زبان ترکی آذربایجانی
ترکی آذربایجانی | |
---|---|
آذری، ترکی آذری | |
Azərbaycan dili (خط لاتین) تورکجه (خط فارسی-عربی) |
|
بیان | azærbajdʒan dili |
زبان بومی در: | ایران، آذربایجان، ترکیه، ارمنستان، گرجستان، روسیه، افغانستان، عراق، ترکمنستان، سوریه[۱] |
قومیت | آذربایجانی |
تعداد گویشوران
|
۲۴ - ۳۵ میلیون[۲][۳][۴] (بدون تاریخ) |
لاتین و سریلیک در جمهوری آذربایجان و روسیه، فارسی-عربی در ایران. | |
وضعیت رسمی | |
زبان رسمی در
|
روسیه - یکی از زبانهای رسمی داغستان. |
کدهای زبان | |
ایزو ۶۳۹-۱ | az |
ایزو ۶۳۹-۲ | aze |
ایزو ۶۳۹-۳ | aze – inclusive codeIndividual codes: azj – آذربایجانی شمالی azb – آذربایجانی جنوبی |
زبانشناسی | بخشی از 44-AAB-a |
بخشی از مقالههای مرتبط با |
|
---|---|
فرهنگ | |
معماری • هنر • آشپزی |
|
بر حسب مناطق زندگی | |
ایران • جمهوری آذربایجان • گرجستان ترکمنستان • آمریکا • روسیه (داغستان) بلاروس • قزاقستان • قرقیزستان • ازبکستان کانادا • آلمان • اوکراین • خارج از کشور |
|
آزارها | |
درگاه آذربایجان |
زبان ترکی آذربایجانی (به ترکی آذربایجانی: آذربایجان تورکجهسی و با خط لاتین شده Azərbaycan Türkcəsi) زبانی از خانواده زبانهای ترکی است که توسط مردمان آذری در قفقاز و خاورمیانه با دو گویش در آذربایجان و سایر مناطق آذربایجانینشین ایران و جمهوری آذربایجان تکلم میشود. عمده تفاوت بین دو گویش در تلفظ برخی لغات و تفاوت در چند مورد گرامر ابتدایی میباشد.[۵] این زبان در جمهوری آذربایجان زبان رسمی و در داغستان یکی از زبانهای رسمی مصوب فدراسیون روسیه است. زبان ترکی آذربایجانی بخشی از شاخه زبانهای اغوز زبانهای ترکی است و به ترکی استانبولی و ترکمنی بسیار نزدیک است. ترکی آذربایجانی به عنوان زبان گفتاری همچنین در نواحی شرقی ترکیه و جنوب گرجستان[۶] و داغستان[۷] رایج است. زبان ترکی آذربایجانی از زبان فارسی و عربی در واژگان، سامانه آوایی و گرامر تحت تاثیر قرار گرفته است.[۸][۹]
این زبان در زبانها و موقعیتهای مختلف به نامهای مختلفی نامیده میشود، ازجمله: ترکی،[۱۰] تورکی،[۱۰] تورکو،[۱۱] تورکجه، آذربایجانی، ترکی آذربایجانی، آذری و ترکی آذری.
محتویات
- ۱ گروهبندی زبانی
- ۲ شمار گویشوران
- ۳ خط زبان ترکی آذربایجانی
- ۴ واژهسازی در زبان ترکی آذربایجانی
- ۵ دیگر ویژگیهای زبانشناختی
- ۶ تأثیرات زبان فارسی بر ترکی
- ۷ ادبیات ترکی آذربایجانی
- ۸ ادبیات شفاهی آذربایجان
- ۹ نامگذاری و شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی
- ۱۰ صفت در ترکی آذربایجانی
- ۱۱ جستارهای وابسته
- ۱۲ پانویس
- ۱۳ منابع
- ۱۴ پیوند به بیرون
گروهبندی زبانی[ویرایش]
ترکی آذربایجانی زیرشاخهٔ زبانهای ترکیتبار و زبان اکثر مناطق آذرینشین ایران از جمله آذربایجان است.
سایر زیرشاخههای مختلف زبان ترکی موجود در ایران عبارتند از:
- - ترکی قشقائی
- - ترکمنی
- - ترکی خلجی
- - ترکی خراسانی
- - ترکی شاهسونی
- - ترکی سنقری
- - ترکی افشاری
زبان ترکی آذربایجانی به صورت دوطرفه، توسط ترکمنها و ترکها (شامل ترکی استانبولی و لهجههای گفتاری نظیر زبان ترکی قبرسی، ترکمنهای عراق و قشقایی) قابل فهم است.[۱۲][۱۳]
شمار گویشوران[ویرایش]
در مورد شمار سخنگویان به زبان ترکی آذربایجانی، اتفاق نظر وجود ندارد و برآوردها متفاوت است. بنیان این تفاوت، عدم ارائهٔ آمار رسمی از سوی دولت ایران است. تمامی ارقام ارائهشده بر اساس تخمین است.
