پرچم ایران

پرچم ایران

نام	پرچم سه رنگ
استفاده	پرچم ملی و ملی
تناسب	۴:۷
پذیرفته‌شده	۱۹ اردیبهشت ۱۳۵۹
طرح	از دوره ناصرالدین شاه قاجار دارای سه رنگ شامل رنگ‌های سبز، سفید، و قرمز است
طراح	حمید ندیمی

پرچم ایران از دورهٔ ناصرالدین‌شاه قاجار دارای سه رنگ شامل رنگ‌های سبز، سفید و سرخ است. نشان کنونی در پرچم ایران، نشان جمهوری اسلامی نام دارد که شرح و تفسیر رسمی آن در اصل ۱۸ قانون اساسی آمده‌است. اما به‌طور خلاصه این نشان بیان‌گر واژهٔ «الله» و شعار اسلامی «لا اله الا الله» است که روی رنگ سفید پرچم قرار گرفته‌است. همچنین ۲۲ «الله اکبر» به رنگ سفید و به نشانه پیروزی انقلاب در روز ۲۲ بهمن در حاشیه پایین رنگ سبز و حاشیه بالای رنگ سرخ نوشته شده‌است.

پرچم دوران هخامنشی به احتمال زیاد عقابی با بال‌های گشوده با قرص خورشیدی در پشت سر عقاب بوده‌است و در زمان اشکانیان پرچمی استفاده می‌شد که به خورشید مزین بوده‌است. منبع عمده ما از نشانه‌های اشراف دوره ساسانی و درفش‌های روزگار ساسانی، کتاب شاهنامه و منابع اسلامی می‌باشد. همچنین تعداد هجده مُهر مربوط به دوره ساسانی که در اطراف دریاچه خوارزم پیدا شده‌است و سنگ نوشته‌های ساسانی و پاره‌ای اشارات موجود در منابع رومی آگاهی‌هایی در این زمینه به ما می‌دهند. در سده‌های آغازین پس از اسلام رنگ سیاه رنگ خلفای عباسی و پیروان و طرفداران آنها بوده و رنگهای سبز و سفید نیز رنگ مورد علاقه در پرچم‌های مخالفان عباسیان مانند علویان، فاطمیان مصر و شورشیان ایرانی بوده‌است. از حدود قرن ۹ هجری (پانزده میلادی) نشان شیر و خورشید نشان محبوبی در پرچم‌های ایران بوده‌است. این نشان در دوره‌های مختلف و نزد سلسله‌های شاهی مختلف به صورتهای متفاوتی تعبیر شده‌است. این نشان در ابتدا تنها نماد ستاره‌بینی بود نه نشانه پادشاهی، ولی بعدها تعبیری اسلامی-شیعی پیدا نمود.

تعبیرهای ملی‌گرایانه و سلطنتی از این نشان بعدها در دوران‌های قاجار و پهلوی به این نشان داده شد. در زمان فتحعلی شاه قاجار شمشیری به دست شیر داده می‌شود و استفاده از این نشان تا انقلاب ۱۳۵۷ ادامه پیدا می‌کند. نشان شیر و خورشید بعد از انقلاب ۱۳۵۷ با نشان جمهوری اسلامی جایگزین می‌گردد.

تاریخچه

دوران باستان

پلاک مربوط به دوران هخامنشی در زمان کوروش بزرگ.

پلاک مربوط به دوران هخامنشی در زمان کوروش بزرگ.

در اوستا به درفشی به شکل گاو بالدار (درفشا) اشاره شده‌است. پرچم دوران هخامنشی به احتمال زیاد عقابی با بال‌های گشوده با قرص خورشیدی در پشت سر عقاب (شهباز) بوده‌است. در زمان اشکانیان پرچمی استفاده می‌شد که به خورشید مزین بوده‌است. دسته‌های هزار تایی ارتش اشکانی نیز دارای پرچمی ابریشمی مزین به اژدها بودند. درکتیبه‌های سنگی دوران ساسانی نقش چهار پرچم را می‌توان یافت. یکی در بیستون مربوط به شاپور دوماست که پرچم ترسیم شده گشوده نمی‌باشد. سه پرچم دیگر نیز در نقش رستم حک شده‌است. یکی متعلق به هرمز دوم منقش به چلیپای (صلیب) افقی که دارای سه دنباله آویزان است. در نقش مربوط به بهرام دوم بر بالای سر نیزه بهرام حلقه‌ای دیده می‌شود که دو پارچه از آن آویزان است که دارای خطوطی عرضی می‌باشند و منگوله‌هایی نیز به آنها متصل می‌باشند. در نقش شاپور دوم در نقش رستم، پرچم دارای یک چلیپا و منگوله‌هایی آویزان سه گوی راه راه مشابه گوی موجود درتاجپادشاهان ساسانی می‌باشند. بنا به گفته کاوه فرخ منبع عمده ما از نشان‌های اشراف دوره ساسانی و درفشهایدوره ساسانیهجده مهر مربوط به دوره ساسانی است که در اطراف دریاچه آرال پیدا شده‌است و همچنین کتیبه‌های ساسانی و پاره‌ای اشارات منابع رومی اطلاعاتی در این زمینه به ما می‌دهند.

درفش کاویان

اشاره به درفش کاویانی در اساطیر ایران، به قیام کاوه آهنگر علیه ظلم و ستم آژی‌دهاک (ضحاک) برمی‌گردد. در آن هنگام، کاوه برای آن که مردم را علیه ضحاک بشوراند، پیش‌بند چرمی خود را بر سر چوبی کرد و آن را بالا گرفت تا مردم گرد او جمع شوند. سپس کاخ فرمانروای خونخوار را در هم کوبید و فریدون را بر تخت شاهی نشانید.

