه برای ویرایشگران باقی نمی‌گذارند: یا نام خارجی مذکور حرف به حرف ترجمه شود (مثال: شنفرپوشگوین‌گیش)، یا یک تصمیم دیگری با اجماع ویراستاران انجام گیرد. (مثلا: آیا شهر Leuven بلژیک را با نام کمترمصطلح اما رسمی آن به زبان فلامان ترجمه کنیم، یا با نام تاریخی و بیشترمصطلح آن به زبان فرانسوی Louvain؟ اینگونه سوالات همیشه بحث و اجماع کاربران را می‌طلبد).

در نهایت چه باید کرد؟

نهایتا، اگر بین دو یا چند اسم تردید دارید، و نمیدانید کدام را استفاده کنید، به راهنمای زیر توجه کنید:

1. آیا نامی هست که بطور فراگیر و گسترده در منابع معتبر فارسی رواج داشته باشد؟ اگر بلی، پس نام مقاله باید همان اسم یا واژه باشد. رواج موقعی گسترده محسوب می‌شود که تفاوت بین استفادهٔ دو نام در منابع فاحش باشد. مثلا «واشنگتن» و «واشینگتن» هر دو رواج دارند. با اینکه واشنگتن بیشتر از واشینگتن رواج عامیانه و گوگلی دارد، اما اختلاف رواجشان به آن حد فراگیر نیست (در برخی وبگاه‌های خبری حرفه‌ای معتبر و وبگاه وزارت امور خارجه آمریکا، «واشینگتن» نیز استفاده شده است). اما مثلا در فارسی «پکن» خیلی خیلی بیشتر از «بیجینگ» رواج دارد (و بیجینگ تقریبا در فارسی نامانوس است). همینطور برای «آلمان» و «دویچلند».
2. حال اگر بین دو اسم مردد هستید، و هر دو تا حدودی کمابیش رواج دارند، نامی را باید انتخاب کنید که به آوای زبان اصلی نزدیک‌تر باشد. مثلا «فینیکس» بر «فونیکس» مرجح است، ولو اینکه فونیکس در گوگل تعداد بیشتری صفحه نشان دهد، اما چون فینیکس هم تا حدود قابل توجهی در منابع معتبر رواج دارد، و چون از نظر آوای اصلی صحیح‌تر است، پس مرجح است.

تغییر مسیر چیز خوبیست

در نهایت، وقتی یک نام یا دیگری را انتخاب کردید، نام نامنتخب (نام دوم یا سوم) را درون متن مقاله به کار ببرید، بخصوص در قسمت نخست مقاله (به انگلیسی: lead). فراموش نکنید که نام دوم و نامهای دیگری که در متن خود مقاله می‌نویسید، باز قابل یافت توسط جستجوگرهای اینترنت خواهد بود.

و بهترین کار این است که نامهای دوم و سوم و غیره را (که برای عنوان مقاله انتخاب نکردید) را نیز با تغییر مسیر به مقاله اصلی مرتبط کنید. معمولا ویراستاران کهنه‌کار نیز برای اینکه آن تغییر مسیر خود یتیم نباشد، از مقاله‌ای دیگر پیوندی برای آن می‌زنند. اینطور مطمئن می‌توان شد که تمام نام‌ها بسهولت قابل جستجو هستند.

جستارهای وابسته

• ویکی‌پدیا:شیوه نوشتار کلمات واردشده به زبان فارسی
• ویکی‌پدیا:نگارش نام‌های خارجی
• ویکی‌پدیا:برابر فارسی اصطلاحات علمی
• ویکی‌پدیا:درخواست برابر فارسی