منابع پژوهشی جمعیت گویشوران زبان ترکی آذربایجانی در ایران را ۱۵ میلیون نفر ذکر میکنند.[۱۴][۱۵]
کتابچهٔ سازمان سیا ، شمار سخنگویان ترکی آذربایجانی در ایران را معادل ۱۶٪ کل جمعیت این کشور تخمین زدهاست [۱۶]. تخمین دانشنامهٔ زبان کمبریج[۱۷] برای سال ۱۹۸۶، ۱۲ میلیون در کل و ۷ میلیون در ایران (۱۵٪) بودهاست (با احتساب قشقاییها). دانشنامهٔ بینالمللی زبانشناسی[۱۸] نیز در تخمین سال ۱۹۸۶، تعداد سخنگویان به این زبان در ایران را ۷،۷۶۰٬۰۰۰ نفر (۱۶٪ درصد) براورد میکند که به تخمین دانشنامهٔ زبان کمبریج بسیار نزدیک است. در تخمینهای دیگر مانند سایت اتنولوگ جمعیت ایرانیان آذری را ۱۵٬۵۰۰٬۰۰۰ نفر اعلام کرده است.[۱۹]
همچنین سازمان سیا در سال ۲۰۰۸ جمعیت ترکزبانان جمهوری آذربایجان را ۹۰٫۳٪ از مردم آن کشور گزارش کردهاست.[۲۰]
خط زبان ترکی آذربایجانی[ویرایش]
تاریخچه نگارش به زبان آذربایجانی به قرن چهاردهم میلادی باز میگردد. امروزه در آذربایجان ایران از خط عربی یا فارسی برای نگارش استفاده میشود و در کشور آذربایجان مانند ترکیه از خط لاتین استفاده میشود.[۵]
گفتنی است که همخوان H در زبانهای ترکی وجود نداشته[۲۱] و بخش بزرگی از واژگانی که این همخوان در آنها بکار رفته وامواژه اند[۲۲] و در بقیه نیز بر اثر تغییرات زبانی این همخوان به آنها افزوده شده است.[۲۳]
این بخش از مقاله فاقد منبع و مأخذ است. شما میتوانید با افزودن منابع برطبق اصول تأییدپذیری و شیوهنامهٔ ارجاع به منابع، به ویکیپدیا کمک کنید. مطالب بیمنبع احتمالاً در آینده حذف خواهند شد. |
عربی[۲۵] |
لاتین |
سیریلیک |
لاتین کنونی |
---|---|---|---|
آ ا | A a | А а | A a |
ب | B b | Б б | B b |
ج | C c | Ҹ ҹ | C c |
چ | Ç ç | Ч ч | Ç ç |
د | D d | Д д | D d |
ائ ئ ئ | E e | Е е | E e |
اَ ه ه | Ə ə | Ә ә | Ə ə |
ف | F f | Ф ф | F f |
گ | G g | Ҝ ҝ | G g |
غ | Ƣ ƣ | Ғ ғ | Ğ ğ |
ح، ه | H h | Һ һ | H h |
خ | X x | Х х | X x |
ای̂ ی̂ ی̂ | Ь ь | Ы ы | I ı |
ای ی ی | I i | И и | İ i |
ژ | Ƶ ƶ | Ж ж | J j |
ک | K k | К к | K k |
ق | Q q | Г г | Q q |
ل | L l | Л л | L l |
م | M m | М м | M m |
ن | N n | Н н | N n |
اوْ وْ | O o | О о | O o |
اؤ ؤ | Ɵ ɵ | Ө ө | Ö ö |
پ | P p | П п | P p |
ر | R r | Р р | R r |
س، ث، ص | S s | С с | S s |
ش | Ş ş | Ш ш | Ş ş |
ت، ط | T t | Т т | T t |
اۇ ۇ | U u | У у | U u |
اۆ ۆ | Y y | Ү ү | Ü ü |
و | V v | В в | V v |
ی | J j | Ј ј | Y y |
ز، ذ، ض، ظ | Z z | З з | Z z |
تحول در خط ترکی آذربایجانی مدرن[ویرایش]
در سده ۱۹ میلادی افرادی مسئلهٔ تغییر الفبای ترکی آذربایجانی را مطرح کردند. میرزا فتحعلی آخوندزاده (۱۸۷۸) و جلیل محمد قلیزاده از این دسته افراد بودند. البته این امر با مخالفت شدید گروههای دیگر از جمله برخی فرهنگیان و روحانیان روبرو شد. صرف نظر از دغدغهٔ روحانیان که معتقد بودند تغییر خط ارتباط مردم را با قرآن و دیگر متون دینی قطع خواهد کرد برخی اهالی فرهنگ اعتقاد داشتند که خط بخشی از هویت هر قوم را تشکیل میدهد و از آنجایی که چند صد سال است که تمام متون ادبی ترکی و هزاران هزار کتاب در این خط تالیف شدهاند تغییر خط به نوعی یک گسستگی فرهنگی به وجود خواهد آورد. این مسئله در دورهٔ بسیار کوتاه جمهوری دمکراتیک آذربایجان (۱۹۱۸-۱۹۱۹) نیز مطرح گشت. بعد از پیروزی بلشویکها چندین روزنامه به خط لاتین در باکو چاپ میشد؛ ولی خط عربی هنوز به کار گرفته میشد. در سال ۱۹۲۴ نریمان نریمانف رهبر بلشویک آذربایجان توانست قانون استفاده از لاتین در امور دولتی را به تصویب مجلس جمهوری آذربایجان شوروی برساند.
تغییر به الفبای لاتین (۱۹۲۶)[ویرایش]
در سال ۱۹۲۶ اولین کنفرانس ترکشناسی در باکو برگزار شد. گردآمدگان تصمیم گرفتند که خط لاتین را خط مورد استفادهٔ تمام ترکزبانان آذربایجانی جهان اعلام کنند. دو سال بعد به رهبری آتاترک اصلاح خط در ترکیه به اجرا گذاشته شد و الفبای لاتین جایگزین الفبای عثمانی (عربی) گردید. در همین سال کمیتهای به نام یئنی اَلیفبا (الفبای جدید) در مسکو به تدوین الفبای یکدستی پرداخت که در تمامی جمهوریهای ترکزبان اتحاد جماهیر شوروی (آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان) استفاده شود. این الفبا به مدت بیش از ده سال مورد استفاده بود.