فریدون نیز پس از آنکه فرمان داد تا پاره چرم پیش‌بند کاوه را با دیباهای زرد و سرخ و بنفش آراستند و در و گوهر به آن افزودند، آن را درفش شاهی خواند و بدین سان درفش کاویانی پدید آمد. بعدها نیز هر پادشاهی بدان گوهری به آن می‌افزود بگونه‌ای که در شب نیز درفش کاویان می‌درخشید. درفش کاویان نشان جمشید و نشان فریدون نیز نامیده می‌شد.

تاریخ

از نظر تاریخی در متون اوستایی و هیچ‌یک از نوشته‌های بجا مانده از دوران هخامنشی، سلوکی و اشکانی اشاره مستقیمی به درفش کاویانی نشده‌است. پژوهشگران امروزی در مورد اینکه آیا درفش کاویانی جدا از روایتهای اسطوره‌ای یک واقعیت تاریخی بوده‌است محتاطانه برخورد می‌کنند. بیشتر دانش ما در مورد درفش کاویانی به منابع اسلامی بر می‌گردد. محمد بن جریر طبری در کتاب خود به نام تاریخ الامم و الملوک می‌نویسد: درفش کاویان از پوست پلنگ درست شده، به درازای دوازده اَرش که اگر هر اَرش را که فاصله بین نوک انگشتان دست تا بندگاه آرنج است، ۶۰ سانتی‌متر به حساب آوریم، تقریباً پنج متر عرض و هفت متر طول می‌شود. ابوالحسن مسعودی نیز به همین موضوع اشاره می‌کند. ابن خلدون گزارش می‌کند که درفش کاویانی دارای ستاره‌ای بود و چنین اعتقادی وجود داشت که تا زمانی که کسی این درفش را حمل می‌کند شکست ناپذیر است. کاوه فرخ بیان می‌کند که بالاترین نشان دوره ساسانی درفش کاویانی می‌باشد و تصویری بازسازی شده‌ای از درفش کاویان بر اساس شاهنامه ارایه می‌دهد.

به هنگام حمله عرب‌ها به ایران، در جنگ قادسیه درفش کاویان به دست آنان افتاد و چون آن را نزد عمر بن خطاب، خلیفه مسلمانان، بردند، وی از بسیاری گوهرها، درها و جواهراتی که به درفش آویخته شده بود، دچار شگفتی شد و به نوشته تاریخ بلعمی عمر خلیفه مسلمین دستور داد تا گوهرهای آنرا بردارند و آنرا بسوزانند.

پرچم ایران پس از تسخیر ایران توسط عرب‌ها تا زمان صفویه

پرچم غزنویان به نقل از کتاب تاریخ رشیدالدین

پرچم غزنویان به نقل از کتاب تاریخ رشیدالدین

پرچم امویان بر طبق گفتهٔ طبری سفید بوده‌است هرچند تاریخ بلعمی این پرچم را سبز رنگ توصیف کرده‌است. طبری نقل می‌کند که ابومسلم خراسانی دو پرچم می‌افراشت یکی سیاه رنگ و دیگری پرچمی سفید رنگ مزین به یک آیه قرآنی. نشان عباسیان نیز سیاه رنگ بود که به عبارت محمد رسول‌الله مزین بود. مخالفین عباسیون نیز به نشانه اعتراض از رنگهایی دیگر استفاده می‌کردند. بطور مثال فاطمیون مصر از پرچمی به رنگ سبز و علویان و بسیاری از شورشیان ایرانی از پرچمهای سفید رنگ استفاده می‌کردند. تصاویر پرچم بر روی اشیاء باستانی بدست آمده از کشورهای اسلامی (و خصوصاً بر روی مینیاتورها) یافت می‌شود. از جمله قدیمی‌ترین آنها بشقاب براق ایرانی متعلق به قرن دهم میلادی است. در زمان مأمون خلیفه عباسی رنگ سبز رنگ شیعه بوده‌است. هنگامی که امام رضا به ولایت عهدی رسید بر خلاف سنت عباسیان رنگ سبز را به عنوان رنگ خود برگزید و در نتیجه به پیروی به سنت‌های ایران پیش از اسلام متهم شد. گفته می‌شود او پس از این اعتراضات رنگ سیاه عباسیان را پذیرفت.

بر طبق تصویری در کتاب تاریخ رشید الدین پرچم غزنویان معمولاً قرمز و غزنویان اغلب از طرح شطرنجی به عنوان نشان استفاده می‌کردند. هر چند بعضی نوشته‌های موجود مربوط به آن زمان چنین می‌نمایاند که آنان پرچمی مزین به همای طلایی یا شیر طلایی حمل می‌کردند. قزوینی در قرن ششم هجری چنین نقل می‌کند در آن زمان پادشاهان شیعی پرچم‌هایی به رنگهای سبز و سفید و سایر پادشاهان کماکان به رسم عباسیان پرچمی سیاه رنگ داشتند.

به نوشته بیهقی سران قبایل سلجوقی علامتها یا بیرقهای مخصوص داشته‌اند. دربارهٔ نقش این پرچمها سندی موجود نیست. پس از آن که سلسله سلجوقی در خراسان پدید آمد و خلافت عباسی عملاً تابع طغرل بیگ شد، سلجوقیان از آداب عباسی- غزنوی -سامانی تقلید کردند و مظاهر حکومتیشان رنگ اسلامی گرفت. باوجود این، برخی سنتهای قبیله‌ای را حفظ کردند، از جمله این که طغرل به عنوان مهراز نقش چماق استفاده می‌کرده‌است. لیکن از زمان الب ارسلان، مهرها شکل اسلامی یافت.

