تبریز

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
پرش به: ناوبری، جستجو
مقاله برگزیده
برای دیگر کاربردها، تبریز (ابهام‌زدایی) را ببینید.
تبریز
نمایی از شهر تبریز و ایل گلی
برج ساعت ارگ تبریز
بازار تبریز مسجد کبود
مقبرةالشعرا خانه مشروطه
از بالا راست به چپ:
نمایی از شهر تبریز و ایل‌گلی،
کاخ شهرداری تبریز، ارگ تبریز،
بازار تبریز، مسجد کبود،
مقبرةالشعرا، خانه مشروطه.
کشور  ایران
استان آذربایجان شرقی
شهرستان تبریز
بخش مرکزی
نام(های) قدیمی تپریز، تَورِز، تاوریژ، تَورِژ، تِبریز،
توری[۱][۲]
مردم
جمعیت شهر: ۱٬۴۹۴٬۹۹۸ نفر[۳]
کلان‌شهر: ۱٬۸۰۰٬۰۰۰ نفر[۳][۴][۵]
تراکم جمعیت ۷٬۷۸۰[۶] نفر بر کیلومتر مربع
جغرافیای طبیعی
مساحت ۲۳۷٫۴۵ کیلومتر مربع[۸]
ارتفاع از سطح دریا ۱۳۴۸ تا ۱۵۶۱ متر[۹]
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه

میانگین بیشینه: ۱۸+ درجهٔ
سانتی‌گراد[۱۰]

میانگین کمینه: ۶٫۹+ درجهٔ
سانتی‌گراد[۱۰]
میانگین بارش سالانه ۳۱۰ میلی‌متر[۱۱]
روزهای یخبندان سالانه ۱۰۴ روز[۱۱]
اطلاعات شهری
نمایندهٔ مجلس شورای اسلامی پزشکیان، بیگی، ساعی، فرهنگی، بی‌مقدار و سعیدی
شهردار صادق نجفی[۱۳]
تأسیس شهرداری ۱۲۸۶[۱۵]
ره‌آورد آجیل، فرش
و محصولات چرمی[۱۴]
پیش‌شماره تلفنی ۰۴۱[۱۲]
وبگاه شهرداری تبریز
شناسهٔ ملی خودرو  ایران 15[۱۶]
تابلوی خوش‌آمد به شهر
تبریز بر ایران واقع شده‌است
تبریز

تبریز (دربارهٔ این پرونده تلفظ راهنما·اطلاعات) یکی از شهرهای بزرگ ایران و مرکز استان آذربایجان شرقی است.[۱۷][۱۸] این شهر، بزرگ‌ترین شهر منطقهٔ شمال‌غرب ایران و مناطق آذری‌نشین بوده و مرکز اداری، ارتباطی، بازرگانی، سیاسی، صنعتی، فرهنگی و نظامی این منطقه شناخته می‌شود.[۱][۸][۱۹]

جمعیت تبریز در سال ۱۳۹۰ خورشیدی بالغ بر ۱٬۴۹۴٬۹۹۸ نفر بوده که این رقم با احتساب جمعیت ساکن در حومهٔ شهر به حدود ۱٬۸ میلیون نفر می‌رسد.[۳][۴] اکثریت ساکنان تبریز آذربایجانی بوده[۷] و به زبان ترکی آذربایجانی با لهجهٔ تبریزی سخن می‌گویند؛ البته برخی اسناد تاریخی نشان می‌دهد که تا سدهٔ یازدهم هجری، زبان آذری –شاخه‌ای از زبان‌های ایرانی– در این شهر تکلم می‌شده‌است.[۱][۲][۲۰]

تبریز در طول تاریخ خود با فراز و فرودهای بسیاری روبه‌رو بوده‌است. تاریخ این شهر، اشغال توسط بیگانگان و حوادث جانکاه طبیعی –از جمله زمین‌لرزه‌های مهلک– را تجربه کرده‌است.[۲] سنگ بنای تبریز کنونی به دوران اشکانی و ساسانی برمی‌گردد.[۲] این شهر در طول حکومت ۴۰۰ سالهٔ خاندان «رَوّادی» و اسکان قبیلهٔ عرب «اَزْد» به شکوفایی رسید.[۱]

تبریز یکی از طویل‌المدت‌ترین پایتخت‌های ایران بوده‌است؛[۲۱] این شهر پایتخت سیاسی ایران در زمان اتابکان، خوارزمشاهیان، ایلخانان، چوپانیان، جلایریان، قراقویونلوها، آق‌قویونلوها، صفویان و ولیعهدنشین ایران در دورهٔ قاجاریان بوده‌است.[۲][۲۲][۲۳] اوج شکوفایی تبریز مربوط به دورهٔ ایلخانان است که در این زمان، پایتخت قلمرویی پهناور از نیل تا آسیای مرکزی بود.[۲۳] این شهر در سال ۱۵۰۰ میلادی و در زمان پایتختی صفویان به‌عنوان پنجمین شهر بزرگ جهان شناخته می‌شد.[۲۴]

تبریز مجدداً در دورهٔ قاجار به شکوفایی رسید؛ به طوری که در این دوره به‌عنوان مهم‌ترین و پیشروترین شهر ایران شناخته می‌شد.[۱۵] در دوران معاصر نیز این شهر یکی از مراکز مهم اقتصادی و صنعتی در سطح کشور محسوب می‌شود.[۲۵] همچنین تبریز در دو سدهٔ اخیر، مبدأ بسیاری از تحولات اجتماعی، فرهنگی و صنعتی در ایران بوده‌است؛ به طوری که این شهر آغازگر انقلاب مشروطه بوده و نقشی کلیدی در تحولات بعدی کشور –همچون انقلاب ۱۳۵۷ ایران– و مدرنیزه کردن کشور داشته‌است.[۱][۲][۲۰]

محتویات

نام[ویرایش]

نوشتار اصلی: نام تبریز
کوه سهند؛ به عقیدهٔ برخی، واژهٔ تبریز (تب‌پنهان‌کن) به جهت پنهان‌کنندگی تف و گرمای کوه سهند به این شهر اطلاق شده‌است.

یاقوت حموی در «معجم‌البلدان» گزارش می‌دهد که نام شهر در زمان دیدار یاقوت از تبریز در زبان محلی «تِبریز» تلفظ می‌شده‌است.[۲۶] با توجه به این، مینورسکی معتقد است که تلفظ تِبریز باید به گویش ایرانی آذری قدیم تعلق داشته باشد. این گویش به گویش‌های موسوم به گویش‌های ایرانی جنوب دریای خزر وابسته‌است؛ یا به احتمال بیش‌تر، تلفظ تِبریز معرب‌شدهٔ نام شهر در باب فِعلیل (در زبان عربی) است. هم‌چنین شیوهٔ نگارش نام این شهر در زبان ارمنی و تجزیه و تحلیل صیغهٔ ارمنی، نمایانگر وابستگی واژهٔ تَوریژ به «زبان پهلوی شمالی» می‌باشد. مینورسکی در پایان چنین نتیجه می‌گیرد که این مسئله نشان می‌دهد که ریشهٔ نام شهر به زمان‌های بسیار دور تا اوایل سلسلهٔ ساسانی یا شاید قبل از اشکانیان برمی‌گردد.[۲]

بنابر گفتهٔ مصطفی مؤمنی در دانشنامهٔ جهان اسلام، اهالی بومی آذربایجان تبریز را توری (چشمه یا رود گرم) می‌خوانده‌اند. تا اوایل سدهٔ چهاردهم خورشیدی نیز روستاییان اطراف تبریز این شهر را توری می‌نامیده‌اند. حتی در حال حاضر مردمان «قنبرآباد» در اطراف تبریز به این شهر توری می‌گویند. در نوشته‌های کهن (برای نمونه ابوالفدا) نام این شهر به شکل «تُوریز» آمده و هنوز هم در زبان‌های کردی و تاتی «توریز» و «تُوْری» به کار می‌رود.[۱]

بخشی از نقشهٔ ایران و توران در دورهٔ قاجاریه؛ نام تبریز در میانهٔ نقشه مشهود است.

عده‌ای از شرق‌شناسان و منابع کهن، نام شهر را دارای ریشه‌ای کهن در پارسی میانه و کهن و مرتبط با گرما و فعالیت‌های گرمایی کوه سهند دانسته‌اند. هم‌چنین منابع ارمنی که نام شهر را در سدهٔ پنجم (یا چهارم) میلادی، «تورژ» و «تَوْرِش» دانسته‌اند و به فارسی هم تَورز تلفظ کرده‌اند و با توجه به معنای متداول فارسی «تب‌ریز» و «تب‌پنهان‌کن» و احتمالاً نام تبریز «پنهان‌کنندهٔ تف و گرما» و با «جنبش‌های آتشفشانی کوه سهند» مرتبط بوده‌است.[۱] دانشنامهٔ بریتانیکا نیز نظری مشابه دارد و تبریز را در اصل «تپ + ریز» می‌داند، چیزی که باعث روان شدن گرما می‌شود و احتمالاً به‌خاطر چشمه‌های آب‌گرم اطراف آن است.[۱۸]

در مورد نام شهر توجیه مصطلح ولی عامیانهٔ دیگری وجود دارد؛ از جمله این‌که زبیده زن هارون الرشید به بیماری تب نوبه مبتلا شده بود؛ چند روزی در آن حوالی اقامت کرده، در اثر هوای لطیف و دل‌انگیز آن‌جا بیماری وی زایل شده، فرموده شهری در آن محل بنا کنند و نام آن را «تب‌ریز» بگذارند.[۲۷] هرچند احمد کسروی در کتاب آذری یا زبان باستان آذربایجان توجیهات از این دست را عامیانه و نادرست می‌داند.[۲۸]

لقب‌ها و عناوین[ویرایش]

جشن افتتاح نخستین خط تراموای ایران در تبریز (معروف به قونقا) در سال ۱۲۸۰ خورشیدی.[۲۹] شهر اولین‌ها یکی از لقب‌های تبریز است.

تبریز به عنوان شهر اولین‌ها،[۳۰] شهر بدون گدا،[۳۱] شهر زیرگذرها و روگذرها،[۳۲] پایتخت گردشگری اسلامی در سال ۲۰۱۸،[۳۳] امن‌ترین شهر ایران،[۳۴][۳۵] سالم‌ترین شهر ایران،[۳۶] مهد سرمایه‌گذاری ایران،[۳۷][۳۸][۳۹] دومین شهر صنعتی ایران، دومین شهر دانشگاهی ایران،[۴۰] دومین شهر بلندمرتبه‌ساز ایران،[۴۱] دومین قطب علوم پزشکی ایران،[۴۲] دومین شهر در جذب گردشگر سلامت در ایران،[۴۳] شهر شکلاتی ایران،[۴۴] قطب خودروسازی ایران،[۴۵] قطب قطعه‌سازی ایران،[۴۵] قطب تولید موتور دیزل خاورمیانه،[۴۵] شهر جهانی بافت فرش[۴۶][۴۷] و یکی از مهم‌ترین شهرهای مهاجرپذیر ایران[۴۸] شناخته می‌شود.

تاریخ[ویرایش]

نوشتار‌های اصلی: تاریخ تبریز و جدول زمانی تاریخ تبریز

دوران اولیه[ویرایش]

یکی از گورهای باستانی کشف شده در موزه عصر آهن تبریز واقع در شمال مسجد کبود.

تاریخ اولیه شهر تبریز هنوز بدرستی معلوم نشده‌است و بحث‌های زیادی در اینباره مطرح است. برخی تاریخ شناسان ادعا کرده‌اند که بهشت عدن در محل فعلی شهر تبریز بنا شده بود.[۴۹] نخستین نوشته موجود دربارهٔ تبریز کتیبه پادشاه آشور سارگن دوم می‌باشد.[۵۰] همچنین اکتشافات انجام شده در طی سال‌های ۱۳۸۰ در سایت موزه عصر آهن در حوالی مرکز تبریز نشان از وجود تمدنی در محل کنونی شهر تبریز در هزاره اول و دوم قبل از میلاد دارد.[۵۱] این شهر در طول تاریخ چندین بار به عنوان پایتخت حکمرانی پادشاهان مختلف انتخاب شده‌است. از جمله نخستین این موارد پایتخت حکمرانی یکی از فرماندهان اسکندر مقدونی بنام آتروپات بوده است.