تغییر به الفبای سیریلیک (۱۹۳۹)[ویرایش]
در سال ۱۹۳۹ الفبای لاتین کنار گذاشته شده و خط سیریلیک روسی جایگزین خط لاتین گردید. همچنین تدریس زبان روسی در تمام مدارس اجباری اعلام شد. سیاست تجزیه کردن ملتها و ممانعت از احساسات ملیگرایانه میتواند از دلایل تغییر دوبارهٔ خط در این دوره و عدم هماهنگی بین گروههای زبانی مشترک در تدوین الفبای جدید باشد. ترس استالین که از اتحاد و قدرت گرفتن دوبارهٔ مسلمانان -که اغلب آنها ترک بودند- سرکوب زبانهای غیرروس در محدودهٔ جغرافیای اتحاد شوروی با جایگزینی زبان روسی به شدت ادامه یافت که تا سقوط این اتحادیهٔ در ۱۹۹۱ ادامه داشت؛ ولی بعضی از این جمهوریها پس از استقلال خود در سال ۱۹۹۱ الفبای خود را دوباره به لاتین بر گرداندند.[نیازمند منبع]
تغییر دوباره به الفبای لاتین (۱۹۹۱)[ویرایش]
در سال ۱۹۹۱ پس از فروپاشی شوروی و استقلال جمهوری آذربایجان الفبای لاتین دوباره رسمی شد و الفبای سیریلیک کنار گذاشته شد.آثار مکتوب زیادی به زبان آذربایجانی با الفبای عربی بر جای ماندهاست که تمامی این کتب هنوز به خط لاتین در دسترس نیستند. خط لاتین آذربایجانی با چند حرف اضافه (x,q، ə) یعنی (اَ، ق، خ) اندکی با خط لاتین ترکی استانبولی متفاوت است. در ایران زبان آذربایجانی با الفبای عربی نوشته میشود. البته از الفبای لاتین نیز بعضاً در اینترنت استفاده میشود. در حال حاضر زبانهای ترکی که از الفبای لاتین استفاده میکنند، عبارتند از ترکی آذربایجانی (جمهوری آذربایجان)، ترکی ترکیه، ترکمنی، قزاقی، ازبکی، اویغوری (بخشا) و تاتاری.
واژهسازی در زبان ترکی آذربایجانی[ویرایش]
برای اثباتپذیری کامل این بخش به منابع بیشتری نیاز است یا منابع ارایهشده بهدرستی ارجاع داده نشدهاند. لطفاً با توجه به شیوهٔ ویکیپدیا برای ارجاع به منابع با ارایهٔ منابع معتبر این بخش از مقاله را بهبود بخشید. مطالب بیمنبع در آینده مردود و حذف خواهندشد. |
دستور زبان ترکی آذربایجانی متأثر از هم آوائی صوتی حروف است. در زبان ترکی آذربایجانی صداهای خشن (O,U،A,I) و صداهای نازک (Ö,Ü،E,Ə، İ) نمیتوانند در ریشه یک واژه با هم مخلوط شوند و با همان ترتیب فوق در کلمه میآیند. مانند Gözəllik و Ayrılıq. واژههای بیگانه نیز تا حد امکان تحت تأثیر این قانون قرار میگیرند. مانند کلمه عربی حسین (Hoseyn) که در ترکی Hüseyn و کلمه عربی عباس (Əbbas) که در ترکی (Abbas) گفته میشود. گروهی از ترکی آذربایجانی زبانها هنگام صحبت کردن به زبانهای دیگری، ناخودآگاه از این قانون طبیعی زبان خود پیروی میکنند.[۲۷][۲۸]
زبان ترکی آذربایجانی همانند سایر شاخههای زبان ترکی از نظر ساختاری جزو زبانهای التصاقی بشمار میآید. در این زبان ریشه یک فعل یا یک اسم را میتوان با اضافه کردن پسوندهای متعدد تغییر زمانی، جمعی و صفتی داد.[۲۹]
افعال متعدی در ترکی آذربایجانی با اضافه کردن پسوند به افعال لازم ساخته میشود. بطور مثال: اوخشاماق=شبیه بودن ← اوخشاتماق= شبیه کردن
افعال متعدی درجه دو و درجه سه نیز قابل ساخت است: یازماق = نوشتن (متعدی)← یازدیرماق = نویساندن (متعدی درجه دو)← یازدیرتماق = وسیله نوشتن کسی را فراهم کردن (متعدی درجه سه).[۳۰][نیازمند منابع بیشتر]
دیگر ویژگیهای زبانشناختی[ویرایش]
- زبان ترکی آذربایجانی مانند سایر زبانهای ترکی از نظرِ ساختاری زبانی التصاقی است. منظور از زبان التصاقی یا پسوندی این است که بن فعل در آغاز واژه قرار میگیرد و با افزودن پسوندها حالتهای فعل تغییر میکند. مثال: گل (بیا) گلدی (آمد)، گلدیلر (آمدند).
- در زبان ترکی آذربایجانی امکان ساختن فعل و مصدر از نام و صفت وجود دارد. مثال: قولاق (گوش)، قولاقلاماق (گرفتن از گوشِ کسی برای تنبیه، گوش گیری)؛ ال (دست)، اللهمک (ورز دادن)؛ سو (آب)، سولاماق (آب پاشیدن)؛ گؤزل (زیبا [صفت])، گؤزللمهک (زیبا کردن)، یئیین (تند [صفت]) یئیینلمک (شتاب گرفتن)؛ گؤز (چشم)، گؤزلوک (عینک)، گؤزلوکچو (عینکساز یا عینکفروش)، گؤزلوکچولوک (عینکسازی یا عینکفروشی).
- افعال در زبان ترکی تکجزئی و یکتکه هستند. ساختن فعل با استفاده از افعال معین یا افعال کمکی به افعالی منحصر است که از زبان عربی یا فارسی به ترکی آذربایجانی وارد شدهاند. این ویژگی انعطافپذیری قابل توجهی در زبان ترکی آذربایجانی برای ساختن واژههای جدید حتی با استفاده از وامواژهها ایجاد میکند. مثال: تلفن، تلفنلاشماق (تلفن زدن).
- برخلاف زبانهای هندواروپایی که با افزودن یک پیشوند به ریشه فعل، فعل جدید با معنی جدید ساخته می شود، در زبان ترکی امکان ساختن افعال جدید از یک فعل وجود ندارد. ساخت فعل جدید از یک فعل محدود به ساختن فعل سببی است. مثلا در زبان فارسی افعال بردن، آوردن، فرآوردن، دربردن، درآوردن همگی از ریشه بردن/وردن و با پیشوند های "آ"، "در"، "فر" و یا ترکیبی از این پیشوند ها (در+آ و فر+آ) ساخته شده است درحالیکه در زبان ترکی برای هر یک از این فعل ها ریشه جداگانه ای وجود دارد (بردن:آپارماخ، آوردن:گترماخ، درآوردن:چخاردماخ)و امکان ساختن یک فعل از دیگری وجود ندارد.
