دماوند

برای دیگر کاربردها، دماوند (ابهام‌زدایی) را ببینید.

دماوند
ارتفاع	۵٬۶۱۰ متر (۱۸٬۴۱۰ پا)
مکان
مکان	بخش لاریجان، شهرستان آمل، مازندران، ایران
رشته‌کوه	البرز
زمین‌شناسی
گونه	آتشفشان چینه‌ای (آتش فشانی خاموش)
آخرین فوران	سابقهٔ تاریخی‌ای وجود ندارد
کوهنوردی
مسیر	پیاده‌گردی

مکان
مختصات	۳۵°۵۷′۱۷″ شمالی ۵۲°۰۶′۳۴″ شرقی

کوه دَماوَند کوهی در شمال ایران است که بلندترین کوه ایران و بلندترین قلهٔ آتشفشانی آسیا است. دماوند دومین کوه بلند فلات ایران و خاورمیانه است. دماوند در پاره مرکزی رشته‌کوه البرز در جنوب دریای خزر جای دارد. از دیدگاه تقسیمات کشوری، در بخش لاریجان شهرستان آمل در استان مازندران قرار دارد. به هنگام صاف و آفتابی‌بودن هوا، از شهرهای تهران، ورامین ، قم و همچنین کرانه‌های دریای خزر قابل رؤیت است. کوه دماوند در سی‌ام تیرماه سال ۱۳۸۷ به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در فهرست آثار ملّی ایران ثبت شد. همچنین کوه دماوند از سال ۱۳۸۱ به عنوان «اثر طبیعی ملّی» در شمار مناطق چهارگانهٔ ارزشمند از نظر حفاظت محیط زیست قرار گرفته‌است.

از دماوند در اساطیر ایران هم یاد شده‌است و شهرت آن بیش از هر چیز به این سبب است که ضحاک (پادشاهی ستمگر و اژدهافش) در آن به بند کشیده شده‌است. در آثار ادبی فارسی نیز فراوان به این اسطوره و به طور کلّی‌تر کوه دماوند اشاره شده‌است. در بندهش اینچین آمده: رود هرهز (هراز) در تپرستان است و از کوه دماوند سرچشمه می‌گیرد.

جغرافیا

عکس سراسرنما از قلهٔ دماوند

محل قرارگیری کوه دماوند بر روی نقشه استان مازندران.

ارتفاع

منابع مختلف اندازه‌های گوناگونی برای ارتفاع کوه دماوند از سطح آب‌های آزاد ذکر کرده‌اند. به نقل از درگاه ملّی آمار ایران، فرازایِ این کوه ۵٬۶۱۰ متر است؛ منابع دیگر، از جمله پایگاه ملّی داده‌های علوم زمین ایران و وب‌گاه رصدخانهٔ زمین ناسا، فرازای ۵٬۶۷۰ متر و ۵٬۶۷۱ متر را نیز برای قلّهٔ این کوه ذکر کرده‌اند.

ارتفاع نسبی دماوند، که با اندازه‌گیری ارتفاع قلّه نسبت به پست‌ترین درّهٔ بین این قله و نزدیکترین قلّهٔ مرتفع‌تر تعیین می‌شود، ۴۶۶۱ متر است که دماوند را در ردهٔ دوازدهم بلندترین قلّه‌های دنیا از نظر ارتفاع نسبی قرار می‌دهد.

فاصله از شهرهای نزدیک

این قلّه در ۶۹ کیلومتری شمال شرقی تهران، ۶۲ کیلومتری جنوب غرب آمل و ۲۶ کیلومتری شمال غربی شهر دماوند واقع شده‌است.

رودخانه‌های پیرامون

رودخانهٔ تینه در شمال، رودخانهٔ هراز در جنوب و شرق و رودخانهٔ لار در غرب این کوه واقع شده‌اند. رودخانه لار و دیوآسیاب در غرب و رود پنج او (پنج آب) در شرق دماوندکوه جاری است.

کوهستان

قلّهٔ دماوند در شرق کوهستان البرز مرکزی (استان مازندران) از رشته‌کوه البرز قرار دارد. قلّه‌های مجاور آن ورارو، سه سنگ، گل زرد، کاعون (کبود) و میانرود است.

نقشهٔ البرز مرکزی	قله‌ها:	۱ علم‌کوه
-۲۵ متر تا ۵۰۰ متر     ۵۰۰ متر تا ۱۵۰۰ متر     ۱۵۰۰ متر تا ۲۵۰۰ متر     ۲۵۰۰ متر تا ۳۵۰۰ متر     ۳۵۰۰ متر تا ۴۵۰۰ متر     ۴۵۰۰ متر تا ۵۶۷۱ متر	۲ آزادکوه	۳ دماوند
	۴ دوبرار	۵ دوخواهران
	۶ قلعه‌گردن	۷ گرگ
	۸ خلنو	۹ مهرچال
	۱۰ میشینه‌مرگ	۱۱ ناز
	۱۲ شاه البرز	۱۳ سیالان
	۱۴ توچال	۱۵ وروشت
	۱۶ پهنه‌حصار
	رودها:	۰
	۱ الموت	۲ چالوس
	۳ دوهزار	۴ هراز
	۵ جاجرود	۶ کرج
	۷ کجور	۸ لار
	۹ نور	۱۰ سرداب
	۱۱ سه‌هزار	۱۲ شاهرود
	شهرها:	۱ آمل
	۲ چالوس	۳ کرج
	سایر:	D دیزین
	E امامزاده هاشم	K تونل کندوان
	* سد لتیان	** سد لار

عکس‌های ماهواره‌ای

موقعیّت جغرافیایی کوه البرز در عکس‌های ماهواره‌ای ناسا از دماوند:

• 

  در تاریخ ۲۰۰۰/۰۷/۲۷

• 

  در تاریخ ۲۰۰۱/۰۵/۲۷

• 

  در تاریخ ۲۰۰۱/۰۷/۱۴

• 

  در تاریخ ۲۰۰۲/۰۸/۰۹

آب و هوا

عکس هوایی از قلهٔ دماوند، گرفته شده در تاریخ ۱۵ ژانویه ۲۰۰۵. عکس از ناسا.