پیش از اسلام[ویرایش]

شماری از محققان بر این عقیده‌اند که دژ «تارویی–تارمکیس» که نام آن در کتیبهٔ سارگن دوم (پادشاه آشور در بین سال‌های ۷۰۵ تا ۷۲۱ پیش از میلاد مسیح) آمده، در محل شهر کنونی تبریز قرار داشته‌است. در کتیبهٔ سارگن دوم این دژ را دژی بزرگ و آباد و دارای باروی تودرتو وصف شده‌است. این دژ بنابر نوشته‌های کتیبهٔ سارگن، محل نگه‌داری اسب‌های ذخیرهٔ سواران اورارتو بوده که در حملهٔ آشوری‌ها ویران شده‌است.[۱] اما این ارتباط تبریز با شهرها و قلعه‌های دوران مادها، مورد اختلاف بین محققین است.[۲]

در کتاب تاریخ ایران (چاپ دانشگاه کمبریج) آمده که تبریز در اوایل دورهٔ ساسانی (سدهٔ سه یا چهار میلادی) بنا شده یا به احتمال بیش‌تر در سدهٔ هفتم این واقعه روی داده‌است.[۲۳] شهر کنونی تبریز برروی خرابه‌های شهر «تَوْرِژ» (بارها) بنا شده‌است. تورژ یکی از بااهمیت‌ترین مراکز بازرگانی منطقه بوده و به عنوان پل ارتباطی میان شرق و غرب اهمیت فراوانی داشته‌است. این شهر در زمان حکمرانان اشکانی‌تبار ارمنستان، پایتخت این منطقه بوده‌است.[۵۲][۵۳]

ولادیمیر مینورسکی در دانشنامهٔ اسلام بیان می‌کند، این داستان که شاه اشکانی‌تبار ارمنستان به‌خاطر انتقام کشته‌شدن اردوان (آخرین پادشاه اشکانی) به دست اردشیر بابکان (بنیان‌گذار سلسلهٔ ساسانی) تبریز را اشغال کرده و این شهر را پایتخت ارمنستان قرار داده، تنها براساس نوشته‌های واردان (تاریخ‌نگار ارمنی در سدهٔ چهاردهم میلادی) در منابع قدیمی به چنین چیزی اشاره نشده و این روایت ریشه‌ای عامیانه دارد.[۲]

پس از اسلام[ویرایش]

جایگاه تبریز در نقشهٔ استان آذربایجان در دورهٔ خلفای عباسی.

احتمالاً تبریز در سدهٔ چهارم میلادی ویران شده بود و در زمان حملهٔ اعراب، قریه‌ای کوچک بیش نبوده‌است. در زمان فتح آذربایجان به دست مسلمانان در سال ۲۲ هجری توجه آن‌ها بیش‌تر متوجه شهر اردبیل بود و نامی از تبریز در فهرست شهرهایی که مرزبان پارسی از آن‌ها سربازگیری کرده بود، نیامده‌است.[۲]

پس از فتح آذربایجان، گروه‌هایی از اعراب در آذربایجان ساکن شدند. در زمان خلافت منصور عباسی (۱۵۸–۱۳۶) و در حدود سال ۱۳۷ هجری، مردی به نام «رَوّاد» از قبیلهٔ «اَزْد» از قبایل مشهور یمن در تبریز مسکن گزید و پسران او اقدام به ساخت نخستین دیوار شهر کردند.[۱] به گفتهٔ یاقوت حموی، تبریز قریه‌ای بود تا آن‌که رواد ازدی در زمان متوکل عباسی به آن درآمد. پس از رواد، پسرش «وجنا» با برادرانش در آن‌جا قصرها ساختند و گرد شهر دیوار کشیدند. سپس مردم به آن شهر درآمدند.[۲۶] مطهر بن طاهر مقدسی شهر را تحسین کرده و هم‌عصر او ابن حوقل (حدود ۳۶۷ هجری) تبریز را آبادتر از اغلب شهرهای کوچک آذربایجان می‌شمارد.[۲۵] در حالی که نویسندگانی مانند ابن خرداذبه،[۵۴] احمدبن یحیی بلاذری[۵۵] و طبری، تبریز را در بین شهرهای کوچک آذربایجان نام برده‌اند.[۲]

تبریز از نیمهٔ نخست سدهٔ سوم هجری رو به گسترش نهاد و بر اهمیت آن در منطقهٔ آذربایجان افزوده شد. بطوریکه متوکل عباسی پس از زمین‌لرزهٔ سخت و ویرانگر تبریز در سال ۲۴۴ هجری، بی‌درنگ فرمان بازسازی شهر را صادر نمود.[۱] این شهر که در دورهٔ فرمانروایی «ابومنصور وهسودان روادی» روبه گسترش و آبادانی نهاده بود، در اثر زمین‌لرزهٔ سال ۴۳۴ هجری مجدداً به‌شدت آسیب دید.[۱] هنگامیکه ناصرخسرو که در ۴۳۸ هجری از این شهر دیدن کرده، مساحت تبریز را ۱۴۰۰ در ۱۴۰۰ گام بیان کرده که بر این اساس به نظر نمی‌رسد مساحت شهر متجاوز از یک کیلومتر مربع بوده باشد.[۲۵]

اعضای خاندان روادیان تا ۴۴۶ هجری با چند وقفه، حاکمان تبریز بوده‌اند. در این سال طغرل سلجوقی، وهسودان روادی را خراج‌گزار خود کرد و به گفتهٔ ابن اثیر، طغرل در سال ۴۵۰ هجری «مملان بن وهسودان» را به حکمرانی آذربایجان گماشت. الب ارسلان (جانشین طغرل) در ۴۶۳ حملان را از حکومت آذربایجان برکنار نمود و نزدیک به چهار صد سال فرمانروایی خاندان روادی را در این سرزمین پایان داد.[۱]

در نوشته‌های تاریخی از دوران سلجوقی، اشاره‌های زیادی به تبریز یافت نمی‌شود. در راحةالصدور آمده که طغرل جشن ازدواج خود را با دختر خلیفه در نزدیکی این شهر برپا ساخت.[۵۶] بعد از وفات سلطان محمود غزنوی (به سال ۵۲۵ هجری) بین داود پسر سلطان محمود و مسعود برادر وی تنشی جهت تصاحب تبریز پیش آمد که در این میان داود پیروز شد و تبریز را مقر حکومت خود ساخت. آن‌چنان‌که از شواهد تاریخی برمی‌آید از زمان قزل ارسلان (۵۸۷–۵۸۲ هجری) به بعد تبریز برای همیشه پایتخت آذربایجان گردید. در ابتدای سدهٔ هفتم هجری مغولان دوبار به تبریز حمله بردند؛ ولی با دریافت غرامت بازگشتند. در سال ۶۲۷ هجری مغول‌ها در نهایت بر تمام آذربایجان و به ویژه تبریز دست یافتند.[۲۵]

سفینهٔ تبریز؛ از آثار برجستهٔ ادبی دورهٔ ایلخانان که در میان سال‌های ۷۲۱ تا ۷۲۳ هجری توسط ابوالمجد تبریزی در تبریز گردآوری و کتابت شده‌است.
طرحی از اباقاخان بر روی اسب، ارغون‌خان ایستاده، و دوران کودکی غازان خان.

در دوران ایلخانان تبریز به اوج شکوفایی خود رسید. اباقا خان دومین پادشاه از سلسله ایلخانان تبریز را پایتخت قلمرو این سلسله برگزید و حکمرانی خود را بر قلمرویی از نیل تا آسیای مرکزی در این شهر ادامه داد. در زمان حکمرانی غازان خان اصلاحات غازانی از این شهر شروع شد و بناهای متعددی از جمله بنای دو شهر اقماری و نمونه شنب غازان و ربع رشیدی در این دوران انجام شد. مارکو پولو جهانگرد ونیزی که در سال ۱۲۷۵ میلادی از این شهر عبور نمود دربارهٔ شکوفایی این شهر در آن دوران نوشته‌است:

... شهری بسیار بزرگ که با باغ‌های زیبا و دل‌انگیز محصور شده‌است. موقعیت قرار گرفتن این شهر بسیار عالی است بطوریکه کالاها از همه نقاط به این شهر آورده می‌شوند. بازرگانان لاتین و بویژه ژنوی‌ها به این شهر می‌روند تا کالاهایی که از سایر نقاط به این شهر آورده شده‌اند را خریداری نمایند.[۵۷]

طرحی از شهر تبریز در قرن شانزدهم میلادی توسط ریاضی‌دان عثمانی نصوح مطراقچی

دوران شکوه تبریز در سلسله‌های تیموریان، قراقویونلوها و اوایل سلسلهٔ صفویه ادامه یافت.[۲۳] به سال ۱۵۰۰ میلادی (۹۰۶ هجری) شاه اسماعیل تبریز را به تصرف خود درآورد و نخستین پایتخت ایران جدید در دورهٔ صفویه را در این شهر بنیان گذارد. در این زمان حدود دوسوم جمعیت ۳۰۰–۲۰۰ هزار نفری تبریز سنی‌مذهب بودند و به‌زودی سیاست‌های سختی جهت تحمیل مذهب شیعه بر سنیان اعمال گردید. نزدیکی این شهر به مرز ایران و عثمانی موجب شد که تبریز در برابر تهدیدهای این حکومت آسیب‌پذیر شود؛ به طوری که چندین‌بار به تصرف عثمانیان درآمد تا این که شاه طهماسب صفوی در سال ۱۵۱۴ میلادی (۹۲۰ هجری) پایتخت را از تبریز به قزوین منتقل نمود.[۲] در اواخر دوران صفویان این شهر دچار خسارات فراوانی شد. در زلزله مهیبی در ۱۷۲۱ میلادی هشتاد هزار تن از ساکنان این شهر کشته شدند. در اشغال مجدد شهر توسط عثمانی‌ها ما بین سال‌های ۱۷۲۴–۱۷۲۵ میلادی حدود دویست هزار تن از مردم این شهر بدست قوای عثمانی کشته‌شدند.[۵۸] در سال ۱۷۸۰ زلزله مهیب دیگری دویست هزار نفر دیگر از مردمان این شهر را کشت.[۵۹] این بلایای متعدد باعث شدند تا در اواخر قرن هیجدهم میلادی تبریز با جمعیتی سی هزار نفری به شهر ارواح مبدل شود. در این سال‌ها هر قسمتی از شهر توسط خانواده‌ای اداره می‌شد.

نمایی از شهر تبریز در سال ۱۶۷۳ میلادی (دوره صفویه) اثر ژان شاردن.
یکی از دروازه‌های تبریز قدیم (۱۸۴۱).

با آغاز دوران قاجار این شهر دوباره مورد توجه قرار گرفت. تبریز در دورهٔ قاجاریان به عنوان ولیعهدنشین این سلسله انتخاب شد.[۲] با آغاز جنگ‌های ایران و روسیه در این دوران، تبریز یکی از اهداف قوای روس به شمار می‌رفت. روس‌ها سرانجام در سال ۱۸۲۶ میلادی تبریز را به تصرف خود درآوردند. با امضای توافقنامه صلح بین ایران و روس این شهر دوباره به دست نیروهای ایرانی افتاد. در آرامش پس صلح عباس میرزا، ولیعهد وقت و والی آذربایجان، شروع به اصلاحات گسترده و مدرن سازی در شهر نمود. او نقشه جدیدی از شهر تهیه کرد و به بازسازی تبریز پرداخت. عباس میرزا سیستم پستی و سیستم مالیاتی نوینی را در این شهر بنیان نهاد و همچنین مدرن سازی نظامی ارتش ایران و صنایع مرتبط با آن در این شهر آغاز شدند.[۶۰]

معاصر[ویرایش]

نوشتار(های) وابسته: جنبش مشروطه ایران، اولین‌های تبریز در تاریخ ایران، فرقه دموکرات آذربایجان، انجمن ایالتی تبریز، محاصره تبریز، اشغال تبریز (۱۲۹۰)، اشغال تبریز (۱۲۹۷–۱۲۹۳) و تظاهرات ۲۹ بهمن تبریز

رونق مبادلات تجاری و فرهنگی تبریز و مرکزیت اقتصادی این شهر در طول سده‌ها، به پیشرفت و گسترش نهادهای مدنی و اجتماعی تبریز منجر شده‌است. توسعه این شهر به‌ویژه با ثبات نسبی در دوران قاجار با همجواری با روسیه و عثمانی و موقعیت سوق‌الجیشی این شهر در مسیر مبادلاتی ارتباطی شرق و غرب شدت یافت. از همین رو بسیاری از پیشرفت‌ها و مظاهر تمدن نوین در سطح کشور از تبریز آغاز شده‌است. در این دوران بسیاری از جنبش‌های فکری، تحولات اجتماعی، اقتصادی و فنی و بسیاری از نهادهای مدنی پیش از دیگر نقاط ایران، در این شهر شکل می‌گرفت.[۱] بسیاری از اولین‌های تاریخ ایران مانند اولین چاپخانه،[۶۱][۶۲] اولین سینمای عمومی،[۶۳] اولین کودکستان و اولین مدرسهٔ کر و لال‌های ایران، ادبیات نوین، نمایشنامه‌نویسی به زبان فارسی[۶۴] و آذری[۶۵] و اولین خیابانی که در ایران دارای برق شد در تبریز بوده‌است. از این رو تبریز، به عنوان شهر اولین‌ها مشهور شده است.[۶۶]

مشروطه‌طلبان تبریز؛ در نگاره، ستارخان و باقرخان نیز دیده می‌شوند.