تأثیرات زبان فارسی بر ترکی[ویرایش]
تأثیرات نحوی[ویرایش]
جملههای مرکب در ترکی تحت تأثیر زبان فارسی تغییر بنیادینی کرده است. خیلی از حروف ربط در زبان ترکی از پارسی وام گرفته شده است :ü (و)[۳۱] ve(و)، ya (یا)، ägär(اگر)، čünki(چونکه), gah . . . gah(گه گاه)، häm(هم، نیز)، hämčinin(همچنین)، häṛčänd(هرچند)، härgah(هرگاه)، nä . . . nä(نه ..نه/neither)، näinki(نه اینکه)، yainki(یعنی که)، yaxud(یا)، zira(زیرا)، bälkä(بلکه)، hämišä(همیشه)، mägär(مگر). [۳۲]
بیشتر این حروف ربط با توجه ساختار متفاوت ترکی، در ترکی وجود ندارند و برخی هم وجود دارند اما بصورت مستقل نمیتوانند بکار روند و تنها در جمله یا عبارت مرکب به انتهای فعل یا اسم میچسبند. به عنوان مثال در ترکی نمیتوانید بگویید اگر الف و ب (if a and b) چرا که حرف ربط "و" وجود ندارد و همچنین معادل حرف ربط "اگر" در ترکی (سه) فقط به انتهای فعل میچسبد. به همین دلایل زبان ترکی عثمانی، ازبکی، ترکی آذری تحت تأثیر زبان فارسی تغییرات بنیادینی کرده است؛ مانند نمونههای زیر:[۳۳][۳۴][۳۵]
- حرف ربط که (که بصورت کی در ترکی به کار میرود):
- ترکی با حرف ربط فارسی: بیلیرسن کی، حسن هاردا ایشلیر؟
- ترکی بدون حرف ربط فارسی: حسنین هاردا ایشلدیگینی بیلیرسن می؟
- ترجمه: میدانی[که] حسن کجا کار میکند؟
- ترکی با حرف ربط فارسی: بو دولمانی کی گؤرورسن، منیم ننه م پیشیریب.
- ترکی بدون حرف ربط فارسی: گؤردوگون دولمانی منیم ننه م پیشیریب.
- ترجمه: این دلمهای را که میبینی، مادر من پخته است.
- حرف ربط چونکه(که بصورت چونکی در ترکی بکار میرود):
- ترکی با حرف ربط فارسی: هئچ ذات دئمه دی چونکی بیلیردی هئچ کس اونا اینانمایاجاق.
- ترکی بدون حرف ربط فارسی: هئچ کسین اونا اینانمایاجاغینی بیلدیگی اوچون هئچ نه دئمه دی.
- ترجمه: چیزی نگفت چونکه میدانست کسی او را باور نخواهد کرد.
- حرف ربط اگر:
- ترکی با حرف ربط فارسی: اگر حسن بیله، گئدرم
- ترکی بدون حرف ربط فارسی: حسن بیلسه، گئدرم
- ترجمه: اگر حسن بداند، میروم
- حرف ربط و:
- ترکی با حرف ربط فارسی: من حسن و حسینه تانیرام
- ترکی بدون حرف ربط فارسی: من حسنينن حسیني تانیرام
- ترجمه: من حسن و حسین را میشناسم.
تاثیرات صرفی[ویرایش]
- پسوند های زیادی از فارسی در زبان ترکی هست مانند -باز، -دان، -دار، -ی، -کار، -کش، -پرست، -ستان، خانه و ...
- پیشوندهایی مانند بی-، به- و نه- هنوز در واژه سازی زبان ترکی استفاده می شوند. اگرچه در زبان ترکی عثمانی به کرات استفاده می شده اما اخیرا استفاده از عناصر فارسی را محدود و ممنوع کرده اند.
- بسیاری از گویش های ترکی از تر و ترین پارسی برای ساختن صفت همسنجشی استفاده می کنند.
تاثیرات واژگانی[ویرایش]
زبان ترکی آذربایجانی دارای شمار بسیار زیادی عناصر وامواژه پارسی است.
- واژگانی: asan(آسان)، bar(بار، میوه)، javan(جوان)، girdä( گرد)، kar(کر، ناشنوا)، köhnä(کهنه)، küčä(کوچه)، mis(مس)، payïz(پاییز)، šänbä(شنبه), turš(ترش)، dost(دوست)، ruzi(روزی)، بایرام(پدرام) [۳۶] و...
- اصطلاحات : xahiš ediräm (خواهش می کنم)، güzäšt elä (گذشت کن)، xudahafiz (خداحافظ)، ...
- گرته برداری : xoš gäl (خوش آمد).
- ضمایر : här (هر)، här käs (هر کس)، heč (هیچ)، hämin (همین)و ...
ادبیات ترکی آذربایجانی[ویرایش]
اولین شکل شناخته شده در ادبیات آذربایجانی مربوط به شیخ عزالدین پورحسن اسفراینی که یک دیوان شامل غزل فارسی و ترکی آذربایجانی سرودهبود.[۳۹][۴۰] غزلهای ترکی آذربایجانی خود را تحت نام حسناوغلو ثبت کردهاست.[۳۹]
در قرن چهاردهم میلادی آذربایجان، قفقاز و بخشهای غربی ایران تحت سلطه حکومتهای قره قویونلو و آق قویونلو بود.[۴۱] در دوران این حکومتها شاعرانی مانند قاضی برهانالدین، حبیبی و جهانشاه قراقویونلو با تخلص حقیقی زندگی میکردند؛ که نخستین آثار ترکی آذربایجانی را در آن دوران از خود به جا گذاشتهاند. اواخر قرن چهاردهم، زمان ظهور یکی از بزرگترین شعرای آذربایجانی، عمادالدین نسیمی بود؛[۴۲] دیوان اشعار وی از بزرگترین دیوان شعرهای زبانهای ترکی به شمار میرود.[۴۳][۴۴][۴۵] آموزههای صوفی و عرفانی حروفیه از اواخر قرن ۱۴اُم تا اوایل قرن ۱۵اُم میلادی رواج داشت[۴۶] عمادالدین نسیمی یکی از برجستهترین اساتید دیوان ادبیات در تاریخ ادبی زبانهای ترکیتبار بودهاست.[۴۶] وی به زبان فارسی[۴۴][۴۷] و عربی[۴۶] نیز آثاری داشتهاست. پس از معرفی سبک دیوان ادبیات و غزل، عمادالدین نسیمی در قرن ۱۵اُم، شاعران مشهور آذربایجانی چون شاه اسماعیل خطایی، قاسم انوار و محمد فضولی ادبیات آذربایجانی را گسترش دادند.