دما

کمینهٔ دمای هوا در ارتفاعات دماوند تا ۶۰ درجه زیرصفر (در زمستان) و تا یکی-دو درجه زیر صفر (در تابستان) پایین می‌آید.

باد

سرعت توفان در دماوند گاهی از ۱۵۰ کیلومتر در ساعت می‌گذرد. سرعت باد در کوهپایه‌ها گاه به هفتاد کیلومتر در ساعت می‌رسد. بیشتر بادها از غرب و شمال غربی می‌وزند.

بارندگی

میانگین بارندگی در ارتفاعات دماوند ۱۴۰۰ میلی‌متر در سال است و بارش در ارتفاعات معمولاً به صورت برف است.

فشار هوا

فشار هوا در قلّهٔ دماوند نصف فشار هوا در سطح دریا است.

آتشفشان

فوران گوگرد از نزدیک قلهٔ دماوند

دماوند یک کوه آتشفشانی مطبّق^* است که عمدتاً در دوران چهارم زمین‌شناسی موسوم به دوران هولوسین تشکیل شده و نسبتاً جوان است. فعّالیّت‌های آتش‌فشانی این کوه در حال حاضر محدود به تصعید گازهای گوگردی است. آخرین فعالیت‌های آتشفشانی این کوه مربوط به ۳۸۵۰۰ سال قبل بوده‌است.

دماوند یک آتشفشان خفته است که امکان فعّال شدن مجدد آن وجود دارد. در برخی از سال‌ها از جمله سال ۱۳۸۶، دود و بخارهایی از قله خارج شد که برخی از شاهدان آن را گواهی بر فعّال شدن این آتشفشان پنداشتند. اما در حقیقت در سال‌های پر بارش، با نفوذ آب به درون قله و برخورد سنگ‌های داغ، جریانی از بخار آب از دهانه قله خارج می‌شود و چنین به نظر می‌رسد که فعالیت‌های آتشفشانی صورت گرفته‌است. در حال حاضر این آتشفشان نیمه فعال بوده ولی در چند سال اخیر فعالیتی از آن دیده نشده است.

قطر دهانه این آتشفشان در حدود ۴۰۰ متر است که دریاچه‌ای از یخ آن را پوشانده‌است. همچنین نشانه‌هایی از وجود دهانه‌های قدیمی در پهلوهای جنوبی و شمالی کوه ملاحظه می‌شود. درصورت فوران این آتش فشان خفته (نیمه فعال) دمای اطرف آن که شامل تهران نیز می‌شودبه ۲۰۰ تا۴۰۰ درجه سانتی گراد می‌رسد.

نام‌ها و ریشه‌شناسی

نام دماوند به دو صورت مشهور دماوند و دنباوند (با زبر یا پیش دال) ضبط شده‌است.‏ حتی در بعضی مآخذ هر دو صورت نام آمده‌است. صورت دیگری که از نام این کوه ضبط شده‌است دباوند است. این کوه را با نام‌های کاملاً متفاوت بیکنی و جبل لاجورد نیز ثبت کرده‌اند. «نام دماوند در تورات آمده و صورت کهن آشوری آن «بیکن» است (ری باستان ۲/۶۴۲)»

در مورد دلیل نام‌گذاری دماوند در فرهنگ معین آمده‌است: «دم (دمه، بخار) + آوند = دماوند؛ دارای دمه و دود و بخار (آتشفشان)»

احمد کسروی دربارهٔ نام‌گذاری دماوند یا دنباوند نظر کاملاً متفاوتی دارد.^*. وی با استدلال‌هایی نسبتاً پیچیده نام‌گذاری «نهاوند» و «دماوند» را مرتبط می‌داند و می‌نویسد «در زبانهای باستان «نها» به‌معنی پیش و «دما» به‌ضم دال به‌معنی پشت و دنبال بوده،...» و در مورد «وند» می‌نویسد: « «وندن» در زبانهای باستان ایران به‌معنای «نهادن» بوده[...] یکی از معناهای «نهادن» واقع شدن و ایستادن برجایی است.[...] و ناچار «وندن» نیز همان معنی را داشته و «وند» که ماضی آن است به‌معنی نهاد، برجایی ایستاد (واقع‌شد) می‌آمده‌است» او در ادامه نتیجه می‌گیرد: «پس «نهاوند» یعنی شهر یا آبادی یا قلعهٔ ایستاده در پیش‌رو و «دماوند» یعنی شهر یا آبادی یا قلعهٔ ایستاده در دنبال و پشت.

ناصرخسرو قبادیانی بلخی در اوایل سفرنامه خود در باب کوه دماوند آورده است: «میان ری و آمل کوه دماوند است مانند گنبدی که آن را لواسان گویند». لواسان در زبان پارسی میانه (پهلوی) به معنای تیغه کوهی است که محل طلوع خورشید می‌باشد. قصیدهٔ دماوندیه ملک‌الشعرای بهار هم معروف است.

اسطوره

تصویر به بند کشیده شدن ضحاک به دست فریدون در شاهنامه بایسنقری

دماوند در اساطیر ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. شهرت آن بیش از هر چیز در این است که فریدون از شخصیت‌های اساطیری ایران، ضحاک را در آنجا در غاری به بند کشیده‌است^* و ضحاک آنجا زندانی‌است تا آخرالزمان^* که بند بگسلد و کشتن خلق آغاز کند و سرانجام به دست گرشاسپ کشته شود. هنوز هم بعضی از ساکنین نزدیک این کوه باور دارند که ضحاک در دماوند زندانی است و اعتقاد دارند که بعضی صداهایی که از کوه شنیده می‌شود، ناله‌های هموست.