نزدیکی این شهر به مسیر مبادلات با غرب باعث ارتباط و رشد و نمو جنبش‌های روشنفکر و آزادی‌خواه این شهر گردید. نقطه بارز این تأثر در نقش ویژه تبریز در جنبش مشروطه نمودار گشت. پس از سرکوب مشروطه توسط محمدعلی‌شاه قاجار تمام حرکت‌های مشروطه‌خواهانه در تهران خاموش شدند. در این زمان در تبریز و تنها در چند محلهٔ آن، هنوز کسانی چون ستارخان (سردار ملی)، باقرخان (سالار ملی)، و شیخ‌الاسلام بودند که از این دست‌آورد پاسداری کنند.[۶۷] مقاومت تبریز با واکنش نیروهای دولتی مواجه شد بطوریکه شهر تبریز توسط نیروهای دولت برای مدت چندین ماه محاصره شد. سرانجام در آستانه بحرانی شدن قحطی در تبریز با مداخله قزاق‌های روس برای حفظ جان کنسول آن کشور محاصره تبریز شکسته شد و نیروهای آزادی خواه (قشون ملی) به طرف تهران حرکت کرد. آزادی خواهان از جنوب اصفهان و گیلان نیز مردم به پا خواستند. با هجوم آزادی‌خواهان و فتح تهران مشروطه‌خواهان و آزادی‌خواهان در قیامی که تبریز سرآغاز آن بود به پیروزی رسیدند.[۶۷]

این آزادی‌خواهی در تبریز بعد از پیروزی جنبش مشروطه و با اشغال این شهر توسط قوای روس بهای سنگینی را بر دوش مردمان این شهر نهاد. چهار ماه پس از پیروزی مشروطه خواهان در ایران در آذر ماه سال ۱۲۹۰ خورشیدی قوای روس با تهاجمی مجدد این شهر را آماج حملات خود قرار داده و اشغال نمودند. روس‌ها در روزهای پس از تسخیر تبریز به سرکوب آزادی‌خواهان و مردم عادی این شهر پرداختند و فجایع خونباری را علیه مردم این شهر رقم زدند. اشغال روس‌ها تا اواخر جنگ جهانی اول که شهر تبریز بین قوای دوطرف درگیر دست به دست شد ادامه یافت.[۶۸]

پس از جنگ جهانی اول، با پیروزی انقلاب روسیه نیروهای این کشور در اسفند ۱۲۹۶ تبریز را تخلیه کردند و قدرت را به کمیته محلی حزب دموکرات ایران واگذار نمودند. در این هنگام با خلأ قدرت نظامی ناشی از تخلیه قوای روس، نیروهای امپراتوری عثمانی تبریز را به اشغال خود درآورده و سران دموکرات این شهر را از جمله شیخ محمد خیابانی تبعید نمودند. با اضمحلال امپراتوری عثمانی کنترل تبریز مجدداً به دست ایرانی‌ها افتاد. شیخ محمد خیابانی در بازگشت از تبعید، دولتی خودمختار به نام دولت آزادیستان را در این شهر بنا نمود که با سرکوب و کشتار سران این دولت توسط نیروهای دولت مرکزی ایران، کنترل شهر مجدداً به دست دولتیان افتاد. در سوم اسفند ۱۲۹۹ رضاخان با کودتایی در شهر تهران با همراهی سید ضیا قدرت سیاسی کشور ایران را در دست گرفت. در دوران پس از کودتا نارضایتی‌هایی در بسیاری از نقاط ایران بوجود آمد. از جمله این ناآرامی‌ها قیام سرگرد لاهوتی فرمانده ژاندارمری در تبریز بود که مورد حمایت دموکرات‌های تبریزی قرار گرفت. قیام لاهوتی دوام زیادی نیاورد و پس از یک هفته در مقابل نیروهای قزاق ایرانی شکست خوردند.[۶۹]:۴۷–۵۱

در دوران زمامداری رضاشاه سیاست یک کشور، یک ملت در پیش گرفته شد. این سیاست بر یکسان‌سازی کلیه امور مردمی از جمله زبان کشور استوار بود. در این دوران سیاست‌های خشنی در اجبار به استفاده از زبان فارسی و فارسی سازی امور اتخاذ شد. چاپ و نشر به زبان‌های دیگر از جمله آذری به کل ممنوع شد. سیستم آموزش سنتی با سیستم آموزش نوین که زبان فارسی تنها زبان مجاز ایرانی در آن به شمار می‌رفت جایگزین شد. همچنین آذربایجان بر خلاف استان‌های مرکزی و استان‌های سواحل خزر که دولت وقت دست به صنعتی کردن این نواحی زده‌بود از مدرن سازی و در پی آن صنعتی سازی دوران رضاخان بهره چندانی نبرد. ایالت آذربایجان به مرکزیت تبریز که بطور سنتی دارای دولتمرد خود بود به دو استان آذربایجان شرقی به مرکزیت تبریز و استان آذربایجان غربی به مرکزیت رضاییه (با نام خود ساخته جدید) تقسیم شد و آذربایجان که زمانی دروازه ایران به مبالات با غرب بود به انبار غلات ایران تقلیل داده‌شد.[۶۹]:۵۴–۶۱

رژهٔ سربازان ارتش سرخ شوروی در خیابان‌های تبریز در جریان اشغال ایران در جنگ جهانی دوم؛ شهریور ۱۳۲۰.

در جریان جنگ جهانی دوم و اشغال ایران بدست متفقین رضاخان از قدرت خلع شد و تبریز به اشغال قوای شوروی درآمد. پس از اتمام جنگ قوای شوروی از تخلیه این منطقه سر باز زدند و در سال ۱۳۲۴، فرقه دموکرات آذربایجان، به رهبری سید جعفر پیشه‌وری و با حمایت شوروی سعی در برپایی حکومتی خودمختار از دولت مرکزی ایران به مرکزیت تبریز کرد. با بیرون رفتن نیروهای شوروی و حمله نیروهای ارتش ایران نیروهای فرقه دموکرات شکست خورده و حکومت خودمختار آذربایجان درست یک سال پس از تأسیس فرو پاشید.[۷۰] سیاست دوران شوروی کمونیستی و استالین موسوم به دیوار آهنین و بسته‌شدن مرزهای شمالی ایران در این دوران، ضربهٔ بزرگی به رونق تجاری شهر به‌عنوان مرکز مبادلات منطقه با همسایگان شمالی ایران وارد نمود.[۲۳]

در ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ خورشیدی، تظاهرات مردم تبریز به مناسبت چهلمین روز کشته‌شدگان ۱۹ دی ۱۳۵۶ تظاهرات قم به درگیری با پلیس و نیروهای امنیتی وقت کشید و معترضین پس از یک روز تظاهرات و درگیری بیش‌تر نقاط شهر را تسخیر نمودند.[۷۱] در سال‌های نخست بعد از انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷، طرفداران حزب جمهوری خلق مسلمان ایران، به طرفداری از آیت الله شریعتمداری برخی ناآرامی‌ها را در این شهر پدیدآوردند. طرفداران این حزب با اختلاط دین و سیستم سیاسی مخالف بودند و همچنین خواهان احقاق حقوق اقلیت آذربایجانی بودند.[۷۲] در پی گسترش ناآرامی‌ها نیروهای نظامی مستقر در این شهر از جمله پایگاه نیروی هوایی تبریز به حمایت از معترضین پرداخت. آن‌ها برای نشان دادن قدرت خود شش فروند جنگده فانتوم را در ارتفاع پایین بر فراز تبریز به پرواز درآوردند.[۷۳][۷۴] در نهایت کنترل مراکز حساس شهر از جمله مرکز صدا و سیما تبریز و پایگاه دوم شکاری نیروی هوایی به دست معترضین آمد. با دخالت نیروهای پاسداران انقلاب اسلامی اعزامی از تهران و نیروهای چپ دانشگاه تبریز که در آن زمان از رژیم جدید در تهران حمایت می‌کردند درگیری‌ها در تبریز به خشونت کشید. سید محمدکاظم شریعتمداری که در قم زندگی می‌کرد در پیامی که از تلویزیون دولتی ایران پخش شد، مردم را به پرهیز از خشونت دعوت نمود و سرانجام اعتراضات تبریز آرام گرفت. با دستگیری و اعدام‌های گسترده، حصر خانگی و خلع لباس سید محمدکاظم شریعتمداری، و تعطیلی حزب خلق مسلمان این ناآرامی‌ها در۲۰ دی‌ماه ۱۳۵۸ خاتمه یافت.[۷۵]

جنگ ایران و عراق این شهر را مانند سایر نقاط نیمه غربی ایران متأثر نمود. نیروهای داوطلب تبریز در سال‌های جنگ عراق با ایران نقش بارزی در دفاع از مرزهای کشور ایران داشتند و حضور نیروهای داوطلب تبریزی در آن دوران درخور توجه بود. بنابر آمار رسمی موجود، شمار کشته‌شدگان (شهیدان) این شهر در این جنگ بیش از ۴٬۲۰۰ تن بوده‌است.[۱] در جریان این جنگ، به هنگام جنگ شهرها، مناطق صنعتی و مسکونی این شهر بیش از ۴۰ بار مورد حمله هوایی نیروی هوایی ارتش عراق قرار گرفت.[۷۶] از جمله قربانیان بمباران هوایی تبریز، کشته‌شدن ۲۲ تن از دانشجویان دانشگاه تبریز به هنگام بمباران ساختمان‌های این دانشگاه می‌باشند.[۷۷]

در دوران پس از جنگ توسعه این شهر با سرعت ادامه یافت. با این حال توسعه غیرمتوازن تبریز در سال‌های بعد از انقلاب اسلامی و بعد از جنگ بدون توجه به برنامه توسعه کلان شهری انجام شده. این توسعه افسار گسیخته باعث ایجاد و گسترش نارسایی‌های مبرم در خدمات شهری و آسیب‌های زیست‌محیطی در تبریز و اطراف آن شده‌است.[۷۸] در سال‌های اخیر طرح توسعه جدیدی برای این شهر ترسیم شده که هدف آن متوازن نمودن توسعه شهری تبریز می‌باشد.[۷۹][۸۰]

وضعیت طبیعی[ویرایش]

جغرافیا[ویرایش]

دورنمایی از کوه دند و قلهٔ آن.

تبریز در غرب استان آذربایجان شرقی و در منتهی‌الیه مشرق و جنوب‌شرق جلگهٔ تبریز قرار گرفته‌است. این شهر از سمت شمال به کوه‌های پکه‌چین و عون بن علی، از سمت شمال‌شرق به کوه‌های گوزنی و باباباغی، از سمت شرق به گردنهٔ پایان و از سمت جنوب به دامنه‌های رشته‌کوه سهند محدود شده‌است.[۱][۸۱][۸۲]

تبریز از سمت شمال، جنوب و شرق به کوهستان و از سمت غرب به زمین‌های هموار دشت تبریز و شوره‌زارهای تلخه‌رود (آجی‌چای) محدود شده و به شکل یک چالهٔ نسبتاً بزرگ یا یک جلگهٔ بین‌کوهی درآمده‌است. ارتفاع این شهر از سطح دریا از ۱۳۴۸ متر در سه‌راهی مرند تا ۱۵۶۱ متر در محلهٔ زعفرانیه متغیر بوده و شیب عمومی زمین‌های تبریز به سمت مرکز شهر و سپس به سمت مغرب است.[۱][۹] مسافت جاده‌ای بین این شهر تا اردبیل ۲۱۹ کیلومتر، تا زنجان ۲۸۰ کیلومتر، تا ارومیه ۳۰۸ کیلومتر و تا تهران ۵۹۹ کیلومتر است.[۸۳]

IranEastAzerbaijan.png اهر رشته‌کوه عینالی صوفیان IranEastAzerbaijan.png
هریس شمال دشت تبریز
شرق   تبریز    غرب
جنوب
بستان‌آباد رشته‌کوه سهند آذرشهر
تصویر هوایی شهر تبریز، سال ۱۳۳۴ خورشیدی.

مساحت تبریز از سال ۱۲۸۰ تا سال ۱۳۶۵ خورشیدی، تقریباً ۲۰ برابر شده‌است، بطوریکه مساحت این شهر از حدود ۷ کیلومتر مربع در سال ۱۲۸۰ خورشیدی به ۱۷٫۷ کیلومتر مربع در سال ۱۳۳۵ خورشیدی، ۴۵٫۸ کیلومتر مربع در سال ۱۳۵۵ خورشیدی و نهایتاً ۱۴۰ کیلومتر مربع در سال ۱۳۶۵ خورشیدی رسیده‌است.[۱]

مساحت تبریز در سال ۱۳۸۵ خورشیدی به ۲۳۷٫۴۵ کیلومتر مربع افزایش یافته که ۲۵٫۲۲ کیلومتر مربع از آن –معادل ۱۱ درصد از مساحت کل شهر– جزء بافت‌های فرسوده بوده‌است.[۸]

رودخانه‌ها[ویرایش]

پل قاری برروی رودخانهٔ مهران‌رود (قوری‌چای).