کتاب دده قورقود نیز نام یکی از قدیمیترین داستانهای اسطورهای ترکهای اغوز است که در حدود قرن شانزده میلادی به صورت مکتوب در آمدهاست.[۴۸][۴۹] این مجموعه از ۱۲ داستان به نثر و نظم تشکیل شده و مجموعه پر ارزشی است که زندگی، ارزشهای اجتماعی و باورهای ایلهای ترکی را نشان میدهد. قدمت داستانها مربوط به قرنهای چهاردهم و پانزدهم میلادی میباشد[۵۰][۵۱][۵۲].
شاعر قرن ۱۶اُم آذربایجانی، محمد فضولی غزلهای فلسفی، تغزلی و بزمی خود را در زبانهای ترکی آذربایجانی، عربی و فارسی میسرود. وی با بهرهگیری از سنتهای زیبای ادبی از محیط خود، و پیروی از میراث پشتیبانش، موجب شد تا فضولی به یکی از چهرههای برجسته ادبی جامعه ادبیات آذربایجانی تبدیل شود. از محمد فضولی دیوان غزل و قصیدهای به یادگار ماندهاست.
سبک شاعران آذربایجانی در ادامه قرن ۱۶اُم به سمت عاشیقها رفت و قرن شانزدهم پس از تثبیت سیطره سلسله صفوی بر ایران قویاً توسعه یافت؛ و شاه اسماعیل یکم با تخلص خطایی[۵۳] و بعد با پیدایش "سبک قوشما فرزند شاه اسماعیل، شاه تهماسب و بعدتر شاه عباس دوم نیز در گسترش ادبیات آذربایجانی کوشید.[۵۴]قوسی تبریزی[۵۵] از شاعران مشهور آذربایجانیزبان[۵۶] دو نسخه از دیوان ترکی آذربایجانی از وی به جا ماندهاست[۵۷] و صائب تبریزی شاعر تبریزیتبار اهل اصفهان نیز از معروفترین شاعران عصر کلاسیک میباشند که هفده غزل به زبان ترکی آذربایجانی سرودهاست.[۵۸]
ادبیات شفاهی آذربایجان[ویرایش]
ادبیات شفاهی مردم آذربایجان به قسمتی از ادبیات مردم آذربایجانی، باورهای عامه، افسانهها، داستانها، موسیقی، ضربالمثلها و رسومهای دهان به دهان یا سینه به سینه یا نسل به نسل از نسلهای گذشته بجا مانده گفته میشود.[۵۹][۶۰] ادبیات شفاهی و عاشیقی آذربایجانی به علت مردمی بودن، توانستهاست بالندگی خود را بسیار خوب حفظ کند. داستانهای کاملی چون کوراوغلو و اصلی و کرم با سوژههای بسیار متفاوتی به طور زنده توسط هنرمندان مردمی پدید آمدهاند. این داستانها برای اولین بار در قرن بیستم به صورت کتبی در آمده و مانند بسیاری از آثار ادبی جمعآوری شدهاند.
بایاتیها یا دوبیتیهای شفاهی آذربایجان از غنای بالایی برخوردارند. ادبیات و موسیقی عاشیقها با قدمتی دیرینه جایگاه و تقدس خاصی بین ترکزبانها و آذربایجانیان دارد.[۶۱][۶۲] آتالار سؤزو یا امثال زبان ترکی که عموماً پندهایی عاقلانه و انسانی است. آغیلار (مرثیهها) و لایلالار نیز قسمتی از ادبیات شفاهی ترکی آذربایجانی را تشکیل میدهند. داستانهای فولکلوری چون ددهقورقود، کوراوغلو، اصلی و کرم، آرزی و قمبر، عباس و کولگز، عاشیقغریب، قاچاقنبی،... از غنای ادبیات شفاهی مردم آذربایجان آذربایجان سخن میگویند.