سلجوقیان از زمان طغرل پرچم سیاه را همراه با سایر نشانهای قدرت از خلفای عباسی گرفتند. ازرقی در قصیده‌ای در رسای طغانشاه، پرچم سپاه او را قرمز خوانده‌است. با این حال رنگ پرچم رسمی سلجوقیان معلوم نیست و به احتمال زیاد، همان رنگ رسمی عباسیان و غزنویان، یعنی سیاه بوده‌است. از اشعار شاعران آن دوره، چون انوری و ظهیر فاریابی، برمی آید که پرچمها نقشهایی از قبیل ماه، اژدها، شیر، پلنگ و هما داشته‌اند، اما معلوم نیست که این نقشها بر روی پرچمها ترسیم گردیده یا بر بالای چوب پرچم نصب شده بوده‌اند و احتمالاً به هر دو صورت وجود داشته‌است. «امیرِ علَم» (بیرق‌دار) در تشکیلات سلجوقیان مقام مهمی داشته‌است. پرچم خوارزمشاهیان در نگاره‌ای ایرانی که بخارا را در محاصره مغولها نشان می‌دهد، به رنگ زرد نشان داده شده‌است، ولی چون این نقاشی در عصر خوارزمشاهیان ترسیم نشده‌است، نمی‌توان آنرا (قاطعانه) مطابق با واقع دانست. اما بنابر پاره‌ای شواهد می‌توان سیاه بودن پرچم را نیز در این دوره محتمل دانست.

افزوده شدن نقش شیر و خورشید

قدیمی‌ترین پرچم شیر و خورشید دار شناخته شده به سال ۸۲۶ هجری قمری (حدود ۱۴۲۳ میلادی) همزمان با دورهٔ تیموریان

سکه شیر و خورشید دوران سلجوقیان روم

حجم عظیم شواهد تاریخی و متون ادبی و باستان‌شناسی که احمد کسروی، مجتبی مینوی و سعید نفیسی گردآوری و بررسی کرده‌اند، نشان می‌دهد که خورشید در صورت فلکیِ اسد در منطقةالبروج از قرن هفتم هجری نقشی نمادین و رایج شد. تحقیقات مینوی، نفیسی و کسروی نشان می‌دهد که این نشان از ستاره بینی وارد فرهنگ عام، نشان‌ها و نقوش هنری شده‌است و از آنجا به تدریج و در حدود قرن نهم هجری معادل قرن پانزده میلادی به نقوش پرچم‌ها وارد می‌شود. بگفته شاپور شهبازی در ایرانیکا «این نماد تلفیقی از سنن کهن ایران و عرب و ترک و مغول بود.»

قدیمی‌ترین پرچم شیر و خورشید دار شناخته شده به سال ۸۲۶ هجری قمری (حدود ۱۴۲۳ میلادی) همزمان با دورهٔ تیموریان بر می‌گردد. این پرچم در مینیاتوری از شاهنامه شمس الدین کاشانی (یک منظومه از جهانگشایی مغولان) به تصویر کشیده شده‌است. این مینیاتور که حمله مغولان به حصار شهر نیشابور را نشان می‌دهد. سربازان (مغول؟) را نشان می‌دهد که پرچمی مزین به نشان شیر و خورشید در کنار پرچمی دیگر مزین به هلال ماه حمل می‌کنند.

فؤاد کوپریلی در نوشتاری که در مورد پرچم قبایل ترک دارد، در مورد پرچم‌های دوره ایلخانان و تیموریان می‌نویسد: «در نقاشیهای برخی از نسخه‌های فارسی راجع به تاریخ مغول، پرچمی با زمینه آبی و تصویر گرگ و سایر نقوش مشاهده می‌شود که اثبات مطابقت آنها با واقعیات تاریخی نیاز به تحقیق دارد. به نوشته حافظ ابرو، امیراحمد خلج پرچم سرخ داشته‌است. در سپاه از پرچمهایی به رنگهای زرد و قرمز نیز استفاده می‌شده و روی آنها تصاویر گوناگونی از قبیل اژدها، شیر، قره قوش (نوعی عقاب) و شیر و خورشید منقوش بوده‌است. احتمال زیاد می‌رود که تمغاهای خصوصی نیز روی پرچمها به کار می‌رفته‌است. در این دوره، به مقامات بلندپایه پرچم و طبل و علَم نظامی (به مغولی: توغ و کورْگه) داده می‌شده‌است. ایلخانیان از سویی تحت تأثیر آداب و رسوم کهن مغول ـ ترک و از سوی دیگر تحت تأثیر غزنویان و سلجوقیان بودند و بویژه در مظاهر حقوقی و علامات حکومتی از تمدن سلجوقیان متأثر بودند. بر نوک پرچمها، هلال («ماهچة عَلَم») فلزی نصب می‌شد.» راهبی اسپانیایی که در قرن هشتم در کتابش تصویری از پرچم ایران با زمینه زرد و تمگای (تمغا) چهارگوش قرمز در وسط ارائه می‌کند که به احتمال زیاد به دوره ایلخانیان تعلق دارد. در نسخه‌ای از شاهنامه نوشته شده در قرن نهم (زمان مغولها) نگاره‌ای بچشم می‌خورد که پرچمی را با تصویر شیر و خورشید در وسط نمایش می‌دهد. این پرچم به احتمال زیاد متعلق به ایلخانیان است، زیرا این نقش، نقشی رایج روی سکه‌های ایلخانان بوده‌است.

فؤاد کوپریلی همچنین می‌گوید:

«تصویر شیر و خورشید در سکه‌های برخی از فرمانروایان این سلسله [آق قویونلوها] و بعضی سلسله‌های دیگر ترک فقط نقشی نجومی است نه مظهر حکومت. با وجود این، می‌توان حدس زد که به منزلهٔ نقش نیز در بعضی پرچمها به کار رفته باشد.»

با توجه به این پرچم و نمونه‌های مشابه آن در قرن نهم هجری قمری (پانزده میلادی)، بسیاری از مراجع معتبر مانند دانشنامه بریتانیکا و دانشنامه ایرانیکا زمان اولین مدارک موجود از استفاده شیر و خورشید در پرچمهای ایران را این دوران می‌دانند.