از پیرامون و نیز از داخل تبریز دو رودخانه عبور می‌کند: تلخه‌رود یا آجی چای، رودخانه‌ای دایمی که از شمال غربی این شهر می‌گذرد و رود موسمی قوری‌چای که پس از عبور از مرکز تبریز در شمالغرب این شهر به آجی‌چای می‌پیوندد.[۱]

تلخه‌رود (آجی‌چای)
نوشتار اصلی: تلخه‌رود

رودخانهٔ تلخه‌رود که از دامنه‌های جنوبی کوه سبلان سرچشمه می‌گیرد، پس از عبور از جلگهٔ سراب و پیوستن چندین شعبه از دامنه‌های قوشه‌داغ در شمال و بزقوش و سهند در جنوب به آن، وارد جلگهٔ تبریز می‌شود و در امتداد جادهٔ تبریز–آذرشهر به سمت جنوب‌غرب جریان پیدا می‌کند و در اطراف گوگان به دریاچهٔ ارومیه می‌ریزد.[۱] آب رودخانهٔ تلخه‌رود به دلیل عبور از زمین‌های گچی و نمکی در مناطق شمال‌شرق تبریز تلخ و شور است و برای کشاورزی مناسب نیست. میانگین آبدهی این رودخانه در ایستگاه اندازه‌گیری ونیار –در شمال‌شرق تبریز– بین ۱۲٫۵ تا ۱۵ متر مکعب در ثانیه‌است.[۱]

مهران‌رود (قوری‌چای)
نوشتار اصلی: مهرانه‌رود

رودخانهٔ مهران‌رود نسبت به رودخانهٔ تلخه‌رود از میزان آبدهی کم‌تری برخوردار است و در بیش‌تر ماه‌های سال کم‌آب و در برخی ماه‌های گرم، خشک می‌شود. این رودخانه از دامنه‌های کوه سهند در جنوب شرق تبریز سرچشمه می‌گیرد و با عبور از درهٔ لیقوان به شهر باسمنج در جنوب‌شرق تبریز می‌رسد؛ سپس در مسیر خود با پیوستن به رودخانه‌های فصلی و فرعی متعدد، بر آب آن افزوده می‌گردد. مهران رود از سمت شرق تبریز، وارد این شهر می‌شود. این رود پس از ورود به تبریز با جهت شرقی–غربی از داخل شهر عبور کرده و بعد از عبور از زمین‌های کشاورزی غرب تبریز در ناحیهٔ شمال‌غربی تبریز و در نزدیکی فرودگاه تبریز به تلخه‌رود ملحق می‌شود.[۱]

آب و هوا[ویرایش]

نوشتار اصلی: آب و هوای تبریز
نمایی از محوطهٔ دانشگاه تبریز در فصل زمستان.

آب و هوای تبریز استپی خشک با تابستان‌های گرم و خشک و زمستان‌های سرد است. سرمای زمستانی، تأثیرپذیرفته از ارتفاع بالا و توپوگرافی کوهستانی منطقه‌است. آب و هوای این شهر در تابستان‌ها خشک و گرم است؛[۱۸] اگرچه حرارت به دلیل نزدیکی به کوه سهند و وجود باغ‌های زیادی در پیرامون شهر تعدیل می‌گردد.[۲]

میانگین دمای تبریز در تیرماه (گرم‌ترین ماه سال) ۲۵٫۴ درجهٔ سانتی‌گراد، در دی‌ماه (سردترین ماه سال) ۲٫۵- درجهٔ سانتی‌گراد، در فروردین‌ماه ۱۰٫۵ درجهٔ سانتی‌گراد و در مهرماه ۱۴٫۱ درجهٔ سانتی‌گراد و میانگین سالانهٔ دما ۱۱٫۹ درجهٔ سانتی‌گراد است. میانگین بارندگی سالیانهٔ تبریز مانند بیش‌تر شهرهای ایران بسیار اندک و در حدود ۳۳۰٫۱ میلی‌متر در سال است. معمولاً در طول فصل تابستان، میزان بارندگی بسیار ناچیز بوده و به ندرت بارش رخ می‌دهد.[۱]

Weather-rain-thunderstorm.svgآب و هوای تبریزNuvola apps kweather.svg
ژانویه فوریه مارس آوریل مـــــه ژوئـن ژوئیـه اوت سپتامبر اکتبـر نوامبر دسامبر سـال
گرم‌ترین
C°		 ۱۶٫۰ ۱۹٫۰ ۲۵٫۴ ۳۰٫۴ ۳۳٫۵ ۳۹٫۰ ۴۲٫۰ ۴۰٫۰ ۳۸٫۰ ۳۰٫۶ ۲۳٫۴ ۲۱٫۸ ۴۲٫۰
میانگین گرم‌ترین‌ها
C°		 ۲٫۳ ۴٫۷ ۱۰٫۳ ۱۶٫۹ ۲۲٫۷ ۲۸٫۷ ۳۲٫۷ ۳۲٫۶ ۲۸٫۲ ۲۰٫۵ ۱۱٫۹ ۵٫۱ ۱۸٫۰
میانگین سردترین‌ها
C°		 -۵٫۷ -۴٫۱ ۰٫۴ ۵٫۹ ۱۰٫۶ ۱۵٫۲ ۱۹٫۳ ۱۹٫۰ ۱۴٫۴ ۸٫۲ ۲٫۱ -۲٫۸ ۶٫۹
سردترین
C°		 -۲۵٫۰ -۲۲٫۰ -۱۹٫۰ -۱۲٫۰ ۰٫۶ ۴٫۰ ۷٫۰ ۱۰٫۰ ۴٫۰ -۴٫۰ -۱۷٫۰ -۱۹٫۵ -۲۵٫۰
بارش
mm		 ۲۲٫۳ ۲۴٫۲ ۴۰٫۶ ۵۲٫۷ ۴۲٫۶ ۱۶٫۹ ۵٫۸ ۳٫۲ ۷٫۶ ۲۱٫۹ ۲۷٫۹ ۲۳٫۲ ۲۸۸٫۹


منبع: سازمان هواشناسی ایران (۲۰۰۵–۱۹۵۱)[۸۴]

زمین‌لرزه‌ها[ویرایش]

نوشتار اصلی: زمین‌لرزه‌های تبریز
مقایسهٔ نسبی میزان خطر زمین‌لرزه در نقاط مختلف ایران؛ نقاط قرمزتر نقاطی هستند که شتاب حداکثر جنبش زمین در آن‌ها بیش‌تر است.

تبریز در ناحیه‌ای زلزله‌خیز واقع شده[۱۸] و این شهر در طول تاریخ بارها با زلزله‌های مهیبی مواجه شده‌است. مهیب‌ترین زمین‌لرزه‌ای که تا به حال تبریز شاهد آن بوده، در سال ۱۱۵۸ خورشیدی (۱۷۸۰ میلادی) روی داده‌است.[۲][۲۵]

جنبش و حرکت خفیف زمین به صورت روزانه در تبریز اتفاق می‌افتد. دلیل وقوع زمین‌لرزه‌های بزرگ و مخرب رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس و شهر تبریز که محل تلاقی این دو رشته کوه می‌باشد، قرارگرفتن آن‌ها در مسیر کمربند آلپاید است. مسیر این کمربند از میانهٔ اقیانوس اطلس شروع می‌شود و پس از عبور از دریای مدیترانه، شمال ترکیه، ایران، هند، چین و جزایر فیلیپین، به کمربند دیگری که اقیانوس آرام را دور می‌زند، متصل می‌شود.

از جمله گسله‌های بارز آذربایجان، «گسلهٔ شمال تبریز» است. این گسله که به موازات جادهٔ اصلی تبریز–بستان‌آباد تا میانه امتداد یافته، مسبب زمین‌لرزهٔ سال ۱۷۲۱ میلادی با شدت ۷٫۶ درجهٔ ریشتر می‌باشد. هرچند این گسله در سدهٔ حاضر فعالیت مشخصی نداشته‌است؛ ولی شواهدی مبنی بر امکان تجدید حرکت آن وجود دارد. اطلاعات آماری نیز نشان می‌دهد که دورهٔ بازگشت زمین‌لرزه‌های شدید و مخرب در تبریز می‌تواند تا حدود ۲۶۰ سال نیز برسد.[۸۵]

تعدادی از تاریخ‌های مهم وقوع زمین‌لرزه در تبریز در زیر فهرست شده‌اند:

  • در سال ۲۴۴ هجری قمری و در زمان حکومت ابوالفضل جعفر متوکل (خلیفهٔ عباسی) تبریز با خاک یکسان شد و تا پیش از پایان حکومت متوکل دوباره بازسازی گردید.[۲]
  • در سال ۴۳۴ هجری قمری تبریز از زمین‌لرزه سخت آسیب دید. منجمی به‌نام «ابوطاهر شیرازی» نیز این زمین‌لرزه را پیش‌بینی کرده ود.[۲] در سفرنامه‌ای که از ناصر خسرو برجای مانده، به این زمین‌لرزه اشاره شده‌است:[۸۶]

مرا حکایت کردند که بدین شهر زلزله افتاد شب پنج‌شنبه هفدهم ربیع‌الاول سنهٔ اربع و ثلاثین و اربعمائه (۴۳۴) و در ایام مسترقه بود پس از نماز خفتن. بعضی از شهر خراب شده بود و بعضی دیگر را آسیبی نرسیده بود و گفتند چهل هزار آدمی هلاک شده بودند؛ و در تبریز قطران نام شاعری را دیدم. شعری نیک می‌گفت، اما زبان فارسی نیکو نمی‌دانست. پیش من آمد دیوان منحیک و دیوان دقیقی بیاورد و پیش من بخواند و هر معنی که او را مشکل بود از من بپرسید، با او بگفتم و شرح آن بنوشت و اشعار خود بر من خواند.

قطران تبریزی زمین‌لرزهٔ سال ۴۳۴ را چنین توصیف می‌کند:[۲۵]

خدا به مردم تبریز برفکند فنا فلک به نعمت تبریز برگماشت زوال
فراز گشت نشیب و نشیب گشت فراز رمال گشت جبال و جبال گشت رمال
دریده گشت زمین و خمیده گشت نبات دمنده گشت بحار و رونده گشت جبال
بسا سرای که بامش همی به سود فلک بسا درخت که شاخش همی به سود هلال
کز آن درخت نمانده کنون مگر آثار وز آن سرای نمانده کنون مگر اطلال
کسی که رسته شد از مویه گشته بود چو مو کسی که جسته شد از ناله گشته بود چو نال
یکی نبود که گوید به دیگری که مموی یکی نبود که گوید به دیگری که منال
همی به دیده بدیدم چو روز رستاخیز ز پیش رایت مهدی و فتنهٔ دجال
کمال دور کناد ایزد از جمال جهان کمی رسد به جمالی کجا گرفت کمال
  • در سال ۱۱۵۸ خورشیدی زمین‌لرزه خسارت‌های عمده‌ای به تبریز وارد کرد.[۲]

تبریز دارای یک شهرک امن برای اسکان شهروندان در مواقع وقوع بحران و بلایای طبیعی –به ویژه زمین‌لرزه– است. این شهرک که در بالادست بزرگراه شهید کسایی و در جوار پارک جنگلی عباس میرزا واقع شده، دارای گنجایش اسکان ۱۰ هزار نفر بوده و امکان اسکان ۲۰ هزار نفر را در شرایط بحرانی دارد.[۸۷]

مردم[ویرایش]

زبان[ویرایش]

نوشتار اصلی: زبان ترکی آذربایجانی
توزیع جغرافیایی مناطقی که در آن‌ها به زبان ترکی آذربایجانی سخن گفته می‌شود.

زبان امروزی مردم تبریز به ترکی آذربایجانی، ترکی آذری، آذربایجانی و آذری معروف است.[۸۸] همچنین زین‌العابدین شیروانی (معاصر فتحعلی‌شاه و محمدشاه) در کتاب «حدایق السیاحه» نیز تأیید می‌کند که ساکنان تبریز به این زبان سخن می‌گویند.[۲۰]

تا پیش از ورود زبان ترکی به منطقه، مردم تبریز به زبان آذری سخن می‌گفته‌اند که تا حدود سدهٔ یازدهم هجری در آذربایجان رایج بوده‌است.[۱] زبان آذری از زبان‌های ایرانی و نزدیک به گویش‌های جنوب دریای خزر و تاتی بوده‌است.[۲]

زبان ترکی آذربایجانی در ایران –برخلاف جمهوری آذربایجان– به الفبای فارسی نگاشته می‌شود.

