شهرستان تفرش

شهرستان تفرش
اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	مرکزی
مرکز	تفرش
نام‌های پیشین	گبرش، طبرس
سال شهرستان شدن	۱۳۳۶
شهرستان تفرش
مردم
جمعیت	٢۵٩١٢ نفر (۱۳۹۰)
مذهب	شیعه
شهرها
تفرش
تعداد بخش‌ها
مرکزی

شهرستان تفرش یکی از شهرستان‌های استان مرکزی در ایران است که مرکز آن شهر تفرش می باشد.در گذشته تفرش سرزمین پهناوری بود که شامل آشتیان و فراهان می شد.که با افزایش جمعیت و تقسیم بندی جدید کشوری از شهرستان تفرش جدا و مستقل شدند. قبل از سال 91 این شهرستان از دو بخش مرکزی و فراهان تشکیل شده‌است .

جغرافیا

شهرستان تفرش در 200 کیلومتری جنوب غرب تهران در مسیر راه تهران-قم سلفچگان و تهران-ساوه سلفچگان قراردارد

شهر تفرش در منطقه ای محصور بین کوهها میباشد که از طریق گردنه گیان و نقره کمر به سایر راههای ایران متصل است.

تفرش قدیم از دو منطقه فم و طرخوران تشکیل شده و حول همین دو منطقه بسط و گسترش یافته ورمنطقه نیز شامل چند محله میباشد که برخی ازانها هنوز بافت قدیمی خود را حفظ کرده اند تفرش به لحاظ دارا بودن آب وهوای کوهستانی در فصل گرما آب و هوای بسیار مطبوع و خنکی دارد که بهمراه جاذبه های طبیعی و تاریخی و امامزاده های متعدد همه ساله پذیرای انبوه مسافران از اقصی نقاط ایران میباشد.

پیشنه تاریخی شهرستان تفرش

محدوده فعلی تفرش جز متصرفات مادها ، هخامنشیان و اشکانیان بوده از دوره ساسانیان قبور حوض گونه زرتشتیان و بعض قلاع به یادمانده است و بعد از آن در زمان طاهریان و صفاریان و سامانیان و آل بویه و غزنویان نیز با وجود عدم وجود آثار ، جزو متصرفات آن به شمار می رفته در دوره سلجوقیان نام تفرش به صورت طبرس رواج پیدا کرده وبرخی از بزرگان و علما خود رابه آن منسوب و مقلب نموده اند به طور مثال کنیه طبرسی ویژه رجال شیعه بوده و مورد اصلی آن نیز کتب امامیه است و این انتساب با این که از عدد انگشتان دست تجاوز نمی کند، مشخص کننده نفوذ امامیه در تفرش و رواج آن از دیرباز است . در دوره خوارزمشاه تفرش دهستانی در محدوده اقلیم عراق (اراک) بوده است و در فاصله سال های 740-838 در حدود متصرفات آل جلایر محسوب می شده است.

از مغولان و تیموریان هیچ اثری در تفرش دیده نمی شود ولی تفرش در روزگار صفویه بویژه پادشاهی شاه عباس بزرگ رو به آبادانی نهاده است ومردم تفرش با انجام خدمات برجسته در دستگاههای حکومت صفوی نفوذ نمود تفرش در ایام سلطنت افشاریان تا سال 1218 جزو متصرفات ایشان بوده است تختگاه زندیان شیراز و خاک تفرش در آن روزگار جزء متصرفات آنان بوده است.

و در این زمان مکتب خانه های متعددی در تفرش تاسیس شده که نوجوانان در آن به فرا گرفتن مقدمات فارسی و تعلم قرا، می پرداخته اند در دوران قاجاریه است که مردانی از تفرش در کار سیاست مملکت وارد می شوند و در راه خدمت به ایران حتی از بذل جان خود نیز دریغ نمی ورزند باز در همین دوره است کهبه سبب توجه پادشاهان قاجار به منطقه روحانیان و علمای مذهب عده ای از سادات بنی فاطمه تفرش در دستگاه حکومت رشد کرده تا جایی که به مناصب بزرگ گمارده می شوند و یکی از ویژگی های دوره قاجاریه گسترش مکتب خانه ها و تکثیر و فراوانی میرزاها در تفرش آشتیان و فراهان است ولی روی هم رفته جامعه تفرش در دوره قاجاریه دهقانی ولی غیر متحجر بوده است.