نامگذاری و شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی[ویرایش]
شمارش اعداد از عدد یازده به بعد در زبان ترکی آذربایجانی تابع قاعده معینی است و از لحاظ دستوری و نوشتاری مطلقاً استثنایی در آن وجود ندارد. به همین دلیل یادگیریِ آن آسان است. اعداد شامل: بیر (۱)، ایکی (۲)، اوچ (۳)، دؤرد (۴)، بئش (۵)، آلتی (۶)، یئددی (۷)، سککیز (۸)، دوققوز (۹) است. برای نمونه به این نامگذاریها توجه کنید:[۶۳][۶۴]
|
|
|
|
از لحاظ محاوره و گفتگوی شفاهی به این زبان در ایران و در بعضی از مناطق جمهوری آذربایجان استثنایی وجود دارد؛ و آن کاربرد کلمه فارسی هشتاد به جای کلمه ترکی آن یعنی سکسن است. البته کلمه هشتاد در این حالت تابع قواعد شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی است. این استثنا در مورد آذربایجانیهای شرق ترکیه، گرجستان، داغستان و مناطق شمالی جمهوری آذربایجان صادق نیست.[۶۵]
- شمارش اعداد از هشتاد تا عدد نود در زبان محاورهای ترکی آذربایجانی در ایران بدین صورت است: هشتاد (۸۰)، هشتاد بیر (۸۱)، هشتاد ایکی (۸۲)، هشتاد اوچ (۸۳)، هشتاد دؤرد (۸۴)، هشتاد بئش (۸۵)، هشتاد آلتی (۸۶)، هشتاد یئددی (۸۷)، هشتاد سککیز (۸۸)، هشتاد دوققوز (۸۹)، دوخسان (۹۰)
- شمارش اعداد هشتاد تا عدد نود در زبان نوشتاری ترکی آذربایجانی بدین صورت است: سکسن (۸۰)، سکسن بیر (۸۱)، سکسن ایکی (۸۲)، سکسن اوچ (۸۳)، سکسن دؤرد (۸۴)، سکسن بئش (۸۵)، سکسن آلتی (۸۶)، سکسن یئددی (۸۷)، سکسن سککیز (۸۸)، سکسن دوققوز (۸۹)، دوخسان (۹۰)
چگونگی نامگذاری، شمارش و بیان اعداد در ترکی آذربایجانی در جدول زیر ارائه شده است.[۶۶]
فارسی | ترکی آذربایجانی | Azərbaycan Türkcəsi | فارسی | ترکی آذربایجانی | Azərbaycan Türkcəsi | فارسی | ترکی آذربایجانی | Azərbaycan Türkcəsi |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
یک | بیر | Bir | یکم | بیراینجی | Birinci | یکمین | بیراینجیسی | Birincisi |
دو | ایکی | İki | دوم | ایکیاینجی | İkinci | دومین | ایکیاینجیسی | İkincisi |
سه | اوچ | Üç | سوم | اوچاونجو | Üçüncü | سومین | اوچاونجوسو | Üçüncüsü |
چهار | دؤرد | Dörd | چهارم | دؤرداونجو | Dördüncü | چهارمین | دؤرداونجوسو | Dördüncüsü |
پنج | بئش | Beş | پنجم | بئشاینجی | Beşinci | پنجمین | بئشاینجیسی | Beşincisi |
شش | آلتی | Altı | ششم | آلتیاینجی | Altıncı | ششمین | آلتیاینجیسی | Altıncısı |
هفت | یئددی | Yeddi | هفتم | یئددیاینجی | Yeddinci | هفتمین | یئددیاینجیسی | Yeddincisi |
هشت | سککیز | Səkkiz | هشتم | سککیزاینجی | Səkkizinci | هشتمین | سککیزاینجیسی | Səkkizincisi |
نه | دوققوز | Doqquz | نهم | دوققوزاونجو | Doqquzuncu | نهمین | دوققوزاونجوسو | Doqquzuncusu |
ده | اون | On | دهم | اوناونجو | Onuncu | دهمین | اوناونجوسو | Onuncusu |
بیست | اییرمی | İyirmi | بیستم | اییرمیاینجی | İyirminci | بیستمین | اییرمیاینجیسی | İyirmincisi |
سی | اوتوز | Otuz | سیام | اوتوزاونجو | Otuzuncu | سیامین | اوتوزاونجوسو | Otuzuncusu |
چهل | قیرخ | Qırx | چهلم | قیرخاینجی | Qırxıncı | چهلمین | قیرخاینجیسی | Qırxıncısı |
پنجاه | اللی | Əlli | پنجاهم | اللیاینجی | Əllinci | پنجاهمین | اللیاینجیسی | Əllincisi |
شصت | آلتمیش | Altmış | شصتم | آلتمیشاینجی | Altmışıncı | شصتمین | آلتمیشاینجیسی | Altmışıncısı |
هفتاد | یئتمیش | Yetmiş | هفتادم | یئتمیشاینجی | Yetmişinci | هفتادمین | یئتمیشاینجیسی | Yetmişincisi |
هشتاد | سکسن | Səksən | هشتادم | سکسناینجی | Səksəninci | هشتادمین | سکسناینجیسی | Səksənincisi |
نود | دوخسان | Doxsan | نودم | دوخساناینجی | Doxsanıncı | نودمین | دوخساناینجیسی | Doxsanıncısı |
صد | یوز | Yüz | صدم | یوزاونجو | Yüzüncü | صدمین | یوزونجوسو | Yüzüncüsü |
سیصد | اوچ یوز | Üç yüz | سیصدم | اوچ یوزاونجو | Üç yüzüncü | سیصدمین | اوچ یوزاونجوسو | Üç yüzüncüsü |
هزار | مین | Min | هزارم | میناینجی | Mininci | هزارمین | میناینجیسی | Minincisi |
صفت در ترکی آذربایجانی[ویرایش]
صفتها که ویژگی و حالت اسم (موصوف) را بیان میکند اغلب به همراه اسم میآیند. صفت در ترکی آذربایجانی قبل از اسم (موصوف) میآید: ساری آلما (سیب زرد)
- صفت اشاره: اگر ضمایر اشاره همراه با اسم بیایند در این صورت نقش صفت را ایفا میکنند.
- صفت مقدار: به صفتی اطلاق میشود که بر مقدار (قابل شمارش یا غیرقابل شمارش) موصوف دلالت کند :آز (کم)، چوخ (زیاد)، چوخ آز (خیلی کم)، اون (ده)، بیر (یک) ...
- صفت پرسشی: به همراه اسم میآید و درباره آن سؤال میکند: نئچه گون (چند روز)، هانسی آغاج (کدام درخت؟)
- صفت مطلق: به ویژگی ثابت و حالت پایدار موصوف اشاره میکند: قوجا کیشی (پیرمرد)، قیزیل اوزوک (انگشتری طلا)، گؤزل قیز (دختر زیبا)
- صفت برتر: این صفت در ترکی آذربایجانی با افزودن کلمه «داها» (Daha) قبل از صفت و افزودن پسوند «دان» به آخر اسم ساخته میشود: بو اوشاق او اوشاق دان داها گؤزل دیر (این کودک از آن کودک زیباتر است)، داها اوجا (بلندتر)، داها بؤیوک (بزرگتر)، داها سرین (خنک تر)، برخی اوقات پسوند «راق» به آخر صفت افزوده شده و همان معنی تفضیل را میرساند: اوجا + راق = اوجاراق (بلندتر)
- صفت برترین: ترکیب این صفت با اضافه کردن حرف «ان» (Ən) به قبل از صفت به وجود میآید: ان گوزل (زیباترین)، ان اوجا (بلندترین)، ان یئنی (جدیدترین)[۶۷][۶۸]
جستارهای وابسته[ویرایش]
- ادبیات ترکی
- زبانهای ترکی
- حیدر بابایه سلام
- الفبای زبان ترکی
- ویکیپدیای آذربایجانی
- پسوندهای اسمساز در ترکی آذربایجانی
پانویس[ویرایش]
- ↑ Ethnologue
- ↑ Ethnologue report for Azerbaijani language
- ↑ «Azerbaijani». Joshua Project. بازبینیشده در 24 January 2012.