مسعودی در سال ۳۱۴ (سدهٔ چهارم هجری) از میان زبان‌های رایج در این شهر، زبان‌های پهلوی، دری و آذری را ذکر نموده‌است.[۸۹] محمدجواد مشکور در کتاب «نظری به تاریخ آذربایجان» می‌نویسد: «زمانی که به سال ۴۸۸ هجری (سدهٔ پنجم هجری) ناصر خسرو با قطران در تبریز ملاقات می‌کند، مردم به زبان پهلوی آذری سخن می‌گفته‌اند؛ ولی به فارسی دری نمی‌توانسته‌اند سخن بگویند؛ البته تمام مکاتبات خود را به فارسی دری می‌نوشته‌اند».[۹۰]

یاقوت حموی در سدهٔ ششم هجری به ابو زکریای تبریزی (شاگرد ابوالعلای مصری) اشاره می‌کند که به یک لهجهٔ محلی ایرانی تکلم می‌کرده‌است.[۲۶] همچنین در رساله‌ای از مولانا روحی انارجانی به نام «اصطلاحات و عبارات اناث و اعیان و اجلاف تبریز» (سدهٔ یازدهم هجری) بخشی به زبان آذری نوشته شده و این می‌نمایاند که تا زمان سلطان محمد خدابنده و حمزه میرزای صفوی، هنوز این زبان ایرانی در تبریز رواج داشته‌است.[۹۱]

قومیت[ویرایش]

نوع پوشش مردم آذری.

قومیت مردم ساکن در تبریز شامل ۹۶٫۵٪ ترک (آذری)، ۲٫۹٪ فارسی‌زبان و ۰٫۶٪ از سایر قومیت‌ها می‌باشد.[۷] همچنین مطالعهٔ مقایسه‌ای در مورد ساختار ژنتیکی ۳۵۲ ایرانی نشان داده که آذری‌های ایرانی و احتمالاً اهالی تبریز، قرابت ژنتیکی نزدیکی با مردم گرجستان دارند.[۹۲]

بر پایه سفرنامه‌ها و تاریخ نوشته‌های جهانگردان و تاریخ نگارانی که از تبریز گذر کرده‌اند در گذشته قومیت‌های مختلفی در شهر تبریز سکونت داشته‌اند. برای مثال بنا به گفتهٔ جهانگردان ونیزی که در حوالی دوره آق‌قویونلو از تبریز دیدن کرده‌اند: «ایرانیان، ترکمانان، عشایر هواخواه صفویه و ارامنه» ساکنان تبریز را تشکیل می‌دادند.[۹۳] آنتوریو تنرئیرو (جهان‌گرد پرتغالی) در سال ۱۵۲۵ میلادی (همزمان با حکومت شاه طهماسب صفوی) در مورد مردم تبریز می‌نویسد: «در این شهر فارسی‌زبانان و عده‌ای از ترکمانان زندگی می‌کنند که همگی سفیدپوست بوده و ظاهر و شکلی زیبا دارند».[۹۴]

مذهب[ویرایش]

نوشتار اصلی: شیعه دوازده‌امامی
کلیسای مریم مقدس تبریز.

بیشینهٔ مردم تبریز مسلمان و پیرو مذهب شیعهٔ دوازده‌امامی هستند. هرچند کمینه‌ای از مسیحیان ارمنی با ۱٬۰۹۷ نفر و آشوری با ۵۰۳ نفر، زرتشتی با ۲۶ نفر، سایر مسیحیان با ۱۷ نفر و کلیمی با ۵ نفر جمعیت نیز در این شهر سکونت دارند.[۹۵]

شاه اسماعیل یکم هنگام تاجگذاری در شهر تبریز به سال ۱۵۰۱ میلادی، علی‌رغم آن‌که در آن زمان اکثریت ساکنان شهر سنی‌مذهب بودند، مذهب شیعهٔ دوازده‌امامی را مذهب رسمی ایران اعلام کرد.[۹۶]

تبریز شمار زیادی از پیروان اهل حق را در خود جای داده‌است. البته بنا به یک رسم نانوشته، هیچ‌گاه از این جماعت آمار گرفته نمی‌شود؛ ولی هر مسافری می‌تواند مردان آن‌ها را به راحتی از طریق سبیل بلندشان در بیرون تشخیص دهد. با توجه به این‌که تبریز محل اعدام سید علی‌محمد باب (ژوئیهٔ ۱۸۵۰) بوده، احتمال دارد تعدادی بهایی هم در شهر ساکن باشند.[۹۷]

ارامنهٔ تبریز که بیش‌ترین کمینهٔ ساکن این شهر را تشکیل می‌دهند، در طی نسل‌کشی ارمنی‌ها که توسط امپراتوری عثمانی و همزمان با جنگ جهانی اول صورت گرفت، به تبریز و دیگر نقاط آذربایجان پناه برده و در این منطقه ساکن شدند. مذهب ارامنهٔ تبریز کلیسای حواری ارمنی (گریگوری) است که یکی از مذاهب کهن آیین مسیحیت محسوب می‌شود.[۹۸]

نوشتار اصلی: یهودیان آذربایجان

پیش‌تر جمعیت کوچکی از کلیمیان هم در شهر ساکن بودند.[۹۹] بعد از آنکه «هولاکوخان» در سال ۱۲۸۵ سلسله خود را تأسیس کرد بسیاری از یهودیان به این شهر مهاجرت کردند.[۱۰۰] به دلیل تبعیضات و تعدیات فراوان جمعیت کلیمیان تبریز در دوران صفوی پراکنده شدند.[۱۰۱] هر چند در قرن ۱۹ به حضور پررنگ ایشان در عرصه فرش اشاره شده است.[۱۰۲] امروزه همهٔ آنها به تهران مهاجرت کرده‌اند.[۹۹]

فرهنگ[ویرایش]

مقبرةالشعرای تبریز؛ آرامگاه بیش از ۴۰۰ شاعر، عارف و نام‌آور ایرانی. اسدی طوسی نخستین و محمدحسین شهریار واپسین آرمیده در این آرامگاه است.

از دیرباز قرار گرفتن شهر تبریز در منتهی‌الیه مسیر تجارت ایرانیان به غرب و واقع شدن در مسیر جاده ابریشم علاوه بر رونق تجارت باعث رونق فرهنگ و هنر در این شهر شده‌است. ایجاد مدارسی همچون ربع رشیدی نیز به این رونق افزوده است. در دوران معاصر تأسیس مدرسه مموریال در اواخر قرن نوزدهم و بعدها ایجاد دانشگاه تبریز و همچنین وجود جریان‌های روشنفکر در این شهر به رونق تبادلات فرهنگی این شهر افزود. این شهر همچنین خاستگاه یکی از مکتب‌های نگارگری ایران می‌باشد که با نام همین شهر، «مکتب تبریز»، شناخته می‌شود که در دوران ایلخانان، جلایریان، ترکمانان قراقویونلو و آق‌قویونلو و صفویان شکل گرفته‌است.[۱۰۳]

مشاهیر زیادی در زمینه‌های شعر، ادب، هنر، خطاطی، تاریخ، سیاست، فقه، تفسیر و فلسفه، از شهر تبریز برخاسته‌اند.[۱] از جملهٔ مشاهیر تبریز در سده‌های گذشته می‌توان نظام‌الدین تبریزی فقیه شافعی سدهٔ هشتم، قطران تبریزی شاعر پارسی‌گوی سدهٔ پنجم، خطیب تبریزی عالم ادبیات عرب و نویسندهٔ دیوان حماسه در سدهٔ پنجم و اوایل سدهٔ ششم، تاج‌الدین تبریزی مفسر شافعی سدهٔ هشتم، ملا قاسم انوار عارف و شاعر سدهٔ نهم، ملا رجبعلی تبریزی حکیم و عارف سدهٔ یازدهم، بدیع‌الزمان تبریزی خوش‌نویس و شاعر سدهٔ یازدهم نام برد.[۱] از مشاهیر معاصر کشور ایران افرادی همچون سید محمدحسین طباطبایی مفسر و فیلسوف، شیخ عبدالحسین امینی مؤلف کتاب الغدیر، سید حسن تقی‌زاده سیاست‌مدار و محقق، سید احمد کسروی مورخ، محسن هشترودی ریاضیدان، حسین کاظم‌زادهٔ ایرانشهر نویسنده و سید محمدحسین شهریار بخشی از زندگی خود را در این شهر گذرانده‌اند.[۱]

نمونه‌هایی از آثار مکتب نگارگری تبریز در سدهٔ چهاردهم میلادی

جمعیت[ویرایش]

تغییرات جمعیت تبریز (۱۳۸۵–۱۳۳۵).

جمعیت تبریز در سال ۱۳۹۰ خورشیدی بالغ بر ۱٬۴۹۴٬۹۹۸ نفر بوده‌است که پنجمین شهر پرجمعیت ایران و دویست و بیست و ششمین شهر پرجمعیت جهان محسوب می‌شود. این شهر تا سال ۱۳۴۵ خورشیدی دومین شهر پرجمعیت ایران –پس از تهران– بود که در این سال، شهرهای اصفهان و مشهد از آن پیشی گرفتند. همچنین در سال ۱۳۹۰ خورشیدی جمعیت کرج از جمعیت تبریز فزونی یافت.[۱۰۴][۱۰۵][۱۰۶]

تبریز به سبب مرکزیت اقتصادی، صنعتی، اداری و اعتبار بین‌المللی، مهاجرپذیرترین شهر استان آذربایجان شرقی محسوب می‌گردد. اخیراً شهر جدید سهند در ۲۴ کیلومتری جنوب غرب تبریز و در جادهٔ تبریز-آذرشهر در ساخته شده است که برای جذب سرریز جمعیتی این شهر ساخته می‌شود تا کانون جدیدی برای جمعیت و اشتغال ایجاد شود و توسعهٔ شهری تضمین گردد.[۱]

مشاهیر[ویرایش]

نوشتار اصلی: فهرست مشاهیر تبریز

از جمله مشاهیر و نام‌آوران تبریز می‌توان به اشخاص زیر اشاره کرد:

اماکن تاریخی[ویرایش]

بناها[ویرایش]

بازار تبریز، تیمچهٔ مظفریه؛ این بازار، بزرگ‌ترین بازار سرپوشیدهٔ جهان است.
نوشتار اصلی: بناهای تاریخی تبریز

شهر تبریز دارای تاریخی طولانی و پر آشوب است که نخستین نشانه‌های کشف شده تمدن باستانی در آن به ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد.[۵۱] با آنکه شهر تبریز در طول تاریخ پر تلاطم خود بارها بر اثر زمین‌لرزه آسیب جدی دیده و بارها در اثر حمله‌های سلجوقیان، مغولان، عثمانی، اشغال تبریز توسط روس‌ها (به سال ۱۸۲۸–۱۸۲۷) دچار خرابی‌های شدیدی شده‌است[۵۲] و این جنگ‌ها و حوادث طبیعی مکرر، بخش‌های عمده‌ای از قسمت‌های قدیمی شهر را نابود کرده‌اند؛ اما همچنان بناهای تاریخی بسیاری، از گذشتهٔ تبریز بر جای مانده که نشانه‌هایی از معماری‌های ایرانی در دوران مختلف را نمایش می‌دهند.[۱۲۱] بیشتر آثار تاریخی پابرجا در این شهر متعلق به دوره‌های ایلخانیان، صفویان، و قاجار می‌باشد. این شهر همچنین دارای آثار و بناهای متعددی از دوران معاصر می‌باشد.

از بناهای تاریخی تبریز، می‌توان به بناهای باستانی ارگ تبریز و مسجد کبود در قسمت مرکزی شهر اشاره نمود. ارگ تبریز بنایی آجری است که پیش از سال ۷۰۱ خورشیدی بر روی آواره‌های مسجدی ساخته شده و از نظر سادگی، اندازه و پایداری، چشم‌گیر است. مسجد کبود، بنایی است که حدود سال ۸۲۹ خورشیدی ساخته شده و به دلیل کاشی‌کاریِ آبیِ تزئینیِ زیبایش، شهرت یافته‌است. بازار تبریز که توسط یونسکو در فهرست میراث جهانی ثبت شده است نیز در مرکز شهر قرار دادر و هنوز یکی از مراکز اقتصادی مهم شهر به حساب می‌آید. در حاشیه تبریز بناهایی نظیر مسجد عینالی در بالای کوه عینالی، مشرف به تبریز قرار گرفته و گمان می‌رود در دوران پیش از اسلام، آتشگاه تبریز بوده است.[۱۲۲] بنای شاهگلی یا ایل‌گلی نیز در پارک بزرگ جنوب شرق تبریز قرار دارد. شاهگلی از قدیم الایام کاخ ییلاقی والیان و حاکمان تبریز به شمار می‌رفت که از زمان قاجار کار برای تبدیل آن به تفرجگاه عمومی آغاز شد و سرانجام در دوران پیش از انقلاب اسلامی با بازسازی عمارت مرکزی و افزودن گذرگاه پیاده‌روی به آن این محل به تفرجگاه عمومی تغییر کاربری داده‌شد.[۱۸][۲۳]

از بناهای متعلق تاریخ معاصر نیز می‌توان به کاخ شهرداری تبریز و کاخ استانداری آذربایجان شرقی در مرکز شهر اشاره نمود که هر متعلق به دوره بین دو جنگ جهانی اول و دوم می‌باشند. همچنین خیابان تربیت در مرکز شهر دارای ساختمان‌های متعددی است که در دوران شهرداری محمد علی تربیت بر پا شده‌اند و با وجود احداث مراکز خرید همچنان سعی بر حفظ اصالت طرح اولیه آن شده است.