در تاریخ بلعمی محل زیست کیومرث کوه دماوند دانسته شده‌است و گور فرزند وی هم آنجا دانسته شده‌است. با این تفصیل که چون فرزندش کشته شد خداوند چاهی بر سر کوه برآورد و کیومرث فرزند را در چاه فروهشت. بلعمی سپس از مغان نقل کند که کیومرث بر سر کوه آتش افروخت و آتش به چاه اندر افتاد و از آن روز تا امروز (روزگار بلعمی) ده پانزده بار پرزند و به هوا برشود و از مغان نقل می‌کند که این آتش دیو را از فرزند او دور دارد. به گفتهٔ تاریخ بلعمی جمشید به طبرستان به دماوند بود که سپاه ضحاک به وی رسید. بنا به روایتی نبرد لشکر فریدون به سپاهسالاری کاوه با ضحاک در حوالی دماوند بود. دماوند بار دیگر در گاه پادشاهی منوچهر مطرح می‌شود؛ آرش کمانگیر از فراز آن تیری انداخت تا مرز میان ایران و توران را تعیین کند. کیخسرو پادشاه آرمانی ، پس از واگذاری سلطنت به لهراسب به دماوند رفته و عروج میکند. بعدها با پا گرفتن اساطیر سامی در ایران برخی شخصیت‌های این اساطیر هم با دماوند ارتباطاتی یافتند. از جمله «عوام [...] معتقدند که سلیمان‌بن داوود، یکی از دیوان را که «صخر المارد» (سنگ سرکش) نام داشت در آن‌جا زندانی نمود. گویند، بر قلهٔ دماوند، زمین هموار است و از چاهی که بر فراز آن قرار دارد، روشنی بیرون آید.»

ادبیات

در اشعار ایرانی معمولاً نام دماوند در ارتباط با اسطورهٔ به بند کشیده شدن ضحاک ظاهر می‌شود. فردوسی در شاهنامه در ابیاتی که داستان به بند کشیده شدن ضحاک توسط فریدون را تصویر می‌کند، چنین سروده‌است:

برآن گونه ضحاک را بسته سخت		سوی شیرخوان برد بیدار بخت
همی راند او را به کوه اندرون		همی خواست کارد سرش را نگون
بیامد هم آنگه خجسته سروش		به خوبی یکی راز گفتش به گوش
که این بسته را تا دماوند کوه		بِبَر همچنان تازیان بی‌گروه

اسدی طوسی در گرشاسپ‌نامه که به پیروی از شاهنامه سروده شده‌است به این اسطوره اشاره می‌کند. در اشعار و منظومه‌های شاعران دیگر از جمله قصیده‌ای از ناصرخسرو منظومهٔ ویس و رامین از فخرالدین اسعد گرگانی و قصیده‌ای از خاقانی تلمیح این اسطوره دیده می‌شود. همچنین گاه در عظمت به دماوند مثل زده‌اند.

قصیده دماوندیه اثر ملک الشعرای بهار تنها یکی از چندین شعری است که در مورد دماوند سروده شده‌است. دماوندیه اول او در سال ۱۳۰۰ هجری شمسی با این مطلع آغاز گشت:

ای کوه سپیدسر، درخشان شو

مانند وزو، شراره افشان شو

قصیدهٔ «دماوندیه دوم» که در سال ۱۳۰۱ توسط همین شاعر سروده شد، از شعرهای معروفی است که دربارهٔ دماوند سروده شده‌است چنین است:

ای دیو سپید پای در بند!		ای گنبد گیتی! ای دماوند!
از سیم به سر یکی کله‌خود		زآهن به میان یکی کمربند
تا چشم بشر نبیندت روی		بنهفته به ابر، چهر دلبند
تا وارهی از دم ستوران		وین مردم نحس دیو مانند
با شیر سپهر بسته پیمان		با اختر سعد کرده پیوند
چون گشت زمین ز جور گردون		سرد و سیه و خموش و آوند
بنواخت ز خشم بر فلک مشت		آن مشت تویی تو ای دماوند!
تو مشت درشت روزگاری		از گردش قرنها پس افکند
ای مشت زمین! بر آسمان شو		بر وی بنواز ضربتی چند
نی نی، تو نه مشت روزگاری		ای کوه! نیم ز گفته خرسند
تو قلب فسردهٔ زمینی		از درد ورم نموده یک چند
شو منفجر ای دل زمانه!		وآن آتش خود نهفته مپسند
خامش منشین، سخن همی گوی		افسرده مباش، خوش همی خند
ای مادر سر سپید! بشنو		این پند سیاه بخت فرزند
بگرای چو اژدهای گرزه		بخروش چو شرزه شیر ارغند

از میان اشعار بسیاری که در باره دماوند سروده شده اند، بخشی از قصیدهٔ «دماوندیه» سروده قدمعلی سرامی چنین است:

خـامـوش نـشستـه‌اي دمـاونـد		ضحّاك گريـخت آخـر از بنــد.
از دوده‌ي آبتيـن كسـي نيـست		تـا بـاز نـهد بـه‌پـاي او بـنــد!
در سيـنه حــريـق انــدرون را،		تا چنـد تـوان نـهفت تـا چنـد؟
انـديـشه‌ي آخـريـن دوا كــن؛		بـايـد شبـي آتـشـي پـراكنـــد
در شعلـه‌ي خود بـسـوز و مـا را		افسـرده‌ي بيـورسـپ مپـسنــد!
مسـتـوجب دوزخ اسـت نـاچـار		هر كاو به بهشت نيست خرسند
بازي كه شكارش آسماني است،		در خاك چـگونه پنـجه افكنـد؟
فـوّارگــي كـهـن ز سـر گيــر		لب باز گشـاده كـن به لبخنــد.
بـگذار زميــن رود به مـعــراج،		در لـحظـه‌ي بـعثـت دمـاونــد.

دماوند در تاریخ

در طی سلطنت دودمان پهلوی بر ایران، تصویر کوه دماوند در وسط نشان رسمی ایران قرار داشت.