مهر نادرشاه نشان شیر و خورشید با عبارت «المُلک لله» به معنای تمام حکومت از آن خداوند است

پرچم در دوران صفویان و افشار

نوشتار(های) وابسته: شیر و خورشید

پرچم محمدرضا بیگ فرستاده شاه سلطان حسین صفوی به سال ۱۷۱۵ میلادی در هنگام ورود به کاخ ورسای

در میان شاهان سلسله صفویان که حدود ۲۳۰ سال بر ایران حاکم بودند، شاه اسماعیل اول بر روی پرچم خود نقش شیر و خورشید نداشت. شاه تهماسب صفوی دستور داد به جای شیر و خورشید تصویر گوسفند (نماد برج حمل) را هم بر روی پرچمها و هم بر سکه‌ها ترسیم کنند. شاه اسماعیل دوم برای نخستین بار نماد شیر و خورشید را به رنگ طلایی بر روی پرچم ایران سوزن دوزی کرد. این پرچم تا آخر دوره صفوی نیز درفش رسمی ایران بود. هر چند صفویان از علم‌ها و پرچمهای متفاوتی استفاده می‌نمودند، چنین می‌نماید که تا زمان شاه عباس کبیر پرچم شیر و خورشید پرچم اصلی صفوی می‌شود. در این زمان اروپاییانی که از ایران بازدید کرده‌اند پرچمهای ایران را سه گوش، مزین به نقش‌های شیر و خورشید، ذوالفقار یا آیات قرآنی توصیف کرده‌اند. در این زمان این نشان تفسیری شیعی پیدا می‌کند. آنگونه که پیدا است نزد صفویان شیر موجود در شیر و خورشید، مظهر امام علی و خورشید، مظهر فر دین یا عظمت خداوندی بود که همان تغییر شکل یافته فر ایزدی است می‌باشد. بگفته افسانه نجم‌آبادی، استاد دانشگاه هاوارد، شیر و خورشید مظهر دوپایه ایران آن زمان بود. مذهب و حکومت.

دوران صفویان و افشار

از چپ به راست:

«یکی از پرچمهای شناخته شده شاه اسماعیل اول»

«درفش سه رنگ نادرشاه افشار»

«درفش چهار رنگ نادرشاه افشار»

در درفش شاهی یا بیرق سلطنتی نادرشاه افشار از رنگ سبز دوران صفوی که در آن زمان نشان تشیع بود، استفاده نمی‌شده‌است. نادر شاه از دو استاندارد سلطنتی استفاده می‌کرد. درفشی سه رنگ با رنگهای قرمز، آبی و سفید و دیگری درفش‌هایی که دارای رنگهای قرمز، آبی، سفید و زرد بود که بدون تزئینی بودند. اما مهر نادر نشان شیر و خورشید با عبارت «الملک الله» بوده‌است.

پرچم ایران از دوره قاجار تا پایان سلسله پهلوی

پرچم سه گوش قاجاری مربوط به اواسط قرن نوزدهم؛ ابعاد پرچم ۳٫۶ در ۲٫۰۳ متر می‌باشد. در حاشیه پرچم آیه‌های قرآنی و توسل به معصومین حک شده‌است.

پرچم شیر و خورشید با شیر شمشیردار

این نقش در اوایل دورهٔ قاجار به شکلی کاملاً ناهمسان روی سکه‌ها، نشانها و پرچمها ظاهر شد. فتحعلی شاه قاجار به تقلید از نشان لژیون دونور فرانسه، نشان شیر و خورشید ایرانی را در ۱۲۲۲–۱۲۲۵ پدیدآورد تا به دیپلماتها و مقامات اروپایی اعطا کند. به این ترتیب ایران دارای پرچمی رسمی با نشان شیر و خورشید شد. بدین سان است که یک قرن بعد نویسنده‌ای اروپایی می‌نویسد: «ایران امروزه به سرزمین شیر و خورشید معروف است».

گاسپار دروویل که در ۱۸۱۲–۱۸۱۳م در ارتش ایران خدمت کرده بود، گزارش می‌دهد که پرچم‌ها و نشان‌های ایرانیان دارای نشان زرهی کشور، یعنی یک شیر خوابیده و خورشید در حال طلوع همراه با عبارت سلطان بن سلطان فتحعلی شاه قاجار است. پرچمها قرمز رنگ اند و در تارک آنها یک دست نقره‌ای به نشانه دست علی به چشم می‌خورد. لویی دوبو می‌گوید که محمدشاه قاجار (جانشین فتحعلی شاه) دو پرچم داشته‌است: «یکی با نقش شمشیر علی، که دو لبه‌است» و دیگری «با نقش یک شیر خوابیده و خورشیدی که از پشت آن طلوع می‌کند». پرچم دوم پرچم اصلی کشور بود. دروویل تصاویر جالبی از پرچم ایران آورده‌است. در یکی از این تصاویر شیر با شمشیری در دست تصویر شده‌است. این نخستین باری است که با ظهور شیر شمشیر در دست روبه رو می‌شویم؛ نمادی که از عصر محمدشاه قاجار به بعد به نشان متعارف ملی ایران تبدیل شد. گویا از اواخر دوران فتحعلی شاه به تدریج دو پرچم شیر و خورشید و ذوالفقار علی با هم تلفیق می‌شود و شیر که مظهر علی بوده‌است شمشیر دریافت می‌کند.