نمونه‌های فراوانی از اماکن تاریخی تخریب شده در تبریز وجود دارد که از جمله آن‌های بناهای ساخته شده در زمان حکمرانی شاه اسماعیل صفوی می‌باشند. شاه اسماعیل پس از فتح هرات هنرمندان بسیاری را با خود به تبریز آورد و بناهای بسیاری را برپا نمود؛ ولی هیچ‌کدام از بناهایی که او و جانشینان مستقیم او ساخته‌اند، اثری باقی نمانده. امروزه از قصر شاه اسماعیل در شمال شرقی تبریز تنها توصیف‌هایی که گردشگران اروپایی مکتوب کرده‌اند باقی مانده است.[۱۲۳] ۱

مساجد[ویرایش]

نوشتار اصلی: مساجد تاریخی تبریز
مسجد کبود (۱۸۷۲).

برپایهٔ نوشته‌های جهانگردان و جغرافی‌دانان، در دوره‌های گوناگون تبریز بیش از یکصد و پنجاه تا سیصد باب مسجد را در خود جای داده بود. امروزه تنها تعداد انگشت شماری از مسجاد تاریخی متعلق به سده‌های پیش در این شهر پابرجا مانده‌است[۱۲۴] که از جمله مهم‌ترین مسجدهای تاریخی تبریز می‌توان به مسجد استاد و شاگرد، مسجد اسماعیل خاله اوغلی، مسجد ثقةالاسلام، مسجد جامع، مسجد حاج صفرعلی، مسجد حسن پادشاه، مسجد خزینه، مسجد دال ذال، مسجد سید المحققین، مسجد صاحب‌الامر (شاه طهماسب یکم)، مسجد شاهزاده، مسجد صادقیه، مسجد ظهیریه، مسجد علی‌شاه، مسجد کاظمیه، مسجد کبود، مسجد مجتهد، مسجد مقبره، مسجد ملاباشی، مسجد میرزاصادق‌آقا، مسجد میرزا مهدی قاری و مسجد قراملک اشاره کرد.[۱۲۵]

خانه‌ها[ویرایش]

نوشتار اصلی: خانه‌های تاریخی تبریز

شهر تبریز از نظر تعداد خانه‌های قدیمی از پررونق‌ترین شهرهای کشور ایران به شمار می‌آید.[۱۲۶] تا سال ۱۳۸۷ خورشیدی، بیش از ۶۰۰ باب خانهٔ تاریخی در سطح تبریز شناسایی شده‌است.[۱۲۷] در دهه‌های اخیر، بسیاری از خانه‌های تاریخی تبریز ترمیم شده‌اند که از جمله این خانه‌ها خانهٔ کوزه‌کنانی –در خیابان راسته‌کوچه– به موزهٔ مشروطه، خانهٔ شربت‌اوغلی –در خیابان ثقةالاسلام– به فرهنگسرای تبریز و خانه‌های قدکی، گنجه‌ای‌زاده و بهنام –در خیابان مقصودیه– به مجموعهٔ دانشکدهٔ معماری تبدیل شده‌اند می‌باشند. بسیاری دیگر از خانه‌های تاریخی تبریز نیز در حال احیا و ترمیم هستند و پس از مرمت و مقاوم‌سازی به موزه و مراکز فرهنگی تبدیل خواهند شد.[۱۲۷]

محله‌ها[ویرایش]

اکثر محله‌های قدیمی تبریز در مرکز این شهر قرار گرفته‌اند. تقریباً در همه محلات قدیمی عرض گذر‌ها بسیار کم است. دلیل انتحاب این عرض کم برای گذرها مشکل کردن کار اشغال‌گران در هنگام تهاجم به شهر بود بطوریکه از سرعت و قدرت عمل مهاجمان تا نفوذ و دستیابی آن‌ها از مرز‌های شهر به سمت مرکز و دیگر نقاط شهری کاسته شود و مدافعان داخل شهر فرصت کافی برای عکس‌العمل را داشته‌باشند. از جمله محله‌های قدیمی تبریز می‌توان به دووچی، نوبر، حلمه دربندی و محله امیرخیز اشاره کرد.

سیاست[ویرایش]

استانداری[ویرایش]

کاخ استانداری آذربایجان شرقی.
نوشتار اصلی: کاخ استانداری آذربایجان شرقی

تبریز به عنوان مرکز استان آذربایجان شرقی میزبان نهاد استانداری آذربایجان شرقی می‌باشد که مهمترین نهاد دولتی در این استان به شمار می‌آید. هسته مرکزی این نهاد در کاخ استانداری آذربایجان شرقی در مرکز شهر تبریز مستقر می‌باشد. در طول تاریخ هزار ساله اخیر تبریز همواره به عنوان پایتخت کشور و یا مرکز ایالت مرکز سیاسی در سطح کشوری و یا منطقه‌ای بوده‌است. در دوران قاجار این شهر ولیعهد نشین قاجار بود که تا زمان صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین‌شاه قاجار در سال ۱۲۸۵ خورشیدی، این ولیعهدنشینی ادامه یافت. در این دوره ولیعهدان که از نزدیکان پادشاهان قاجار بودند، فرمانروایی تبریز و کل آذربایجان را برعهده داشتند.[۱۲۸]

پس از صدور فرمان مشروطیت در سال ۱۲۸۵ خورشیدی تا کودتای رضاشاه در سال ۱۲۹۹ خورشیدی، دولت روسیه حاکمان این استان را تعیین می‌نمود. در دورهٔ پهلوی نیز بیش‌تر استانداران آذربایجان شرقی یا از جانب دولت‌های بیگانه نظیر آمریکا، انگستان و روسیه به این سمت منصوب می‌شدند یا از طرفداران این دولت‌ها بودند.[۱۲۸]

شهرداری[ویرایش]

نوشتار اصلی: شهرداری تبریز
ساختمان مرکزی شهرداری تبریز.
کاخ شهرداری تبریز.

وظیفه امور جاری شهر ازجمله نظارت بر ساخت و سازهای شهری، توسعه شهری و حمل و نقل شهری بر عهده شهرداری تبریز به ریاست شهردار این شهر می‌باشد. شهردار تبریز بصورت دوره‌ای توسط شورای شهر این شهر که توسط رای مستقیم شهروندان تبریز انتخاب می‌شوند منصوب می‌شود. نهاد شهرداری تبریز در بنای کاخ شهرداری تبریز مستقر است که در سال ۱۳۱۴ خورشیدی توسط شهردار وقت – حاج ارفع‌الملک جلیلی– بنیان نهاده شده و از جملهٔ عمارت‌های تاریخی و سمبل‌های این شهر به شمار می‌رود.[۱۲۹] صادق نجفی از مهرماه ۱۳۹۲ عهده دار سمت شهرداری تبریز می‌باشد.

شهرداری تبریز نخستین نهاد شهرداری در سطح ایران است که باعنوان «بلدیه» در تبریز تأسیس شد. قاسم‌خان امیرتومان (والی) از دانش‌آموختگان دانشگاه «سن‌سیر» فرانسه نخستین شهردار تبریز بود که چاپخانهٔ سربی، چراغ برق، تراموا و تلفن را برای نخستین‌بار در سطح کشور در این شهر دایر نمود.[۱۲۹] همچنین در سال ۱۳۸۹ خورشیدی، «شیفته بدرآذر» به‌عنوان نخستین شهردار زن در تاریخ تبریز به سمت شهرداری منطقهٔ ۶ این شهر منصوب شد؛ وی پیش از این معاون شهرداری منطقهٔ ۷ تبریز بوده‌است.[۱۳۰]

کنسولگری‌ها[ویرایش]

نوشتار اصلی: کنسولگری‌ها در تبریز
پرچم ایالات متحده در حال اهتزاز در کنسولگری آمریکا در ضلع جنوبی ارگ تبریز به سال ۱۹۱۱ میلادی؛ تصویر گرفته شده توسط مورگان شوستر.

دو کشور ترکیه و جمهوری آذربایجان دارای کنسولگری فعال در شهر تبریز می‌باشند.[۱۳۱] در زمان‌های گذشته ۱۱ کشور در تبریز دارای کنسولگری بودند که از جمله آن‌ها می‌توان به کنسولگری آمریکا، روسیه، فرانسه، آلمان، اتریش، بریتانیا و عثمانی اشاره کرد.[۱۳۲][۱۳۳][۱۳۴][۱۳۵]

اکثر کنسولگری‌های کشورهای خارجی در شهر تبریز در دوران قاجار، زمانی که این شهر ولیعهد نشین کشور ایران بود، فعالیت خود را آغاز نمودند. کنسولگری بریتانیا قدیمی‌ترین نمایندگیِ سیاسیِ خارجی در تبریز بود که در سال ۱۸۳۷ میلادی تأسیس شد. کنسولگری روسیه نیز که کمی پس از آن تاریخ فعالیت خود را آغاز کرد، در کوچه کنسولگری واقع شده بود. کنسولگری فرانسه نیز در سال ۱۸۶۶ میلادی[۱۳۶] در همین کوچه گشایش یافت. این کوچه به سبب وجود این دو کنسولگری به نام «کوچه کنسولگری» معروف شد.[۱۳۷] همچنین کنسولگری آمریکا نیز در سال ۱۹۰۶ میلادی تأسیس شد.[۱۳۸] بیشتر این نمایندگی‌های سیاسی به غیر از کنسولگری ایالات متحده و کنسولگری اتحاد جماهیر شوروی، در دوران نخست وزیری مصدق بسته شدند. این دو کنسولگری تا قبل از انقلاب ۱۳۵۷ به فعالیت خود ادامه می‌دادند.[۱۳۹] در سال‌های اخیر با افزایش مبادلات تجاری و فرهنگی بین این منطقه و کشورهای همجوار دو کشور ترکیه و آذربایجان کنسولگری‌های خود را در شهر تبریز فعال نمودند.

اماکن تفریحی[ویرایش]

پارک‌ها[ویرایش]

نوشتار اصلی: پارک‌های تبریز
کاخ کلاه‌فرنگی ایل‌گلی در میان دریاچهٔ بوستان ایل‌گلی.

تبریز دارای ۱۳۲ پارک فعال است که شامل ۴۵ پارک همسایه‌ای، ۵۲ پارک محله‌ای، ۲۵ پارک ناحیه‌ای، ۶ پارک منطقه‌ای و ۴ پارک شهری می‌شود.[۱۴۰] هشت پارک مسافر در تبریز فعالیت می‌کنند که گنجایش پذیرایی از ۱۰٬۰۰۰ مسافر را دارند.[۱۴۱] مجموعه پارک شاهگلی به عنوان مشهورترین پارک تبریز سمبلی از این شهر نیز به حساب می‌آید. پارک و مجموعه تفریحی باغلارباغی در شرق تبریز و پارک گلستان در مرکز شهر از دیگر پارک‌های مشهور این شهر به شمار می‌آیند. مجموعهٔ در حال احداثِ پارک بزرگ تبریز نیز با مساحت ۸۰۰ هکتار و به عنوان یکی از بزرگ‌ترین پارک‌های ایران و خاورمیانه در شمال غرب شهر واقع شده است.[۱۴۲][۱۴۳]

جهانگردان از تبریز همواره به عنوان شهری که توسط باغات احاطه شده یاد کرده‌اند. بطوریکه گاهی از این شهر با عنوان «باغ شهر ایران» نام برده‌شده‌است.[۱۴۴] در نام بیشتر محلات قدیمی تبریز همچون باغمیشه، تپه‌لی باغ، قرمزی باغ، کوچه‌باغ و باغ‌شمال، ترکیبی از واژه «باغ» دیده می‌شود. با گسترش شهر و ساخت و ساز در سال‌های اخیر، بیشتر این باغ‌ها تخریب شده و به مناطق مسکونی و تجاری تبدیل شده‌اند. آغاز روند تخریب باغات در تبریز به دوران اصلاحات ارضی در سال‌های ۱۳۴۰ برمی‌گردد که بعد از اجرای این طرح اکثر روستاییان، مزارع و باغات خود را فروخته و به حاشیه شهرها مهاجرت کردند و این امر باعث تخریب ۵۰ باغ تبریز از یک طرف و ایجاد پدیده حاشیه‌نشینی در حومه شهر شد.[۱۴۵][۱۴۶][۱۴۷]

هتل‌ها[ویرایش]

هتل ۵ ستارهٔ پارس ایل‌گلی در ضلع جنوبی بوستان ایل‌گلی.