نوشتار(های) وابسته: اسپهبد خورشید و قارنوندیان

آشوریان این کوه را کان سنگ لاجورد می‌انگاشتند. البته ایشان در خطا بودند و سنگ لاجورد از بدخشان می‌آمده‌است. در زمان تاخت و تاز آشوری‌ها به فلات ایران این کوه بخشی از حدود مادها شمرده می‌شده و در متن‌های آشوری هم بدان اشاره‌شده‌است. سارگون دوم در لشکرکشی خود سرزمین‌های تا کوه دماوند را خراج‌گزار خود نموده بود. در زمان اسرحدون نیز آشوری‌ها تا پای کوه دماوند لشکر کشیده‌بودند. اما به‌پیشروی ادامه ندادند چون دماوند و آن‌سوترش کویر لوت را پایان دنیا می‌پنداشتند.

دیاکونوف سنت گذاردن پیکر مردگان در کوه‌ها را آیین مغانی می‌انگارد که در دامنه دماوند می‌زیسته‌اند و آیین خود را به دیگر جاهای ایران پراکندند. در دامنهٔ دماوند تعداد زیادی گور پیش از تاریخ وجود دارد.

نقشه طبرستان و دیلم کشیده شده توسط اصطخری که در آن با مثلث بزرگی کوه دماوند نشان داده شده‌است. نزدیک‌ترین شهر به این مثلث در نقشه شلنبه می‌باشد.

در سده هشتم میلادی در پای کوه دماوند دژی بوده‌است که موبدی زرتشتی به نام مَس‌مُغان و پیروانش در آن می‌زیسته‌اند و این دژ به فرمان المهدی خلیفه عباسی ویران‌گشته و مس‌مغان نیز کشته شد. مس‌مغان (به عربی کبیرالمجوس) لقب بزرگان خاندان قارن بوده که تبار پارتی داشته و دارای سرزمین‌هایی در پای دماوند بوده‌اند.

غازان خان ایلخان مغول در ۴ شعبان ۶۹۴ (هجری) در لارِ دماوند به دست شیخ صدرالدین غسل کرد و مسلمان شد.

«در حدودالعالم آمده که ویمه و شلنبه دو شهرست از حدود کوه دنباوند و اندر وی بتابستان و زمستان سخت سرد بود و ازین کوه آهن افتد. (حدودالعالم. ص ۱۴۷)»

در دوران سلطنت دودمان پهلوی از نقش کوه دماوند و خورشید در حال تابش از پشت آن به عنوان نماد ایران زمین بهره می‌بردند.

اثر و نماد ملی

تصویری از کوه دماوند در فصل پاییز

قله دماوند در فرهنگ کشور ایران مظهر پایداری و استواری است و یک نماد ملی است و تاکنون بعنوان یک اثر ملی ثبت شده و به انحا مختلف از آن بعنوان یک نماد ملی یاد شد می‌شود.

ثبت قله دماوند به عنوان اثر طبیعی ملی

اثر طبیعی ملی قله دماوند با مساحتی بالغ بر ۲۹۵۰ هکتار در سال ۱۳۸۱ طی مصوبه شماره ۲۲۱ مورخ ۲۱ خرداد ۱۳۸۱ شورایعالی محیط زیست به مجموعه مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست پیوسته‌است. این اثر با ۳۹۷۶۱۱۳ تا ۳۹۸۲۱۵۰ عرض جغرافیایی و ۵۹۶۷۶۲ تا ۶۰۳۵۹۷ طول جغرافیایی در شمال شرق تهران و در استان مازندران واقع گردیده‌است. از گونه‌های مهم گیاهی آن می‌توان از بومادران، پیر گیاه دماوندی، اسپرس کوهی و گون نام برد. استفاده بیش از حد از ظرفیت قابل تحمل محیط و همچنین بهره‌برداری پوکه معدنی در اطراف این اثر طبیعی ملی، از مهمترین عوامل تهدید کننده در تخریب آن به شمار می‌آید.

میراث طبیعی ایران

کوه دماوند در سی‌ام تیرماه سال ۱۳۸۷ به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در قالب میراث طبیعی ایران در فهرست آثار ملّی ایران ثبت شد.

ادعای ثبت در میراث جهانی

در فروردین ۱۳۸۷، خبرگزاری‌های ایران اخباری را در رابطه با ثبت کوه دماوند در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو منتشر کردند. این خبرها که از خبرگزاری‌های گوناگون مانند خبرگزاری فارس منتشر شد که در آن، کوه دماوند را به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران که در فهرست میراث طبیعی جهانی یونسکو به ثبت رسیده معرفی کردند. اما فریبرز دولت‌آبادی، معاون سازمان میراث فرهنگی در گفتگو با خبرگزاری میراث فرهنگی این ادعا را رد و آن را سوءتفاهم دانست. وی ابراز کرد: «متأسفانه برداشت اشتباهی از موضوع ثبت دماوند صورت گرفته و این خبر اشتباه است.»

روز ملی

روز ملی دماوند همزمان با تیرگان در مازندران با نام تیرماه سیزده شو در شب سیزدهم آبان‌ماه برگزار می‌شود. انجمن دوست داران دماوند کوه، هر ساله این جشن را در روز سیزدهم تیر در دامنه‌های قله دماوند در «شهر رینه لاریجان شهرستان آمل» برگزار می‌کنند. این جشن به ثبت ملی نیز رسیده است. مراسم برف چال نیز یکی دیگر از مراسمی است که در اواسط اردیبهشت در شهرستان آمل، در مرتع اَسک وش بین رینه و پلور انجام می شود. هر سال در فصل بهار برف های باقی مانده از زمستان در دامنۀ کوه دماوند جمع آوری می شود و در گودالی ریخته می شود. این کار، یک دوراندیشی و پیش بینی است تا آب کافی برای تابستان ذخیره شود. پس از پایان مراسم، جشن و خوردن غذاست که فقط مردها حق شرکت در آن را دارند. زن ها در روستای اسک می مانند و مراسم و جشن مربوط به خود را برگزار می کنند.