تفرش در کتب تاریخی

تفرش که امروزه از شهرستانهای استان مرکزی به شمار می آیددر گذشته جز ء ناحیه کوهستانی پهناوری بوده است که یونانیان آن را "مدیا"(media) و جغرافی نویسان اسلامی از آن بعنوان جبال نامبرده اند و در برخی دیگر از کتب فارسی یا عربی ازآن بهنام قهستان که معرب کلمه کوهستان میباشد یاد شده است قهستان ناحیه بزرگی شامل قم ساوه عراق عجم همدان ری و اصفهان به مرکزیت همدان بوده است که تفرش هم جزو آبادیها ومحا ل همدان بوده که در سده چهارم هجری از همدان جدا و به قم پیوسته است مردمان اولیه تفرش گبر یعنی پیرو دین زرتشت پیامبر آسمانی ایران باستان بوده اند وجود بقایای آتشکده کبوران همچنین وجود قلعه های گبری وبقایای قلعه توس که در حمله اعراب ازبین رفته موید این مطلب است اعراب در سال 24خورشیدی به فرماندهی ابوموسی اشعری به ایران حمله کردند و پس از تصرف اصفهان گروهی را به سرکردگی مالک بن عامر اشعری مامور گشودن ساوه تفرش آشتیان و فراهان می نماید ابن فقیه همدانی در کتاب "اخبار البلدان"آورده است که :آبادی طبرس درسده اول هجری از تعلقات همدان بوده ومردم بومی آن پیرو زرتشت بوده اند و آتش آذرگشنسب تا سال 274 خورشیدی روشن بوده است.

احمدبن ابی یعقوب در کتاب" البلدان" که یک سده جلوتر از تاریخ قم درسال 270 هجری نوشته شده است از طبرس بعنوان یکی از رستاق های (روستا) قم یاد شده است حسن بن محمد بن حسن قمی درسال367 هجری خورشیدی در کتاب تاریخ قم آورده است که:دیگر رستاق قم سی ودو دیه طبرس ازآن جمله طرخوران فیم و جاویزه است که مندرس گشته وناپدید شده است در قرن ششم هجری در زمان سلجوقیان از ساخته شدن مسجد ششناو و همچنین حضور جمعی از طرفداران حسن صباح(فرقه اسماعیلیه)در غاری نزدیک کوهن(کوهین)در کتاب" راحت الصور" یاد شده است در کتاب جهان نامه که در سال 587 خورشیدی در دوره خوارزمشاهیان توسط ابن بکران نوشته شده از طبرس به عنوان قهستان عراق عجم ذکر شده است درسال 636 هجری خورشیدی عطاملک جوینی درکتاب جهان گشای جوینی درباره تفرش مینویسد: طبرس در دوره مغولان خوره ای (دهکده)از خور عراق میباشد حمدالله مستوفی درکتاب نزهت القلوب درسال 718 خورشیدی درباره تفرش مینویسد: تفرش ولایتیست که از هر طرف بدو روند به گریوه فرو باید رفت سیزده پارچه دیه است فم وطرخوران از معظمات آن است هوایش معتدل و آبش از چشمه وکاریز هایی است که از آن کوهها برمی خیزد محصول غله ومیوه فراوان دارد مردم آنجا شیعی اثنی عشری اند وحقوق دیوانیش 6000 درهم است درکتاب" هفت اقلیم "امین احمدرازی درسال 972 هجری خورشیدی آورده است: دریکی ازکوه های تفرش مغاره ای(غار)است که کسی به نهایت آن نرسیده است ودرمیان مردم چنین شهرت دارد که وقتی گاوی به درون آن رفته از همدان بیرون آمده است به همین جهت این مغاره گاوخل نامیده میشود در کتاب "مرات البلدان ناصری" تالیف 1256خورشیدی در باب سادات تفرش آمده است که آنان مهاجرانی از قوم خورزن مکه بوده اندکه درجوار مسیله ای(رودخانه)در جنوب فم سکنی گزیدند وبه همین جهت آن روستا را خرزنویه نام نهادند که اکنون اثری از آن نیست(پارک حکیم نظامی فعلی) نام و نشان تفرش دربسیاری دیگر از کتب تاریخی کم وبیش ذکر شده است اما کاملترین کتاب موجود در زمینه معرفی تفرش کتاب "سیری کوتاه درتاریخ تفرش وآشتیان "نوشته زنده یاد مرتضی سیفی فمی تفرشی میباشد که سی سال قبل منتشر شده است واطلاعات بسیارجامع وارزنده ای در اختیار خواننده قرارمیدهد