قدمت صنعت هتل‌داری در تبریز به بیش از یک قرن می‌رسد. در سال ۱۲۸۲ خورشیدی اولین مسافرخانه به سبک نوین در ایران با نام مهمانخانه نظافت، توسط «میرزا اسحاق‌خان معزالدوله» در جوار پل قاری تبریز احداث شد.[۱۴۸]

امروزه شهر تبریز دارای ۱۸ هتل است.[۱۴۸] هتل‌های ۵ ستارهٔ پارس و شهریار در منطقهٔ ایل‌گلی[۱۴۹] و هتل کایا لاله پارک در میدان فهمیده[۱۵۰] به همراه هتل‌های ۴ ستارهٔ بین‌المللی تبریز و گسترش در منطقهٔ آبرسان از مهم‌ترین هتل‌های تبریز محسوب می‌شوند.[۱۵۱] همچنین هتل‌های ایران، آذربایجان، دریا، سینا، قدس، ارک، مروارید، پارک و نگین، از دیگر هتل‌های معروف این شهر هستند. پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/67VId7rUI | تاریخ بایگانی = ۰۸ مه ۲۰۱۲}}</ref>[۱۵۲]

سینماها[ویرایش]

نوشتار اصلی: سینما در تبریز

تبریز مهد سینما و تئاتر ایران بوده و پیشینهٔ ورود هنرهای مدرن به این شهر به بیش از یک و نیم سده می‌رسد. نخستین سالن سینمای ایران در سال ۱۲۷۹ (۵ سال پس از اختراع جهانی آن توسط برادران لومیر) با نام «سینما سولی» که توسط کاتولیک‌ها در تبریز تأسیس شده بود، آغاز به کار کرد.[۱۵۳][۱۵۴] پیش از ورشکستگی سینمای ایران در سال ۱۳۵۶ خورشیدی، تبریز ۱۵ باب سالن سینما را در خود جای داده بود که امروزه تنها ۷ باب از آن‌ها سالم باقی‌مانده‌است؛ این در حالی است که در این مدت تنها یک باب سالن سینمای جدید به‌نام سینما ناجی در این شهر به بهره‌برداری رسیده‌است.[۱۵۵]

مراکز خرید[ویرایش]

مراکز خرید سنتی[ویرایش]

شهر تبریز دارای مراکز تجاری متعددی است که برخی از آن‌ها شامل مراکز خرید سنتی و قدیمی همچون بازار تبریز است که علاوه بر مرکز تجاری، به عنوان اثری تاریخی نیز شناخته می‌شود. در حال حاضر این بازار، به عنوان یکی از اصلی‌ترین مراکز خرید کالا در میان مردم شهر و گردشگران مطرح است. طلا، فرش، کفش، کیف، پوشاک، لوازم خانگی، وسایل آشپزخانه و ده‌ها کالای دیگر از جمله اقلامی هستند که در این بازار عرضه می‌شود.[۱۵۶]

خیابان تربیت نیز به عنوان بخشی از جاده تاریخی ابریشم،[۱۵۷] در محدوده بازار تبریز، از مراکز خرید سنتی در تبریز به حساب می‌آید که کیف، کفش و پوشاک، اصلی‌ترین کالاهایی هستند که در آن به فروش می‌رسند.[۱۵۶]

مراکز خرید مدرن[ویرایش]

مجتمع تجاری لاله پارک.

افزون بر مراکز خرید سنتی و تاریخی، مراکز تجاری مدرنی نیز در این شهر احداث شده‌اند. در زیر چند مرکز مهم خرید شهر تبریز معرفی شده‌اند:

  • مرکز خرید لاله پارک با تجمیع برندهای معتبر جهانی، به عنوان مدرن‌ترین مرکز خرید در شمال‌غرب کشور، دارای بیش از ۱۲۰ واحد تجاری است که بسیاری از آن‌ها نمایندگی برندهای معتبر جهانی و برندهایی از کشور ترکیه می‌باشند. برخی از این برندها، به عنوان نمایندگی انحصاری در سطح کشور می‌باشند.[۱۵۸][۱۵۹]
  • مرکز خرید «ستاره باران» نیز به عنوان بزرگترین مرکز خرید و تفریح غرب تبریز در نصف راه واقع شده است.[۱۶۰][۱۶۱]
  • آبرسان از جمله مناطقی است که دارای مراکز تجاری متعددی همچون برج بلور، برج سفید، پل بازار جواهر، پاساژ اسکان، مرکز خرید گلدیس و پاساژ صدف است.[۱۶۲]
  • در کوی ولی‌عصر مناطق سنگ‌فرش، فلکه بزرگ و خیابان فروغی به عنوان مراکز فروش کالا شناخته می‌شوند.[۱۵۶]
  • مرکز تجاری رشدیه واقع در شهرک رشدیه نیز از مشهورترین مراکز خرید تبریز است.[۱۵۶]

نمایشگاه‌ها[ویرایش]

نوشتار اصلی: نمایشگاه بین‌المللی تبریز

نمایشگاه بین‌المللی تبریز بزرگ‌ترین مرکز نمایشگاهی در سطح ایران است. این مرکز نمایشگاه در طول سال میزبان نمایشگاه‌های صنعتی و تجاری مختلف می‌باشد که در سال‌های اخیر جایگاه بسیار مهمی در سطح منطقهٔ خاورمیانه پیدا کرده‌است. این نمایشگاه با ۴ کیلومتر مربع وسعت در ورودی شرقی تبریز (دروازهٔ تهران) واقع شده و با فضای مفید به میزان یک کیلومتر مربع به صورت نه سالن نمایش مسقف می‌باشد.[۱۶۳]

موزه‌ها[ویرایش]

شهر تبریز دارای موزه‌های متعدد با موضوعاتی همچون باستانشناسی، هنر، تاریخ طبیعی و ورزش می‌باشد، از جمله موزهٔ آذربایجان، موزه عصر آهن، موزه مشروطه، موزه قاجار، و موزه تاریخ طبیعی تبریز می‌باشند.[۱۶۴][۱۶۵] تعداد موزه‌ها در تبریز ۱۷ موزه می‌باشند که از نظر شمار موزه‌ها دومین شهر ایران پس از تهران به شمار می‌آید.[۱۶۶]

تصاویری از اشیای موجود در موزهٔ آذربایجان

  • سفالینه؛ هزارهٔ پنجم پیش از میلاد.

  • جواهر؛ هزارهٔ اول پیش از میلاد.

  • ظرف چینی؛ دورهٔ صفوی.

  • جعبهٔ جواهر؛ دورهٔ قاجار.

آموزش[ویرایش]

تندیس میرزا حسن رشدیه در حیاط مدرسه رشدیه؛ وی از بنیان‌گذاران تحصیلات ابتدایی به شیوهٔ نوین در ایران بود.

عمومی[ویرایش]

تحصیلات ابتدایی به شکل مدرن در ایران از اواخر سدهٔ ۱۹ میلادی به وجود آمده‌است. اگرچه حکومت ایران و مبلغین مسیحی –که می‌خواستند از طریق فراهم‌آوردن امکانات آموزشی، تبلیغ دینی نمایند– در رشد تحصیلات ابتدایی نقش داشتند؛ ولی رشد آموزش ابتدایی در ایران، بیش‌تر از همه مدیون زحمت‌ها و تلاش‌های شخصی به نام حاج میرزا حسن‌خان رشدیه –مردی مذهبی از طبقهٔ متوسط– بود. او که عمیقاً تحت تأثیر کتاب «احمد» و پیشرفت‌های آموزشی در شهر بیروت قرار گرفته بود، به تبریز بازگشت و در سال ۱۸۶۷ میلادی مدرسهٔ یک اتاقی‌اش را در این شهر تأسیس نمود. رشدیه برای کودکان متکا و میزهایی گذاشته بود که به بچه‌ها قابلیت این را می‌داد که به آسانی بنویسند.

مدرسهٔ رشدیه با مخالفت روحانیون مواجه شد که آن را تهدیدی برای سیستم آموزشی خود می‌دانستند. رشدیه مأیوس و ناامید، خود را به صورت اختیاری به مصر تبعید کرد. حدود ده سال بعد، حاکم آذربایجان از وی دعوت کرد که به تبریز بازگردد و مدرسه‌اش را راه بیندازد. با بازگشت او به تبریز، این‌بار مدرسهٔ رشدیه مورد استقبال زیاد روبه‌رو شد و وی شهرت بسیاری پیدا کرد؛ به‌طوری که پادشاه ایران از او خواست که مدرسه‌ای هم در تهران به شکل مدرن تأسیس کند و ۳۶٬۰۰۰ ریال جهت ارتقای تحصیلات ابتدایی تخصیص داده‌شد.[۱۶۷]

عالی[ویرایش]

آذربایجان اونیورسیته‌سی یا دانشگاه آذربایجان در زمان حکومت خودمختار آذربایجان که بعدها به دانشگاه تبریز تغییر نام یافت.

نخستین مدرسه برای آموزش علوم و فنون جدید در ایران مدرسهٔ دارالفنون بود که تأکید برروی موضوعات نظامی، مهندسی، پزشکی و هنر داشت. حدود پنج سال بعد از آن، مدرسه‌ای نظامی نیز در تبریز و اصفهان افتتاح شد.[۱۶۷] دانشگاه تبریز یک سال پس از خاتمهٔ جنگ جهانی دوم (۱۳۲۴ خورشیدی) با نام «آذربایجان اونیورسیته‌سی» (دانشگاه آذربایجان) در زمان حکومت خودمختار آذربایجان و به دستور سید جعفر پیشه‌وری تأسیس شد.[۱۶۸][۱۶۹] این دانشگاه بعدها به دانشگاه تبریز تغییر نام داد. در حال حاضر تبریز به عنوان دومین شهر دانشگاهی ایران –پس از تهران– مطرح است.[۴۰][۱۷۰]

امروزه مؤسسه‌های آموزش عالی متعددی نظیر آزاد اسلامی، پیام نور، تبریز، ربع رشید، سراج، شهید مدنی، صنعتی سهند، فنی و حرفه‌ای، علوم پزشکی، نبی‌اکرم و هنر اسلامی در شهر تبریز فعال می‌باشند.[۱۷۱]

اقتصاد[ویرایش]

نوشتار اصلی: صنایع تبریز

تبریز یکی از بزرگترین قطب‌های اقتصادی کشور ایران می‌باشد. فعالیت‌های اقتصادی در این شهر در بخش‌های صنایع تولیدی سنگین و سبک، صنایع غذایی، صنایع دستی و هنری، تجارت و خدمات متمرکز می‌باشند. تبریز مقر اصلی چهار برند از ۱۰۰ برند معتبر ایران می‌باشد.[۱۷۲]

تجارت[ویرایش]

نوشتار اصلی: بازار تبریز
بازار فرش تبریز.

موقعیت سوق‌الجیشی جغرافیایی تبریز و قرارگرفتن آن در بین دامنه‌های کوه سهند و کرانه شرقی دریاچهٔ ارومیه، این شهر را مبدل به یکی از معدود راه‌های ارتباطی بین شمال (ماورای قفقاز و قره‌داغ) و جنوب (مراغه و کردستان) کرده‌است. امروزه وجود آزادراه شماره ۲ ایران که این شهر را به پایتخت ایران، تهران، متصل می‌کند و نیز اتصال این شهر به راه‌آهن سراسری ایران که از این شهر تا کشور ترکیه و جمهوری خودمختار نخجوان امتداد دارد این شهر کماکان نقش حیاتی خود را در مسیر مبادلاتی ایران حفظ نماید.

بر اساس منابع تاریخی تجار تبریز با عثمانی‌ها، گرجی‌ها و روس‌ها و کشور هندوستان ارتباط داشته‌اند و بسیاری از صنعتگران و بازرگانان در این شهر جمع می‌شده‌اند.[۲۵] از نیمهٔ دوم سدهٔ سیزدهم میلادی، تاجران انگلیسی‌تبار از طریق جادهٔ ابریشم و پس از عبور از شهرهای استانبول و ترابزون در ترکیهٔ امروزی، کالاهای تجاری خود را به بازار تبریز منتقل می‌کردند. این بازار در زمان عباس میرزا نایب‌السلطنهٔ فتحعلی‌شاه قاجار به مرکز تجارت انگلیسی‌ها مبدل شده بود.[۱]

صنایع سنگین[ویرایش]

میدان ماشین‌سازی تبریز در محلهٔ قراملک.