افسانه نجم‌آبادی تغییراتی که در عرصه اجتماعی سیاسی ایران از زمان فتحعلی شاه شروع می‌شود را عامل تغییرات اعمال شده بر نشان شیر و خورشید می‌داند. افسانه نجم‌آبادی می‌نویسد که از زمان فتحعلی شاه به تدریج جنبه مذهبی حکومت و شاهان ایران کمرنگ می‌شود و به دنبال آن تفسیر شیعی شیر و خورشید جایش را به تفسیری ملی گرایانه می‌دهد. نوشته‌های بازمانده از آن زمان از جمله شعری به قلم خود شاه ایران نشان می‌دهد که خورشید در آن زمان استعاره از شاه ایران است و اشاره به جمشید، شاه اسطوره‌ای ایران در شاهنامه فردوسی داشت. در این نوشتارهای برجامانده از آن زمان به شیر نیز استعاره‌ای برگرفته از اسطوره‌های شاهنامه نسبت داده‌اند. شیر در آن زمان اشاره به رستم داشت که شیر نشان او بود و نشانگر پهلوانان و دلاوران ایرانی داشت که آماده برای پاسداری از ایران بودند. شهبازی با نقل فرمانی از زمان محمد شاه نشان می‌دهد که چگونه در اثر مراودات ایرانیان با اروپاییان و آشنایی مجدد شاهان ایران با عظمت ایران باستان نشان شیر و خورشید تعبیری ملی گرایانه پیدا می‌کند. گویا محمدشاه در سال ۱۲۵۲ فرمانی رسمی صادر کرد که شکل و کارکرد انواع نشان‌های شیر و خورشید را تعیین و تعبیری ملی گرایانه از این نشان ارائه می‌دهد. برای نخستین بار از زمان محمدشاه قاجار است که در بسیاری از سکه‌ها و نشان‌ها تاجی بر بالای خورشید قرار داده شد.

این نقاشی که زمانی قصر عباس میرزا ولی عهد فتحعلی شاه در تبریز را تزیین می‌نموده است، صحنه پیروزی ایرانیان بر روسها در نبرد سلطان‌آباد در ۱۳ فوریه ۱۸۱۳ و در خلال جنگهای ایران و روس ترسیم می‌کند. لشکر ایران در این نبرد درفشی با نشان شیر و خورشید حمل می‌نمایند و شیر در این تصویر شمشیری در دست دارد.

پرچم سه رنگ ایران

برای اولین بار در دوران صدارت امیرکبیر به سال ۱۸۴۹ در سفارت ایران در لندن پرچم شیر و خورشید ایران برافراشته شد.

پرچم ایران که در دانشنامه تیتوساناکیرجا و در خلال سالهای ۱۹۲۵ تا ۱۹۲۸ چاپ شده است.

یحیی ذکاء تصویر دو پرچم از مهمترین پرچمهای رایج در روزگار قاجار مربوط به سال ۱۳۰۶ هجری قمری، ۱۸۸۶ میلادی را آورده‌است. اولین پرچم مربع شکل است که نوار بالایی آن سبز و پایینی قرمز است، زمینه پرچم سفید رنگ است و در مرکز آن یک شیروخورشید قرار دارد. از این پرچم برای ساختمان‌های دولتی و یادمان‌های سلطنتی، قلعه‌ها و بنادر و هرآنچه به دولت و سلطنت مربوط بود استفاده می‌کردند. پرچم دیگر نیز سه رنگ است با این تفاوت که پهنای نوارها مساوی است. شیر و خورشید چنان در میان این پرچم جای گرفته که هر سه رنگ را دربر می‌گیرد. این پرچم را می‌توان نخستین پرچم «سه رنگ» ایران دانست، ولی سالها طول می‌کشد تا این پرچمها کاملاً جا بیفتد.

اینکه این سه رنگ با چه تعبیری در آن زمان انتخاب شده‌است محل اختلاف نظر است؛ ولی رنگ انتخاب رنگهای سبز و سفید بی ارتباط با سنت‌های شیعی و اسلامی نبوده و سرخ نشان دهنده قدرت نظامی بوده‌است. بعدها نشان پرچم تعبیری منطقی بدین صورت یافت که رنگ سبز به عنوان نشان اسلام، رنگ سفید نشان صلح و سرخ نشان رشادت و دلاوری تفسیر شد.

این ترسیم پرچم تا زمان انقلاب مشروطیت ادامه پیدا می‌کند. هرچند در ابتدای مشروطیت عده‌ای قصد داشتند که پرچمی سرخ رنگ با نشان شیر و خورشید را جایگزین پرچم سه رنگ کنند؛ ولی سرانجام الحاقیه پنجم قانون اساسی ۱۲۸۵/۱۹۰۶ مشروطه پرچم سه رنگ سبز و سفید و سرخ بصورتی که اکنون می‌شناسیم همراه با شیر و خورشید را نشان رسمی ایران اعلام می‌کند.

پرچم دوره پهلوی

پرچم ایران پیش از انقلاب اسلامی ایران

در زمان رضا شاه پهلوی پرچم مشروطه حفظ شد با این تفاوت که شیر با چهره واقعی تری ترسیم می‌شد و دیگر خورشید بصورت زنانه ترسیم نمی‌گردید و خورشید تنها دارای انواری بود. در این زمان در بسیاری از موقعیتها نظیر استفاده‌های نظامی پرچم دارای تاج پهلوی نیز بوده‌است. در سال ۱۳۱۴ اندازهٔ پرچم‌های افراشته شده برفراز عمارت‌ها و ساختمان‌های دولتی با نسبت دو در سه و پرچم‌های برافراشته شده بر فراز کشتی‌ها، کما فی السّابق با نسبت یک در سه تعیین گردید.

پرچم ایران در میدان (شهیاد)، میدان آزادی کنونی، پیش از انقلاب اسلامی ایران

در همین زمان واژه‌های مصطلح در زبان فارسی شامل درفش (فارسی)، علم (عربی) و بیرق (ترکی) با واژه پرچم که این واژه از زبان سغدی به زبان ترکی و از آنجا به زبان فارسی راه یافته‌است. این واژه به مرور زمان، به حکم اطلاق جزء بر کل، بر خود درفش نیز اطلاق شده و نخستین فرهنگستان ایران کاربرد آن را به همین معنی و به جای علم و بیرق تأیید کرده است. این اقدام اعتراض نافرجام بعضی فرهیختگان از جمله پور داوود را در برداشت. استاندارد اندازه پرچم‌ها مجدداً در ۱۳۳۶ هجری شمسی و در زمان نخست وزیری اقبال مجدداً تعین شد.