اراک

ساوه

زرندیه

خمین

محلات

دلیجان

شازند

آشتیان

تفرش

کمیجان

خنداب

فراهان

تقسیمات کشوری

در سال 1316 خورشیدی کشور ایران از نظر جغرافیایی به ده استان تقسیم شد و سلطان ابان با شمول قصبه های تفرش ،فراهان، آشتیان و غیره به شهرستان تبدیل و به نام اراک نامیده شد و تفرش تبدیل به بخش گردید تا بالاخره در سال 1342 تفرش با شمول بخشهای فراهان، آشتیان، خلجستان، و نیز دهستان رودبار به شهرستان تبدیل شد و با مشارکت مردم، خیابان های وسیع در مرکز شهر ایجاد گردید. درباره وجه تسمیه نام تفرش مردم را بر این باور است که تفرش در اصل گبرش بوده است و این توجیه شاید بدین سبب است که در سده های قبل و حتی صدر اسلام گبرها و زرتشتیان در این جلگه و نقاط مجاور آن از جمله فراهان و آشتیان سکونت داشته اند در متون جغرافیایی اسلام گاهی نام تفرش طبرس و یا طبرش آمده است.

این شهرستان در شمال وشمال غربی به شهرستانهای فراهان و آشتیان و جنوب غربی ساوه واقع شده و مرکز آن شهر تفرش است. از شمال به ساوه، از جنوب و مغرب به اراک، از شرق به قم محدود و مساحت آن حدود ۲۷۹۲ کیلومتر مربع است. در سال ۱۳۱۶ کشور ایران از نظر جغرافیایی به ده استان تقسیم شد و سلطان اباد با شمول قصبه‌های تفرش،فراهان، آشتیان و غیره به شهرستان تبدیل و به نام اراک نامیده شد

این شهرستان دارای یک بخش با نام بخش مرکزی وچهاردهستان است:

بخش مرکزی

• بخش مرکزی:
  • دهستان رودبار
  • دهستان بازرجان
  • دهستان خرازان
  • دهستان تراران
  • دهستان الوان
  • دهستان تا
  • دهستان قزلجه
  • دهستان کبوران
  • دهستان کهک
  • دهستان خانک
  • دهستان دنیگرد
  • دهستان زاغران
  • دهستان نقوسان
  • دهستان معین آباد
  • دهستان واشقان

نقطه شهری: تفرش

رودخانه ها

رودهای مهم این شهرستان عبارت اند از: آبْکَمَر که از ارتفاعات جنوبی تفرش سرچشمه می‌گیرد و در حدود ۲۳ کیلومتری شمال غربی شهر تفرش به رود قَره چای می‌پیوندد؛ فرمهین که از دهستان رودبار سرچشمه می‌گیرد و پس از آبیاری بخشهایی از اراضی شهرستان، به دریاچه نمک می‌ریزد؛ قَره چای که بخشهایی از اراضی شمالی شهرستان را آبیاری می‌کند و سپس به دریاچة نمکِ قم می‌ریزد (جعفری، ج ۲، ص ۸۷، ۳۲۹ـ۳۳۱؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج ۴۸، ص ۴۱).

معرفی دهستان های تابع شهرستان تفرش

الف: بخش مرکزی (تفرش)

دهستان بارزجان

این دهستان در شمال و در مجاورت شهر تفرش قرار گرفته و بیشتر روستاهای این دهستان در مناطقع کوهستانی واقع گردیده است بدلیل کمی زمین در روستاها گذران زندگی اهالی از طریق باغداری و دامداری است محصولات کشاورزی علاوه بر مقادیر کمی غلات و حبوبات میوه های درختی است که گردو و بادام در راس آنها قرار دارد واهالی مازاد تولید خود را به شهرستان هایی نظیر قم صادر می کنند وآب و هوای روستاها به دلیل کوهستانی بودن سرد و زمستانی های طولانی بر منطقه حکمفرماست. گر چه تردد در تعدادی از راههای در فصول بارندگی بسختی صورت می گیرد ولی وجود راههای شوسه در حوزه دهستان ارتباط روستاها را مسیر نمود نداشتن زمین کافی و آب و هوای سردسیر موجب گردیده تا اهالی با زحمت و تلاش زیاد به مشکلات فائق آمده و مایحتاج کشاورزی خود را تامین کنند.

دهستان خرازان

یکی از دهستان های استثنائی است که بدلیل داشتن موقعیت جغرافیایی خاص و محدود بودن در میان رشته ارتفاعات صعب العبور امکان دسترسی اهالی روستاهای محصور در این منطقه طبیعی تنها از سه راه به دنیای خارج وجود دارد که عبور از هر سه راه به سختی امکان پذیر می باشد نام خرازان از گردنه ای به همین نام گرفته شده است.