- ↑ The Continuum Political Encyclopedia of the Middle East. Continuum، ۲۰۰۲. 197. شابک ۰-۸۲۶۴-۱۴۱۳-۳. «30–35 million»
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ J. Minahan, Miniature empires: a historical dictionary of the newly independent states, Routledge, New York 1998.
- ↑ سایت رسمی آمار دولت گرجستان
- ↑ Wixman, Ronald. The Peoples of the USSR: An Ethnographic Handbook. (Armonk, New York: M. E. Sharpe, Inc, 1984) p. 11
- ↑ UCLA Language Materials
- ↑ L. Johanson, "AZERBAIJAN ix. Iranian Elements in Azeri Turkish" in Encyclopædia Iranica
- ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ Iran's ethnic Azeris and the language question
- ↑ شعر از شهریار: تورکو دئدیم اوخوسونلار اؤزلری
- ↑ سرواژههای Turkish ,Azerbaijani ,Turkmen,Uzbek,Kazakh,http://www.lmp.ucla.edu/Profile.aspx?LangID=67&menu=004
- ↑ دنیس سینیور-مجموعه زبانهای اورال-آلتایی صفحه ۹۰
- ↑ Kıral, Filiz. 2007. Cultural changes in the Turkic world. Istanbuler Texte und Studien, Bd. 7. Würzburg: Ergon-Verl.
- ↑ Riaux, G. «The Formative Years of Azerbaijani Nationalism in Post-Revolutionary Iran.» CENTRAL ASIAN SURVEY. ۲۷. ۱ (۲۰۰۸): p۴۶. با اشاره به: آمارگیری از وضعیت اجتماعی اقتصادی خانوار، تهران، مرکز آمار ایران، ۱۳۸۲.
- ↑ «Iran» (انگلیسی). Official Website of Central Intelligence Agency (CIA)، ۲۲ ژانویهٔ ۲۰۰۹. بازبینیشده در بهمن ۱۳۸۷.
- ↑ Amazon.com: The Cambridge Encyclopedia of Language (9780521559676): David Crystal: Books
- ↑ Amazon.com: International Encyclopedia of Linguistics: 4-Volume Set (Vol. 1) (9780195139778): William J. Frawley: Books
- ↑ Ethnologue report for Iran
- ↑ دادهنامه سیا
- ↑ کاشغری در دیوان اللغه می گوید: در ترکی حرف ه جایگاهی ندارد، بخش دوم، باب فعالل، منقوصات
- ↑ http://tdid.ege.edu.tr/files/dergi7s1.pdf
- ↑ کاشغری مثال اوهی(جغد) را می آورد که در اصل اوکی بوده است
- ↑ Azerbaijani language, alphabets and pronunciation
- ↑ Ərəb əlifbasında Azərbaycan dilinin standart qaydaları
- ↑ کتاب آینه زمان (به ترکی آذربایجانی: زامان آیناسی) نوشته حجتالاسلام محمد رضا رجب نژاد - چاپ آراز - باکو - سال 2000
- ↑ مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی-ـالیف:م. ع فرزانه-چاپ سوم ۱۳۵۸-چاپ کاویان-صفحه ۱۰
- ↑ ترکی هنر است-تالیف اسماعیل هادی -۱۳۷۴ انتشارات احرار تبریز -صفحه۱۸و۱۹
- ↑ م. ع فرزانه. مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی. چاپ سوم، ۱۳۵۸-چاپ کاویان-صفحه ۰۹
- ↑ ترکی هنر است-تالیف اسماعیل هادی -۱۳۷۴ انتشارات احرار تبریز صفحه ۰۹
- ↑ در واژگانی مانند hamdüsena، ilmühaber، seyrüsefer، zapturapt
- ↑ Farsça Edatlar ve Bağlaçlar Sözlüğü, Prof. Veyis Değirmençay, Kurtuba, 2010
- ↑ ARAPÇA ve FARSÇANIN TÜRKÇEYE TESİRİ
- ↑ AZERBAIJAN ix. Iranian Elements in Azeri Turkish
- ↑ http://cheshmandaz.org/2014/03/04/جمله-های-مرکب-در-ترکی-آذری/
- ↑ http://www.etimolojiturkce.com/kelime/bayram
- ↑ کتابخانه ملی جمهوری آذربایجان - بخش کتابهای قدیمی ترکی آذربایجانی نوشته شده با الفبای عربی
- ↑ کتابخانه ملی جمهوری آذربایجان - شرح حال میرزا محمد تقی قمری دربندی
- ↑ ۳۹٫۰ ۳۹٫۱ Beale, Thomas William; Keene Henry George (1894). http://books.google.com/books?id=lxgaAAAAIAAJ&pg=PA311
|chapterurl=
missing title (help). An Oriental Biographical Dictionary. W.H.Allen. pp. 311. - ↑ A.Caferoglu, "Adhari(Azeri)",in Encyclopedia of Islam, (new edition), Vol. ۱, (Leiden, ۱۹۸۶)
- ↑ Tyrrell, Maliheh S. (2001). http://books.google.com/books?id=h4N_dneMybQC&pg=PA12
|chapterurl=
missing title (help). Aesopian Literary Dimensions of Azerbaijani Literature of the Soviet Period, 1920-1990. Lexington Books. pp. 12. ISBN 0-7391-0169-2 (help). - ↑ Průšek, Jaroslav (1974). Dictionary of Oriental Literatures. Basic Books. pp. 138.