موسیقی ملی

موسیقی ملی کوه دماوند در روز جشن تیرگان در سال ۱۳۹۱ با صدای سالار عقیلی در بین ۹ هزار نفر رونمایی شد.

تصویر روی اسکناس

در یک صد سال گذشته تصویر کوه دماوند بارها بر روی یا پشت اسکناس‌های رسمی منتشره ایران به چاپ رسیده است:

• 

  کوه دماوند پشت اسکناس یک هزار ریالی در دوره رضاشاه

• 

  تصویر کوه دماوند پشت اسکناس یک هزار ریالی

• 

  تصویر کوه دماوند پشت اسکناس یک هزار ریالی (سری دوم)

• 

  تصویر کوه دماوند پشت اسکناس ده هزار ریالی

کوهنوردی

تصویری از دهانهٔ آتشفشان، مرداد ۱۳۸۸

پناهگاه بارگاه سوم در جبههٔ جنوبی دماوند

اولین کسی که ادعای صعود به دماوند را کرده است ابودلف خزرجی است که در سال ۲۹۲ ه (۹۰۵م) در سفرنامه خود به صعودش اشاره کرده است و شرحی از قله دماوند داده است. پس از وی قزوینی، مسعودی، ابن فقیه و نیز ناصر خسرو اشاراتی به صعود دماوند داشته‌اند.

در زمان‌های قدیم عدّه‌ای خود را به قلهٔ دماوند رسانیده بودند. ناصر خسرو در سفرنامه‌اش نوشته‌است که گویند بر سر دماوند چاهی است که نوشادر و کبریت (گوگرد) از آن گیرند. صاحب آثار البلاد و اخبار العباد با نقل قولی دست دوم می‌گوید که عدّه‌ای از اهالی آن نواحی می‌گفته‌اند که در طی پنج روز و پنج شب به قلهٔ دماوند رسیده‌اند و قلهٔ آن را مسطح با مساحت صد جریب یافته‌اند گرچه از دور به مخروط می‌ماند.

اما اولین صعود اروپائیان به قله دماوند را می‌توان به توماس هربرتانگلیسی در سال ۱۰۰۶ش (۱۶۲۷م) از جبهه جنوبی نسبت داد. پس از وی صعود موفقیت‌آمیز به قلهٔ دماوند در سال ۱۸۳۷ توسط تیلر تامسن صورت گرفته‌است. همچنین نخستین صعود مستند ایرانی به این قله، به سال ۱۸۵۷ باز می‌گردد که تیم سرهنگ محمدصادق‌خان قاجار ارتفاع آن را ۶۶۱۳ ذرع تعیین نمود.

مسیرهای اصلی صعود

برای رسیدن به قله دماوند، مسیرهای مختلفی وجود دارند که شناخته‌شده‌ترین آن‌ها این جبهه‌ها هستند:

• جبههٔ شمالی؛ مسیر صعود این جبهه از میان دو یخچال سیوله (سمت راست) و دوبی سل (سمت چپ) صورت می‌گیرد. مسیر شمالی از سنگ بزرگ واقع در جنوب غربی روستای ناندل شروع می‌شود. این مسیر دو جانپناه در ارتفاع‌های ۴۰۰۰ متر معروف به جانپناه۴۰۰۰)) و ۴۷۰۰ متر (معروف به جانپناه ۵۰۰۰) دارد. ابتدای مسیر دشت ناندل است و مسیر قبل و بعد از جانپناه ۵۰۰۰ با دست به سنگ همراه است. این مسیر به غیر از گوسفند سرای ابتدایی آب آشامیدنی ندارد و در قسمتهای پایانی شیب زیادی دارد که منجر به سنگینی کوله و سختی صعود است.
• جبههٔ شمال شرقی؛ مسیر شمال شرقی به نسبت مسیرهای دیگر طولانی‌تر است. این مسیر از روستای حاجی دلا در شمال قله آغاز می‌شود و پس از عبور از گوسفند سرا و دشت چمن به جانپناه تخت فریدون می‌رسد و پس از جانپناه تخت فریدون با تراورس یخچال عروسکا در انتهای مسیر با یال شمالی یکی می‌شود و به قله می‌انجامد. برگشت از مسیر شمال شرقی معمولاً به علت وجود شن اسکی بزرگ از سمت روستای گزنه و منطقه استله سر انجام می‌گیرد.
• جبههٔ غربی؛ مسیر غربی از پارکینگ در ارتفاع حدود ۳۴۰۰ متر آغاز می‌شود و پس از حدود ۳ ساعت کوهپیمایی به پناهگاه سیمرغ می‌رسد و با ادامه مسیر بر روی یال غربی به قله منتهی می‌شود. در پناهگاه سیمرغ آب وجود دارد و شیب انتهای مسیر غربی به نسبت زیاد است.
• جبههٔ جنوبی؛ از سمت جنوب شرقی کوه. پلور، رینه، گوسفندسرا و بارگاه سوم در این مسیر قرار می‌گیرند. رایج‌ترین و پرترددترین مسیر صعود به دماوند مسیر جنوبی است. کوهپیمایی این مسیر از مکانی موسوم به دوراهی آغاز می‌شود که در آن راه خاکی به سمت مسجد از مسیر آسفالت بین پلور و رینه جدا می‌شود. پس از عبور از مسجد و گوسفندسرا به بارگاه سوم می‌رسد و پس از آن با صعود از یال مستقیم جنوبی و عبور از کنار آبشار یخی به تپه گوگردی و در نهایت قله می‌انجامد. پاکوب‌های این مسیر به علت تردد بالا بسیار واضح و همچنین درگیری با سنگ در این مسیر وجود ندارد.