دهستان رودبار

کلیه روستاهای دهستان رودبار در منطقه ای کاملا" کوهستانی قرار گرفته و از گذشته دور این محدوده بنام دهستان رودبار معروف بوده است ارتفاعات رفیع و صعب العبور کلیه مناطق این دهستان را در برگرفته که به همین دلیل روستاها دارای زمین کشاورزی کافی نبوده و روستائیان سرد و طولانی حاکم بر روستاهاست فعالیت های چشمگیر اهالی موجب گردیده است که اهالی خود تولیدات مورد نیاز کشاورزی خود را تهیه کنند ¸فرآورده های خشکبار را به شهرهای همجوار صادر نمایند راههای ارتباطی شوسه است که در تعدادی از ان ها رفت و آمد در زمستان به سختی صورت می پذیرد.

دهستان کوپناه

این دهستان شامل روستاهای شاهواروق کنگران سربند کشه سفید اب و چال به مرکزیت روستای شهراب میباشد

جمعیت

بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت شهرستان تفرش در سال ۱۳۸۵ برابر با ۴۸٬۵۹۲ نفر بوده‌است که از این میان ۲۳٬۹۴۰ نفر مرد و بقیه زن بوده‌اند .

زبان

زبان مردم شهرستان تفرش فارسی است. اهالی روستاهای فریسمانه، کهلو علیا، وسمق، دستجان و فشک ترک‌زبان هستند اما به زبان فارسی نیز آشنایی دارند. مردم برخی از روستاهای شهرستان مانند کهک تات هستند و به قدیمی‌ترین زبان منطقه یعنی تاتی صحبت می‌کنند. پیران روستای سفیداب به زبان خلجی تکلم می‌کنند. کلیه روستاهای دیگر این شهرستان فارسی‌زبان هستند.

پوشش گیاهی

در بیابانهای مستعد و استثنایی این منطقه نیز گیاهان متنوع وحشی و دارویی بسیار رشد می‌کند. همچنین گیاهانی نظیر زیتون و زعفران که در دوآب وهوای متفاوت رشد می‌کنند، هر دو در تفرش کشت می‌شوند. یکی دیگر از نامهایی که تفرش به آن معروف است «شهر گردو و بادام» است. علت خوب بودن این دو محصول در این منطقه، وجود درصد کمی آهک در خاک منطقه‌است. بزرگ‌ترین درخت گردو با محیط ۶ متر و قطر ۱٫۹ متر در روستای دلارام (تراران) قرار دارد و سالانه پانزده هزار عدد گردو می‌دهد. باتوجه به محصوربودن شهرستان تفرش درمیان کوههای فلات مرکزی ایران کوه‌های تفرش نیز از ابتدای فصل بهارشاهد رویش انواع گونه‌های گیاهی که برخی از آنها خوردنی وبرخی دیگر دارای خواص طبی می‌باشند درفصل بهار در کوههای تفرش انواع گیاهان مانند:آویشن-ریواس –بالامبو(باریجه) کنگر –موسیر- گون کتیرا ودهها گونه ارزشمنددیگرمی‌روید که دراین فصل برخی از اهالی تفرش به کوهها رفته وضمن کوهنوردی وتفریح به چیدن این گیاهان نیز می‌پردازند دربهاردوگونه ریواس وبالامبو بیشتر مورد توجه می‌باشندکه برای برخی نیز جنبه اقتصادی وفروش آن دربازار رانیز داردگه البته گیاه بالامبو حفاظت شده وچیدن آن محدودیت بسیاری دارد. همچنین گل ختمی، شیرین بیان، گل بابونه، خاکشیر، کاسنی، شاتره رویش فراوان دارد.

معادن

این شهرستان، معادن گچ، سنگ ساختمانی، خاک نسوز، سنگ تراورتن و سنگ آهک دارد. صنایع آن عبارت اند از: کارگاههای یخ سازی، ریخته گری، پِرِس کاری، مبل سازی، گونی بافی، موزاییک سازی و آسفالت سازی (همان، ج ۴۸، ص ۴۱ـ۴۲).

حیات وحش

گرگ، روباه، جوجه تیغی، خرگوش، بز کوهی، کبک، قرقاول و قرقی از حیوانات وحشی است که در این منطقه دیده می‌شود. در گذشته‌های دور دارای آهو و پلنگ هم بوده که نسل آن به دلیل شکار منقرض شده‌است..

جستارهای وابسته

• تفرش
• فهرست شهرستان‌های ایران