- ↑ Baldick, Julian (2000). Mystical Islam: An Introduction to Sufism. I. B. Tauris. pp. 103. ISBN 1-86064-631-X (help).
- ↑ ۴۴٫۰ ۴۴٫۱ Burrill, Kathleen R.F. (1972). The Quatrains of Nesimi Fourteenth-Century Turkic Hurufi. Walter de Gruyter GmbH & Co. KG. ISBN 90-279-2328-0 (help).
- ↑ Lambton, Ann K. S.; Holt, Peter Malcolm; Lewis, Bernard (1970). The Cambridge History of Islam. Cambridge University Press. pp. 689. ISBN 0-521-29138-0 (help).
- ↑ ۴۶٫۰ ۴۶٫۱ ۴۶٫۲ "Seyid Imadeddin Nesimi". Encyclopædia Britannica. 2008. Archived from the original on 18 January 2008. Retrieved 01-09 2008. Check date values in:
|accessdate=
(help) - ↑ Babinger, Franz (2008). "Nesīmī, Seyyid ʿImād al-Dīn". Encyclopaedia of Islam. Brill Online. Retrieved 01-09 2008 author=. Check date values in:
|accessdate=
(help) - ↑ Cemal Kafadar (۱۹۹۵), “in Between Two Worlds: Construction of the Ottoman states”, University of California Press, 1995.
- ↑ Michael E. Meeker, “The Dede Korkut Ethic”, International Journal of Middle East Studies, Vol. ۲۴, No. ۳ (Aug. , ۱۹۹۲), ۳۹۵-۴۱۷.
- ↑ Stanford Jay Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambridge University, ۱۹۷۷, pg 141. Excerpt: "The greatest folk product of the fourteenth century was the prose collection of Dede Korkut, the oldest surviving examples of Oghuz Turkmen epic. Dede Korkut relates the struggles of Turkmens with the Georgians and Abkhaza Circassians in the Caucasia as well as with the Byzantines of Trabazon, adding stories of relationships and conflicts within Turkomen tribes
- ↑ ^ Cemal Kafadar(۱۹۹۵), “in Between Two Worlds: Construction of the Ottoman states”, University of California Press, 1995. Excerpt: «It was not earlier than the fifteenth century. Based on the fact that the author is buttering up both the Akkoyunlu and Ottoman rulers, it has been suggested that the composition belongs to someone living in the undefined border region lands between the two states during the reign of Uzun Hassan (۱۴۶۶-۷۸). G. Lewis on the hand dates the composition “fairly early in the 15th century at least”.»
- ↑ İlker Evrım Bınbaş OḠUZ KHAN NARRATIVES in Encyclopaedia Iranica The Ketāb-e Dede Qorqut, which is a collection of twelve stories reflecting the oral traditions of the Turkmens in the 15th-century eastern Anatolia, is also called Oḡuz-nāma. [۱]
- ↑ Minorsky, Vladimir (1942). "The Poetry of Shah Ismail". Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 10 (4): 1053.
- ↑ http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-x
- ↑ http://azerbaijans.com/content_1204_es.html
- ↑ http://www.salaminfo.az/medeniyyet/109.html?print Qövsi Təbrizi
- ↑ «Tabrizi, Qovsi». eastview. بازبینیشده در ۲ ژوئن ۲۰۱۳.
- ↑ Azeri Literature in Iran
- ↑ A.M, Nəbiyev. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. I kitab. Bakı, 2006.
- ↑ DR.kafkasyali، ALİ. iran turkleri. oquzhan cengiz، ۲۰۱۰. ۱۶۵.
- ↑ http://anthropology.ir/node/18008
- ↑ http://anthropology.ir/node/17835
- ↑ کتاب درسی آذربایجان تورکجهسی برای مقطع ابتدائی در جمهوری آذربایجان / تالیف یحیی کریم اوو
- ↑ تورکجه اوخو کیتابی / مهدی عباسی – ارومیه 1383 - خودآموز
- ↑ آذربایجان ادبی دیلی تاریخی - پروفسور نظامی خودیئف - ترجمه حسین شرقی
- ↑ کتاب درسی آذربایجان تورکجهسی برای مقطع ابتدائی در جمهوری آذربایجان / تالیف یحیی کریم اوف
- ↑ دستور زبان ترکی آذربایجانی-علی م گونئیلی
- ↑ ترکی آذربایجانی در سفر - ترجمه عباد ممی زاده ینگجه، صابر شیبانی اصل 1379
منابع[ویرایش]
- نظری به تاریخ آذربایجان، دکتر محمد جواد مشکور، ج ۱، تهران ۱۳۳۹، ص ۱۵۲
- تاریخچه تحول در خط آذربایجانی
- الفبا در دیگ جوشان سیاست
- The Cambridge Encyclopedia of Language, David Crystal,Cambridge University Press, 1989
- Encyclopædia Britannica 2006 Ultimate Reference Suite DVD Version: 2006.01.00.000000000
- CIA Factbook
پیوند به بیرون[ویرایش]
- درگاه ادبیات آذربایجان
- لغتنامهٔ آنلاین زبانهای ترکی
- زبانهای با بیش از ۱۰ میلیون سخنور
- گزارش اثنولوگ برای زبان ترکی آذربایجانی
- مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی (به زبان فارسی)
- لغتنامهٔ آنلاین ترکی آذربایجانی به ترکی استانبولی و بالعکس
- لغتنامهٔ آنلاین انگلیسی، آلمانی، روسی، فرانسوی به ترکی آذربایجانی و بالعکس
- نرمافزار کامپیوتری منبعباز آزکانورت برای تبدیل دو طرفه خط لاتین و عربی زبان ترکی آذربایجانی
- اثرات زبانهای ایرانی بر ترکی آذربایجانی. دانشنامه ایرانیکا.
نسخهٔ زبان ترکی آذربایجانی ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزاد |
نسخهٔ زبان ترکی آذربایجانی جنوبى ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزاد |
در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ زبان ترکی آذربایجانی موجود است. |
|
|
|
|
|
|