آسان‌ترین این مسیرها جبهه جنوبی و سخت‌ترین آنها جبهه شمالی است. سه جبهه شمالی، جنوبی و شمال شرقی در نزدیکی روستاها قرار گرفته‌اند و همچنین همگی دارای جان‌پناه در میان راه هستند. در مسیر جنوبی، آبشاری وجود دارد که همهٔ سال یخ‌زده‌است و تنها در تابستان‌های بسیار گرم، جاری می‌شود که به همین دلیل به آن آبشار یخی گفته می‌شود. این آبشار با قرار داشتن در ارتفاع ۵۱۰۰ متری، از نظر ارتفاع از سطح دریا مرتفع‌ترین آبشار خاورمیانه‌است.

پناهگاه‌ها

تاکنون ۷ جانپناه و پناهگاه در مسیرهای اصلی صعود دماوند ساخته شده‌است که عبارتند از:

• مسجد صاحب الزمان (گوسفندسرا) که در سال ۱۳۷۱ و در ارتفاع ۳۰۰۰ متری یال جنوبی ساخته شده‌است.
• جانپناه بارگاه سوم (قدیم) که در سال ۱۳۴۶ و در ارتفاع ۴۲۰۰ جبهه جنوبی ساخته شده‌است. این پناهگاه به علت سقوط بهمن در زمستان سال ۱۳۵۱ از بین رفت و پس از یک سال، بنای سنگی جایگزین آن شد. در پیرامون آن مکان‌هایی برای چادر زدن آماده شده‌است.
• پناهگاه بارگاه سوم (جدید) که در سال ۱۳۸۷ و حدود ۵۰ متر بالای جانپناه قدیم (بارگاه سوم) در یال جنوبی ساخته شده‌است. این پناهگاه شامل اتاق‌های کمک‌های اولیه، انبار کوله، انبار عمومی، غذاخوری، آشپزخانه، ظرفشویی کوهنوردان، اتاق مدیریت، اتاق خواب عمومی، اتاق خواب اختصاصی و سرویس بهداشتی عمومی است.
• پناهگاه سیمرغ که در سال ۱۳۷۴ و در ارتفاع ۴۲۰۰ متری جبهه غربی ساخته شده‌است.
• جانپناه تخت فریدون که در سال ۱۳۵۵ و در ارتفاع تقریبی ۴۴۰ متری از یال شمال شرقی ساخته شده‌است.
• جانپناه فلزی ۴۰۰۰ که در سال ۱۳۶۰ و در ارتفاع ۴۰۰۰ متری یال شمالی ساخته شده است.
• جانپناه فلزی ۵۰۰۰ که در ارتفاع ۴۶۳۰ متری یال شمالی ساخته شده‌است ولی معروف به جانپناه ۵۰۰۰ است.

به علاوه قرارگاه‌های کوهنوردی پلور در جبهه غربی و رینه در جبهه جنوبی تسهیلاتی مانند وسیله رفت‌وآمد تا پای صعود، امکان شب‌مانی و راهنمای کوهنوردی ارائه می‌دهد.

یخچال‌های معروف

• یخچال سیوله (جبهه شمالی)
• یخچال دوبی سل (جبهه شمالی)
• یخچال عروسکها (جبهه شمالی)
• یخچال دره یخار (شمال شرقی)
• یخچال خورتاب سر
• یخچال شمال غربی
• یخچال غربی

آبشار

آبشار یخی در جبههٔ جنوبی کوه دماوند آبشاری یخ زده وجود دارد که در جهان منحصر به فرد است. بلندی آن ۷ متر و قطر آن ۳ متر می‌باشد. یخ آن هیچ‌گاه ذوب نمی‌شود. در فصل تابستان، هر روز بر اثر تابش آفتاب در حدود ظهر و یک ساعت بعد از ظهر، دمای هوا به بالای صفر می‌رسد و به دنبال آن آب بسیار کمی جاری می‌شود و در حدود ۴ بعد از ظهر، دمای هوا به زیر صفر می‌رسد و یخ ذوب شده دوباره منجمد می‌شود و به این ترتیب آبشاری یخی پدید می‌آید که همواره یخ زده است. در بالای این آبشار گودالی وجود دارد که در تمام طول سال پوشیده از برف است. آبشار یخی کوه دماوند با قرار داشتن در ارتفاع ۵۱۰۰ متری، از نظر ارتفاع از سطح دریا مرتفع‌ترین آبشار در خاورمیانه می‌باشد.

پوشش گیاهی

در ارتفاعات مختلف کوه دماوند، گیاهان فراوان و گوناگونی می‌رویند که برخی از آن‌ها فقط در یک ارتفاع خاصی دیده می‌شود. گیاهان این منطقه که به اسم دماوند نامگذاری شده‌اند عبارتند از: کلاه میرحسن دماوندی، کزل دماوندی، بومادران دماوندی، پیرگیاه دماوندی، ریش قوش دماوندی، فراموشم مکن دماوندی، زنگوله‌ای دماوندی، کتانی دماوندی و ماشک دماوندی. در ارتفاع ۳۲۰۰ تا ۳۵۰۰ متر علف و بته‌های بلند و خاردار و به هم پیوسته وجود دارند. برخی از انواع بته‌های خاردار دماوند عبارتند از: کلاه میر حسن دماوندی، خارپشتی، گونه‌های هزار خار (مانند گون)، بته‌های بنفش رنگ اسپرس پشته‌ای و گچ دوست گل سنگی. از گونه‌های ورموت (افسنتین) نیز در دماوند وجود دارند که عبارتند از: درمنهٔ کوهی، درمنهٔ معطر، درمنهٔ کوهسری و گونهٔ فراوان درمنهٔ شرقی. برخی دیگر از گونه‌های گیاهای دماوند عبارتند از: کاج آلپ، اسپرس کوهی نیمه کروی، گون، یاسمن صخره‌ای، ازمکی کوهسری، پیربهار دنایی، شبدر شاه بلوطی، ترشک کوهسری، دغدغک البرزی، پلاخور بوته‌ای، گالش انگور، تیره گل، نسترن وحشی، قفقازی، رُز گردآلود، گز، علف بره، چمن آراراتی، چمن گندمی آسیای مرکزی، جاروی علفی بامی، علف قرمز، جو چمنزار، ملیکای بی زبانک، علف صورتی، چاودار هراتی، شبه یولاف شکننده، ریش سنبل، خشخاش طناز، شکرتیغال و شکرتیغال مشهدی، چون جاشیر، سریش و در جاهای مرطوب زبان طلا، پیرسنبل، قدومهٔ پرشاخه، جعفری فرنگی معطر، بادرنجبویهٔ دنایی، خاکشیر تلخ کوتوله، گل بی مرگ طلایی، پنجه برگ نقره گون، آزاد بری، پنجه برگ همدانی، دنایی، سنبلهٔ ارغوانی و مینای پرکپهٔ برگ نقره‌ای. دامنهٔ کوه دماوند در ارتفاع ۲۰۰۰ تا ۳۵۰۰ متری کاملاً پوشیده از شقایق است. این شقایق منحصر به فرد در دنیا شناخته شده است و با نام شقایق لار و رینه در کتاب‌های معتبر گیاه‌شناسی جهان به ثبت رسیده. همچنین این منطقه از لحاظ مرتع و چراگاه بسیار غنی است؛ حتی در ارتفاعات بلند دماوند نیز (زیر چهار هزار متر) از این بابت فقر چندانی وجود ندارد.