دوران سه پرچمی

پرچم شیر و خورشید ایران دارای نقش تاج شاهنشاهی (سمت راست) پرچم شیر و خورشید نشان ایران با درازا و پهنای استاندارد (سمت چپ)

مدتی از دوره محمدرضا پهلوی، ایران دارای سه پرچم رسمی بوده‌است:

• پرچم ملی: که فقط دارای سه قسمت مساوی به رنگ سبز، سفید و سرخ و با نشان شیر و خورشید بود. این پرچم، همان پرچمی بود که برفراز ساختمان‌های اداری و روی میزها افراشته می‌شد.
• . پرچم دولتی (نظامی): که تفاوت آن با پرچم ملی در نقش شیر و خورشید آن بود. به این صورت که یک تاج پهلوی در بالای شیر و خورشید نقش می‌بست و دورِ شیر و خورشید، یک دایره برگِ خرما (بالم) به طوری که از پایین به شکل پاپیون زده شروع و به سمت بالا باز می‌شد؛ رسم می‌گشت. این پرچم فقط مخصوص دستگاه‌های دولتی، آن هم در مراسم‌های رسمی و تشریفات دیپلماتیک بود.
• پرچم سلطنتی: که به رنگ آبی آسمانی بوده و در گوشه سمت چپ آن تاج پهلوی نقش شده بود. این پرچم نیز فقط مخصوص مراسم‌های رسمی و سلطنتی بود.

ویژگی‌های استاندارد پرچم(ها) در دوران پهلوی

1. پرچم(ها) به ترتیبِ عمودی، از سه رنگ مساوی سبز، سفید و قرمز تشکیل می‌شدند.
2. نشان شیر و خورشید طلایی در وسط پرچم نقش می‌بست. به طوری که سر شیر به طرف چوبه پرچم بوده و در دست شیر یک شمشیر به صورت عمودی قرار داشته است. پای شیر به طرف رنگ قرمز و دم شیر به صورت قلاب کمر با یک خم به بالا قرار داشت. نگاه شیر نیز متمایل بود. خورشید نیز به طور نیم قرص در انتهای کمر و گردن شیر قرار داشت. به طوری که اشعه‌های خورشید به سمت سر شیر تجاوز می‌کرد.
3. نسبت طول به عرض پرچم، هفتاد و پنج به یک بود.
4. پرچم دولتی (نظامی) به شکل پرچم ملی بود، با این تفاوت که یک تاج پهلوی در بالای شیر و خورشید نقش می‌بست و دورِ شیر و خورشید، یک دایره برگِ خرما (بالم) به طوری که از پایین به شکل پاپیون زده شروع و به سمت بالا باز می‌شد؛ رسم می‌گشت. این پرچم فقط مخصوص دستگاه‌های دولتی، آن هم در مراسم‌های رسمی و تشریفات دیپلماتیک بود.
5. تمامی مشخّصات فوق باید در دو طرف پرچم به صورت یک شکل واحد نقش می‌بست.
6. میلهٔ پرچم به رنگ سفید و طول آن سه برابر عرض پرچم بود. طنابی که پرچم به آن متصل می‌گشت نیز باید به رنگ سفید می‌بود. برسر چوب‌های پرچم‌های رسمی نیز، قُبّه‌ای سفید و کروی نصب می‌شد.

پرچم جمهوری اسلامی ایران

پرچم کنونی ایران پس از انقلاب اسلامی ایران

این پرچم، بیانگر اسلامی بودن حکومت است. در اصل هجدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مصوب سال ۱۳۵۸ (۱۹۷۹ میلادی) در مورد پرچم رسمی کشور گفته شده‌است که پرچم رسمی کشور از سه رنگ سبز، سفید و سرخ تشکیل می‌شود و نشان جمهوری اسلامی (تشکیل شده با حرف الله) در وسط آن قرار دارد.

ویژگی‌های تنها پرچمِ رسمی ایران

شورای انقلاب، درتاریخ ۱۳۵۹/۰۴/۱۵ با ابلاغ ویژگی‌های کلی پرچم، اعلام کرد که مشخصات هندسی و فنی پرچم با رعایت استانداردهای ابلاغی مؤسسهٔ استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران باشد؛ هریک از ویژگی‌های پرچم نشانگر یکی از ارزش‌هایی است که انقلاب اسلامی ایران، مبتنی بر آنها به پیروزی رسیده است.

در نهایت ویژگی‌های فعلی پرچم رسمی کشور، ابلاغی از سوی سازمان ملی استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران، به شکل زیر می‌باشد (ابلاغی اسفند ۱۳۷۱، اصلاحی ۱۳۹۱):