پوشش جانوری

یک خرس قهوه‌ای در ارتفاع ۴۸۰۰ متری کوه دماوند در پارک ملی لار

این منطقه به دلیل موقعیت ویژهٔ آن که از شمال به جنگل و از جنوب به کوه‌های هم‌مرز کویر مشرف است، میزبان انواع مختلفی از جانوران است، از جمله:

جانوران شکارچی چهارپا روباه، شغال، سگ و گرگ در پیرامون دماوند پراکنده‌اند. این جانوران تا ارتفاع ۴۰۰۰متری کوه دماوند هم دیده می‌شوند. خرس‌ها هم در این منطقه وجود دارند، اما بیشتر در غرب و شمال دیده می‌شوند و از ارتفاعات بلند دوری می‌کنند.

جانوران گیاه‌خوار کل‌وبز، قوچ‌ومیش، گراز، خرگوش. به جز حیوانات گراز و خرگوش که در دشت‌های کوهپایه‌ای کوه دماوند زندگی می‌کنند، دیگر جانوران فصل‌های گرم را در ارتفاعات سپری کرده و با سرد شدن هوا به مرور ارتفاع کم می‌کنند. این جانوران تا ۵۰۰۰ متری هم بالا می‌روند.

پرندگان از پرندگان شکارچی، عقاب طلایی، جغد و خفاش را می‌توان نام برد. دیگر پرندگان این منطقه تیهو، کبک، بلدرچین، سینه سیاه و طوطی دارکوب هستند.

دیگر جانوران تقریباً ۵ نوع مار، انواع عقرب، بزمجه، انواع خانوادهٔ موش‌ها و گورکن در این منطقه دیده می‌شوند. بیشتر گزنده‌های این محدوده سم مهلکی ندارند؛ حتی نیش خطرناک‌ترین خزنده‌ها نیز تا چند ساعت پس از گزش قابل درمان است. در کوه دماوند، گزندگان در ارتفاعات بالاتر از ۴۰۰۰متر، بسیار کم به چشم می‌خورند.

بر روی قلهٔ دماوند، لاشهٔ یخ زدهٔ چند حیوان دیده می‌شود. این لاشه‌ها چندین سال است که در این مکان دیده می‌شوند و شامل حیواناتی مانند گوسفند و بز کوهی است. دلیل راه یابی این حیوانات به قلهٔ کوه دماوند و مرگ آن‌ها به خوبی مشخص نیست؛ شاید به دلیل وجود گاز گوگرد، سرما، گرسنگی و یا غیره مرده باشند.

آسیب‌ها

مهمترین عوامل آسیب به دماوند عبارت‌اند از:

• معدن‌کاوی
• جاده‌کشی
• چرای بیش از حد دام
• زباله

مشکلات دیگری که کوه دماوند و محدودهٔ پیرامون آن را تهدید می‌کنند عبارت‌اند از: ساخت‌وساز بی‌ضابطه، تصرف منابع طبیعی برای استفادهٔ غیرقانونی و شخصی، افزایش جمعیت انسانی و خودروها، حضور بیش از اندازهٔ گردشگران بدون آن‌که آموزش‌های لازم در رابطه با طبیعت‌گردی و حفظ محیط زیست به آن‌ها داده شود، نوشتن یادگاری در طول مسیر (به‌ویژه بر فراز قلهٔ دماوند)، نصب تابلوهای یادبود و پرچم‌های گروه‌ها و یادگاری‌های کشته‌شدگان، کمبود اقامتگاه و تبلیغات نامناسب.

عکس سراسرنما از قلهٔ دماوند (عکس از درون یک هواپیما گرفته شده‌است)