1. پرچم به ترتیب عمودی از سه رنگ مساوی سبز، سفید و سرخ (نه قرمز) تشکیل شده است.
2. علامت مخصوص جمهوری اسلامی ایران، به رنگ سرخ در وسط پرچم قرار می‌گیرد.
3. شعار اللّهُ اکبر، به نشانهٔ ۲۲ بهمن (روز بیست و دوم از ماه یازدهم سال)، یازده بار به صورت نواره در مرز رنگ سبز با رنگ سفید و یازده بار به صورت نواره در مرز رنگ سرخ با رنگ سفید (در مجموع ۲۲ بار) و به خطّ بنّایی (یعنی همان خطی که شعار اللّه اکبر بر بالای مناره‌های مساجد با آن نوشته می‌شود) تکرار می‌گردد.
4. «اللّهُ اکبر» ها هیچ مرزی با رنگ سفید ندارند. به طوری که حرفِ «الف (ا)» اللّه اکبرهای فوقانی به رنگ سبز و اللّه اکبرهای تحتانی، به رنگ قرمز نوشته می‌شود؛ به طوری که یک سانتی‌متر از «الف (ا)» ها، به قسمت سفید پرچم نفوذ می‌کند و نشانی از کوبندگی این شعار است؛ و نمایانگر اینست که الله اکبر همچون سلاحی در دستان مردم عمل کرده است.
5. لا به لای حروف الله اکبرهای فوقانی، به رنگ سبز، و الله اکبرهای تحتانی، به رنگ قرمز پر می‌شود.
6. نسب طول به عرض پرچم، هفت به چهار است.
7. میلهٔ پرچم، به رنگ اکلیل نقره و قطر آن دو تا چهار سانتی‌متر و درازای آن، سه برابر عرض پرچم می‌باشد. در بالای میله و بلافاصله بعد از پرچم، یک قبّه (گوی) قرار داده می‌شود که نسبت قطرِ گوی به قطرِ میله، برابر سه به دو می‌باشد. طناب مورد استفاده برای پرچم، باید از جنس نایلون و حداقل قطر یک سانتی‌متر باشد. اگر پرچم در میادین نصب شود، اندازهٔ میله نسبت به اندازهٔ میدان متغیر است.

نشان رسمی ایران، که با رنگ سرخ در مرکز پرچم درج می‌گردد، کلمهٔ لا اله الا الله می‌باشد که به صورت الله دیده می‌شود و به خون آغشته شده است. چون الله مبدأ و مبدأ هستی است و هدف نهایی حکومت اسلامی (الی الله المصیر) می‌باشد. خطوط هلالی نیز که شبیه کره زمین است، نشانگر جهانی بودن این حرکت می‌باشد.

الهام گرفتن نشان جمهوری اسلامی ایران از عبارت لا اله الا الله

برخی از ویژگی‌های فنی پرچم

1. پارچهٔ پرچم باید سادهٔ تاری و پودی و از جنس نخ پنبه ایِ خالصِ سفید و مرسریزه شده و یا ترکیبی از پنبه، پلی استر، ویسکوز - پلی استر (با نسبت ۳۵–۶۵ درصد) بافته شود. پارچهٔ پرچم را می‌توان از ابریشم و یا پشم نیز بافت ولی نباید از ویسکوز خالص بافته شود.
2. همهٔ پرچم‌ها به جز پرچم‌های رومیزی و تشریفاتی باید یک لایه باشند.
3. تمامی پرچم‌ها باید یک تکه باشند، به استثنای پرچم‌هایی که طولی بیش از ۱٫۴ متر دارند؛ که در این صورت نیز درز نباید روی نشان رسمی و نوشته قرار گیرد.

رنگ‌های پرچم ایران

استاندارد رنگ‌های پرچم ایران در تارنمای تخصصی «پرچم‌های جهان»:

• قرمز: Pantone 186 c یا CMYK (%) C 0 - M90 - Y 80 - K 5
• سبز: Pantone 355 c یا CMYK (%) C 100 - M 0 - Y 95 - K 5

طراحان پرچم

طراح اصلی پرچم جمهوری اسلامی ایران، دکتر حمید ندیمی است؛ لکن یک کمیسیون نوزده نفره با اعضای زیر ویژگی‌های پرچم را تعیین کرده‌اند:

ردیف	نام	نام خانوادگی	سمت
۱	حمید	ندیمی	طراح پرچم - رئیس کمیسیون
۲	محمد	حقیقت کش	دکترای نساجی - نایب رئیس کمیسیون
۳	جهانگیر	آزادگان	نمایندهٔ چیت سازی تهران
۴	محمد	ابوذری	نمایندهٔ صدا وسیمای جمهوری اسلامی ایران
۵	مجید	بهرامی	نمایندهٔ وزارت کشور
۶	فیروز	تقوی	کارشناس مؤسسهٔ استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران
۷	حسن	جعفر زادهٔ قاضی	نمایندهٔ وزارت صنایع و معادن
۸	محمدعلی	سپاه منصور	نمایندهٔ کارخانهٔ فخر ایران
۹	پرویز	سبحانی	سرگرد ارتش - فرماندهی لجستیکی - مدیریت یکنواخت سازی ارتش جمهوری اسلامی ایران
۱۰	کامبیز	کیهانی	سرهنگ ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران
۱۱	یعقوب	حاج آخوندی	سروان انتظامی - معاونت لجستیکی ژاندارمری جمهوری اسلامی ایران
۱۲	شیرین	صور اسرافیل	کارشناس مسئول مؤسسهٔ استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران
۱۳	رضا	کرباسیان	کارشناس مسئول مؤسسهٔ استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران
۱۴	محمدمهدی	نجفی	نمایندهٔ مؤسسهٔ ایران اسکرین
۱۵	مسعود	هانی	مدیر برنامه‌ریزی نساجی مازندران
۱۶	مسعود	هندی	نمایندهٔ شرکت ایران هوخست
۱۷	عباس	وکیل	روابط عمومی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
۱۸	فخری	طالبی رجبی	دبیر کمیسیون - کارشناس مؤسسهٔ استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران

احترام به پرچم

در سال ۱۳۱۶ مقررهٔ خاصی تصویب شد که تمام مردم را موظف به ادای احترام به پرچم رسمی کشور می‌کرد. مثلاً تصریح می‌کرد که اگر فردی به هشت قدمی پرچم برسد، باید با احترام حرکت کند و سپس به صورت صاف بایستد و با برداشتن کلاه، به پرچم ادای احترام کند؛ ویا افرادی که لباس رسمی به تن دارند، سلام نظامی دهند. ویا اگر پرچم از مقابل فرد نشسته‌ای حرکت داده می‌شود، آن فرد باید به احترام پرچم بایستد. این مقرره هنوز هم وجود دارد و معتبر است.