نگارخانه

• 

  چشم‌اندازی از کوه دماوند

• 

  فروردین ۱۳۸۸

• 

  نمایی از کوه دماوند از درون هواپیما

• 

  قلهٔ دماوند

• 

  نمایی از درون هواپیما

منابع

• اسدی طوسی. گرشاسپ‌نامه. به اهتمام حبیب یغمایی. چاپ دوم. تهران: طهوری، ۱۳۵۴. 
• پیرنیا، حسن (مشیرالدوله). تاریخ ایران باستان. چاپ سوم. تهران: مؤسسهٔ انتشارات نگاه، ۱۳۸۵. شابک ‎دوره ISBN ۹۶۴-۳۵۱-۱۹۵-۲. 
• تورج دریایی. شاهنشاهی ساسانی. ترجمهٔ مرتضی ثاقب‌فر. چاپ یکم. نشر ققنوس، ۱۳۸۳. ISBN 964-311-436-8. 
• دهخدا، علی‌اکبر. لغت‌نامه دهخدا جلد ۲۳ شماره مسلسل ۲۰۱. زیر نظر دکتر محمد معین. تهران: دانشگاه تهران، سازمان لغت‌نامه. 
• دیاکونوف، ایگور میخائیلوویچ. تاریخ ماد، برگردان کریم کشاورز، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هفتم، ۱۳۸۳، ISBN 964-445-106-6
• راوندی، مرتضی. تاریخ اجتماعی ایران. پوشینه دوم، چاپ سوم، انتشارات امیرکبیر
• سلطان‌زاده، حسین. ««صعود به دماوند، گرد گردن‌فراز ایران»». خبرگزاری میراث فرهنگی. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۷ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۴ آوریل ۲۰۰۷. 
• سیرو، ماکسیم. کاروانسرهای ایران و ساختمانهای کوچک میان راه‌ها. تهران: سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، بدون تاریخ انتشار. 
• شهیدی مازندرانی، حسین. فرهنگ شاهنامه (نام کسان و جای‌ها). تهران: نشر بلخ، ۱۳۷۷. ISBN 964-6337-15-5. 
• شیرآقایی، نگین. گزارشی از وضعیت دماوند پس از خروج گاز از قله. . روزنامه اعتماد، ش. ۱۳۶۵ (۲۳ فروردین ۱۳۸۶). 
• طبری، محمد بن جریر. تاریخ الرسل و الملوک [تاریخ بلعمی]. ترجمهٔ ابوعلی بلعمی. با تکملهٔ ابوعلی بلعمی و تصحیح محمدتقی بهار و کوشش محمد پروین گنابادی. چاپ سوم. تهران: زوّار، ۱۳۸۵. ISBN 964-401-094-9. 
• فخرالدین اسعد گرگانی. ویس و رامین. با مقدمه تصحیح و تحشیهٔ محمد روشن و دو گفتار از صادق هدایت و مینورسکی. چاپ دوم. تهران، ۱۳۸۱. ISBN 964-6494-11-0. 
• فرنبغ دادگی. بندهش. گزارنده مهرداد بهار. تهران: توس، ۱۳۷۸. ISBN 964-315-292-8. 
• قزوینی، زکریا بن محمد. آثار البلاد و اخبار العباد (نسخهٔ برخط).  (بازدید ۲۵ آوریل ۲۰۰۷)
• کسروی، احمد. «نهاوند-دماوند». در کاروند کسروی (مجموعهٔ ۷۸ رساله و گفتار از احمد کسروی). به کوشش یحیی ذکاء. چاپ دوم. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، ۲۵۳۶. 
• محمدی، محمد. «آثار فرهنگی ایران و سرگذشت آن در حملهٔ اعراب». در فرهنگ ایرانی پیش از اسلام وآثار آن در تمدن اسلامی و ادبیات عربی. چاپ سوم. تهران: انتشارات توس، ۱۳۷۴. 
• مصاحب، غلامحسین (سرپرست). مدخل «دماوند» در دائرةالمعارف فارسی. جلد اول، چاپ سوم ۱۳۸۱.
• معین، محمد. فرهنگ‌نامه فارسی جلد پنجم، اعلام. چاپ نهم. تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۵. ISBN 964-00-0164-3. 
• ناصرخسرو. سفرنامه. به کوشش محمد دبیرسیاقی. چاپ ششم. تهران: زوّار، تابستان ۱۳۷۵. ISBN 964-401-009-4. 
• نصرتی، مسعود. دماوند خاستگاه اساطیر ایران‌زمین. نشر تربت، ۱۳۸۱. ISBN 964-403-101-6. 
• یاحقی، محمدجعفر. فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی. چاپ دوم. تهران: سروش، ۱۳۵۷. 
• «Mt. Davamand, Iran» ‎(انگلیسی)‎. Template:Spaceflight. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۷ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۱ آوریل ۲۰۰۷. 
• «کوه دماوند» ‎(انگلیسی)‎. وب‌سایت قلمرو کوهستانی ایران. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۷ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۸ آوریل ۲۰۰۷. 
• نقشه راهنمای صعود به قله‌های البرز مرکزی. تهران: موسسهٔ جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۷۸. ISBN 964-342-086-8. 
• «نگاهی به ایران؛ سرزمین و حکومت». درگاه ملی آمار. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۷ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۸ آوریل ۲۰۰۷. 
• «آتشفشان دماوند» ‎(انگلیسی)‎. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۷ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۱ آوریل ۲۰۰۷. 
• «کوه دماوند». وب‌گاه Pars Times. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۷ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۱ آوریل ۲۰۰۷. 
• «یک مسوول: علت تغییر رفتار قله دماوند در دست تحقیق است». ایرنا. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۷ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۱ آوریل ۲۰۰۷. 
• «اطلس زمین‌شناسی راه‌ها» ‎(انگلیسی)‎. پایگاه ملی داده‌های علوم زمین. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۷ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۱ آوریل ۲۰۰۷. 
• «An Introduction to Prominence» ‎(انگلیسی)‎. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۷ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۵ آوریل ۲۰۰۷. 

جستارهای وابسته

• بیکنی
• رشته‌کوه البرز
• هفت کوه آتشفشانی

پیوند به بیرون

• تصویر ماهواره‌ای ناسا از دماوند

به این مقاله گوش کنید (اطلاعات/دریافت)

این نوشتار یک پروندهٔ صوتی دارد که در تاریخ ۲۰۱۳-۱۰-۲۸ ایجاد شده‌است، و ممکن است شامل ویرایش‌های بعد از آن نشود. (راهنما)

نوشتارهای صوتی بیشتر

• تاریخچه اولین صعودها به قله دماوند
• پیش‌بینی آب و هوای کوه دماوند
• نقشهٔ مسیرهای صعود به دماوند
• صفحه قله دماوند در جلودار