مقررات خاص دیگری برای احترام به پرچم و حفظ شدن آن در کشو وجود دارند:

• در کلیه مصاحبه‌های تصویری مقامات، در داخل یا خارج از کشور، باید پرچم رسمی ایران وجود داشته و در معرض دید باشد.
• پرچم با بهترین کیفیت و در مناسب‌ترین مکان کلیه ادرات و مؤسسات نصب شود.
• در مراسم صبح گاهی مدارس، پرچم به اهتزاز درآید.
• در کلیه مراسمات مشهور، مثل ۲۲ بهمن، پرچم در مکان‌های مناسب نصب شود.
• شکل پرچم و سرود ملی به دانش آموزان آموزش داده شود.

نیمه افراشته کردن پرچم

در سال ۱۳۶۹، معاون اول رئیس جمهور دستور داد که در هفتهٔ عزای عمومی که به مناسب اولین سالگرد ارتحال روح‌الله موسوی خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، برگزار شده بود، پرچم رسمی کشور به صورت نیمه افراشته در آید.

بعدها، طبق دستور معاون اول رئیس جمهور، نظر به اینکه پرچم ایران، متضمن عبارت «اللّه» و «لا اله الّا اللّه» و «اللّهُ اکبر» است؛ و با توجه به قداست کلمهٔ الله هیچ‌کس حق نیمه افراشته کردن پرچم رسمی کشور را در ایام سوگواری و عزاداری ندارد. از نظر مسلمانان، کلمهٔ «اللّه» بالاتر از هرچیزی در جهان است.

در صورت لزوم، می‌توان پرچم سیاه در کنار پرچم رسمی کشور به اهتزاز درآورد.

نگارخانه

• 

  پرچم‌های ایران به عنوان مبلمان شهری

• 

  پرچم ایران بر سردرِ مدرسه‌ای

• 

  پرچمِ بزرگ ایران، خیابان آزادی، تهران

• 

  پرچم-نقشهٔ ایران

جستارهای وابسته

• استاندارد ملی پرچم ایران [۴]
• ایران
• سرود ملی ایران
• سرود شاهنشاهی ایران
• سرود پرچم شیر و خورشید ایران
• شیر و خورشید
• درفش کاویان

منابع

• ذکاء، یحیی. ««تاریخچة تغییرات و تحوّلات درفش و علامت دولت ایران از آغاز سدة سیزدهم هجری قمری تا امروز»، هنر و مردم، ش ۳۱ (اردیبهشت ۱۳۴۴)، ش ۳۲–۳۳ (خرداد و تیر ۱۳۴۴)، ش ۳۴ (مرداد ۱۳۴۴)، ش ۳۵ (شهریور ۱۳۴۴)، ش ۳۶ (مهر ۱۳۴۴)، ش ۳۸ (آذر ۱۳۴۴)؛». وبگاه رسمی مرکز اسناد ومدارک میراث فرهنگی، ۱۳۴۴. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در خرداد ۱۳۸۷. 
• شکیباپور، عنایت‌الله. اطلاعات عمومی. کتابفروشی اشراقی. ۲۹۷. 
• حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه فردوسی
• کسروی، احمد. «تاریخچه شیر و خورشید». چاپ رشدیه، ۱۳۵۶. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در مهر ۱۳۸۷. 
• کوپریلی، فؤاد. «تاریخچه پرچم در جهان اسلام». در دانشنامهٔ جهان اسلام. 
• یکصد و چهل و هفتمین کمیته ملی استاندارد پوشاک و فراورده‌های نساجی. پرچم جمهوری اسلامی ایران - ویژگی‌ها. ویرایش تجدیدنظر اول. سازمان استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران، ۱۳۸۳. 
• «گفتگو با دکتر حمید ندیمی؛ داستان این پرچم مقدس.». در ماهنامهٔ سپیده دانایی. اسفند ۱۳۸۶. 
• پرچم جمهوری اسلامی ایران مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران، اسفند ماه ۱۳۷۱

• Najmabadi, ‎Afsaneh. “II”. In Gender and sexual anxieties of Iranian Modernity. University of California Press, 2005. 68-88 pages. ISBN 0-520-24262-9. 
• Barker, Patricia L. (1995), Islamic Textiles, British Museum Press, p. 137, ISBN 0-7141-2522-9 
• Flag of Iran. (2008). In Encyclopædia Britannica. Retrieved November 22, 2008, from Encyclopædia Britannica Online
• Battle Between Persians and Russians. . State Hermitage Museum.  Retrieved on 2009-09-19.
• Khaleghi-Motlagh, Djalal.. «DERAFŠ-EKĀVĪĀN, the legendary royal standard of the Sasanian kings.». در Encyclopædia Iranica. ویرایش 1st Edition. ۲۰۰۷. 
• David-Weill, J. Encyclopaedia of Islam. 
• Frick, F. A.. «Possible source for some motifs of decoration on islamic ceramics». در Muqarnas. Osprey Publishing، ۱۹۹۳. 10, p. ۲۳۱–۲۴۰. 
• Shahbazi, A. Shapur.. «DERAFŠ». در Encyclopædia Iranica. ویرایش 1st Edition. Osprey Publishing، ۲۰۰۱. 
• Shahbazi, A. Shapur.. «Flags». در Encyclopædia Iranica. ویرایش 1st Edition. Osprey Publishing، ۲۰۰۱. 
• Kaveh Farrokh, Angus McBride.. Sassanian Elite Cavalry AD 224-642. ویرایش 1st Edition. Osprey Publishing، ۲۰۰۵. ISBN 1-84176-713-1, 9781841767130.