تبریز یکی از مهم‌ترین مراکز صنعتی ایران است. این شهر قطب صنایع سنگین ایران در شمالغرب این کشور است. صنایع سنگین فعال در این شهر در طیف گسترده‌ای از صنعت سیمان، نساجی، ماشین‌سازی، خودرو، داروسازی و پالایش و پتروشیمی را شامل می‌شود.[۱۷۳] روند صنعتی شدن تبریز بعد از جنگ جهانی اول با احداث کارخانه‌هایی نظیر کبریت توکلی توسط بخش خصوصی آغاز شد. در دهه ۱۳۴۰ خورشیدی با احداث کارخانه‌های تراکتورسازی و ماشین‌سازی صنعت تبریز رونق بیشتری پیدا کرد. امروزه تبریز به‌عنوان قطب صنعتی در سطح منطقه شناخته شد.[۱۷۴]

صنایع کوچک[ویرایش]

تبریز دارای صنایع پایین‌دستی مختلف از جمله صنایع شیمیایی، صنایع خانگی، ماشین‌آلات و تجهیزات، محصولات کانی غیرفلزی، مواد غذایی، آشامیدنی و دخانیات، نساجی، پوشاک، و چرم می‌باشد.[۱۷۵] قرار گرفتن بیش از ۵۵ درصد از کارگاه‌های بزرگ صنعتی استان آذربایجان شرقی در تبریز سبب مهاجرت نیروی کار موردنیاز برای فعالیت در این کارگاه‌ها از نقاط مختلف استان به این شهر گردیده‌است.[۱۷۶]

صنایع غذایی[ویرایش]

شهر تبریز یکی از قطب‌های صنایع غذایی و صنایع تولید نوشیدنی ایران و خاورمیانه می‌باشد. هم‌اکنون بیش از ۵۰ درصدِ شیرینی و شکلات کشور ایران که شامل ۶۰۰ نوع محصول می‌شود، در این شهر تولید می‌شود. از کل تولیدات شیرینی و شکلات ایران، ۵۲ درصدِ شکلات، ۴۰ درصدِ بیسکویت، ۴۳ درصدِ ویفر، ۴۶ درصدِ تافی و ۳۸ درصدِ بُن‌بُن و آب‌نباتِ ایران در شهر تبریز تولید می‌شود.[۱۷۷]

صنایع دستی و هنری[ویرایش]

تبریز از مراکز عمدهٔ صنایع هنری و صنایع دستی و به ویژه قالی، سرامیک، سفال، جواهرآلات و نقره‌کاری در ایران به شمار می‌آید.[۱۷۸] قالی تبریز مهم‌ترین صادرات صنایع دستی تبریز به شمار می‌رود.[۱۷۸] این نوع قالی به‌علت نوع خاص بافت، طراحی ویژه، و کیفیت بالا دارای شهرت جهانی است که صادرات آن یکی از منابع قابل توجه ارزی در ایران به شمار می‌آید.[۱۷۳] تبریز، در حال حاضر از سوی «شورای جهانی صنایع دستی» به عنوان «شهر جهانی بافت فرش» انتخاب شده است.[۴۶][۴۷] صنعت چرم تبریز نیز جزو پیشروان صنایع چرم ایران است. کیفیت کیف و کفش تبریز در سطح کشور شهره است. در سال ۱۳۸۷ خورشیدی حدود ۹۰ درصد از ۳۰ میلیون جفت کفش تولیدی در ایران در این شهر تولید شده‌است.[۱۷۹]

معضلات شهری[ویرایش]

آلودگی هوا[ویرایش]

نمایی از تبریز و هوای آلودهٔ آن از کوه عون بن علی. نیروگاه حرارتی تبریز، به عنوان عامل اصلی این آلودگی شناخته می‌شود.

تبریز دومین شهر آلودهٔ ایران است و میزان آلودگی هوا در این شهر روزبه‌روز افزایش یافته و شدیدتر می‌شود. مهم‌ترین علت آلودگی هوای تبریز، حمل و نقل درون‌شهری است و وجود صنایع بزرگ و مادر در پیرامون شهر نیز از دیگر عوامل تأثیرگذار بر آلودگی هوای این شهر به‌شمار می‌رود.[۱۸۰] در حال حاضر، نیروگاه حرارتی تبریز، به تنهایی مسئول بخش عمده‌ای از آلودگی هوای تبریز و شهرهای اطراف شناخته می‌شود. در این نیروگاه در همه ایام سال، به جای گاز طبیعی، از مازوت به عنوان سوخت استفاده می‌شود. این نوع از سوخت به علت انتشار گوگرد دی‌اکسید فراوان، دارای میزان آلایندگی بالایی است.[۱۸۱][۱۸۲][۱۸۳]

براساس یک طرح آمارگیری که در سال ۱۳۷۹ خورشیدی صورت گرفت، روزانه در سطح تبریز ۵۵۸٫۱۶۷۱ تن مواد آلوده‌کننده تولید می‌شود که از این مقدار منابع بزرگ صنعتی ۲۸۶٫۱۰۰۱ تن، وسایط نقلیهٔ موتوری ۲۰۱٫۶۵۴ تن و فراورده‌های نفتی مصرفی در اماکن تجاری، صنعتی و مسکونی ۷٫۱۶ تن را شامل می‌شوند.[۱۸۴]

با تشدید ترافیک خودروها و افزایش آلوده‌کننده‌هایی مانند نیروگاه حرارتی، صنایع پتروشیمی و پالایشگاه، آلودگی هوا از میانه‌های سدهٔ بیستم پیوسته در حال افزایش بوده‌است. تهدید اصلی محیط زیستی در حال حاضر ریزگردهای واردشده از عراق و خشکیدگی دریاچهٔ ارومیه است. دریاچهٔ مزبور از اواخر سدهٔ بیستم دچار بحران شده‌است. کاهش سطح آب، افزایش شوری آب و ظهور جزایر نمکی بزرگ در کناره‌های آن، علایم هشداردهنده‌ای هستند که از خشک شدن نهایی این دریاچه خبر می‌دهند. احتمالاً در آینده باد، ذرات نمک و املاح دیگر را در نواحی اطراف دریاچهٔ ارومیه –به ویژه تبریز– پراکنده‌ساخته و سلامتی ساکنان این شهر را به خطر بیندازد.[۱۸۵]

حاشیه‌نشینی[ویرایش]

نوشتار اصلی: حاشیه‌نشینی در ایران
طرح جامع شهرسازی تبریز پس از وقوع انقلاب سفید.

در اوایل دههٔ پنجاه خورشیدی و پس از وقوع انقلاب سفید، به دلیل ایجاد کارخانه‌های متعدد صنعتی در تبریز، افراد بیکار ساکن شهرها و روستاهای اطراف، به‌دنبال یافتن شغل در این مراکز و اقامت در این شهر، به‌سمت تبریز سرازیر شدند. حاشیه‌نشینان در مدت کوتاهی برای خود خانه‌ای می‌ساختند و در این خانه‌ها ساکن می‌شدند. خانه‌های آنان از ابتدایی‌ترین امکانات رفاهی همچون آب، برق، گاز و تلفن بی‌بهره بود. گسترش این امر باعث ایجاد محله‌های بزرگ حاشیه‌نشین در پیرامون تبریز شد و در طی چندسال، چهرهٔ این شهر را تغییر داده و آن را با مشکلات متعددی روبه‌رو کرد.[۱۸۶]

امروزه تبریز در حدود ۴۰۰٬۰۰۰ نفر حاشیه‌نشین را در خود جای داده‌است. حاشیه‌نشینان به‌طور عمده در مناطق حاشیه‌ای شمال، شمال غرب و جنوب این شهر ساکن شده‌اند که از میان این مناطق می‌توان محله‌های آخماقیه، حافظ، خلیل‌آباد، داداش‌آباد، سیلاب، طالقانی، کشتارگاه، لاله، مارالان، منبع و یوسف‌آباد را نام برد که حدود ۳۰ کیلومتر مربع از مساحت تبریز را اشغال نموده‌اند.[۱۸۶]

بخش‌ها[ویرایش]

گسترش شهر[ویرایش]

سراسرنمای انتهای شرقی تبریز از فراز تپه ایل‌گلی.
نمایی از شهرک رشدیه، از شهرک‌های نوبنیاد در محدوده شمال‌شرق تبریز.

تبریز در گذشته دارای هشت دروازه بوده که ورود و خروج از شهر از طریق آن‌ها انجام می‌پذیرفته‌است. بعدها در امتداد این دروازه‌های تاریخی، بازارچه‌هایی احداث گردیدند تا نیاز مردم هر منطقه را تأمین نمایند و از مراجعهٔ مستمر مردم به بازارهای مرکزی جلوگیری شود. رفته‌رفته در پیرامون این بازارچه‌ها واحدهای مسکونی شروع به ساخت گردیدند و از همین روی بازارچه‌ها به هم متصل شدند و محله‌های جدیدی در گوشه و کنار شهر پدید آمدند.[۱۸۷]

امروزه باتوجه به گسترش روزافزون تبریز، این قسمت از شهر که بازار تبریز و سایر بازارچه‌های قدیمی و جدید را در درون خود جای داده، به‌عنوان مرکز شهر شناخته می‌شود. این منطقه از سمت شمال به خیابان شمس تبریزی، از سمت جنوب به محله‌های چرنداب و لیلاوا، از سمت شرق به خیابان‌های ثقةالاسلام و خاقانی و از سمت غرب به خیابان‌های راسته‌کوچه و شریعتی محدود شده‌است.[۱۸۸]

در سال‌های اخیر، با توجه به افزایش جمعیت و لزوم توسعهٔ شهر، شهرک‌های نوبنیادی در اطراف محدودهٔ تاریخی شهر، احداث شده‌اند. با توجه به محصور بودن شهر بین رشته کوه عینالی در شمال و تپه‌های یانیق داغ و رشته کوه سهند در جنوب، توسعهٔ تبریز بیشتر در جهت شرق و غرب بوده و بیشتر شهرک‌های جدید، در این مناطق ساخته شده‌اند.[۱۸۹] از جملهٔ این شهرک‌های نوبنیاد می‌توان به ولی‌عصر، ایل‌گلی، میرداماد، باغمیشه، رشدیه، مرزداران، نصر، زعفرانیه، خاوران، یاغچیان، ارم، منظریه و سفیر امید اشاره کرد.[۱۹۰][۱۹۱][۱۹۲][۱۹۳][۱۹۴][۱۹۵][۱۹۶]

مناطق شهرداری[ویرایش]

نوشتار اصلی: مناطق شهرداری تبریز

شهر تبریز از ۱۲ منطقهٔ مستقل شهرداری تشکیل یافته[۱۹۷] که از مجموع ۱٬۳۷۸٬۹۳۵ نفر جمعیت این شهر در سال ۱۳۸۵ خورشیدی، ۳۱۴٬۰۷۱ نفر در منطقهٔ ۱، ۲۸۰٬۲۶۱ نفر در منطقهٔ ۲، ۳۲۷٬۷۹۹ نفر در منطقهٔ ۳، ۳۰۱٬۵۶۱ نفر در منطقهٔ ۴، ۶۵٬۰۹۲ نفر در منطقهٔ ۵، ۲۴٬۶۲۷ نفر در منطقهٔ ۶، ۴۸٬۴۵۴ نفر در منطقهٔ ۷ و ۱۷٬۰۷۰ نفر در منطقهٔ ۸ ساکن بوده‌اند. براساس همین آمار، منطقهٔ ۳ پرجمعیت‌ترین و منطقهٔ هشت کم‌جمعیت‌ترین منطقهٔ تبریز به‌شمار می‌رود.[۳]

در سال ۱۳۸۸ خورشیدی، مناطق ۹ و ۱۰ در بخش‌های شرقی و شمالی محدودهٔ این شهر تأسیس شدند. منطقهٔ ۱۰ از پیوستن بخش‌هایی از مناطق ۱، ۴ و ۸ ایجاد شده‌است.[۱۹۸][۱۹۹] همچنین عملیات الحاق باسمنج به تبریز آغاز شده است.[۲۰۰][۲۰۱] در سال ۱۳۹۴ نیز دو منطقه ۱۱ و ۱۲ به فهرست مناطق شهرداری تبریز افزوده شد.[۱۹۷]

حمل و نقل[ویرایش]

نوشتار اصلی: ترابری در تبریز

بزرگراه‌ها[ویرایش]

نوشتار اصلی: فهرست بزرگراه‌های تبریز
نمایی از بلوار شهید باکری (جاده ایل‌گلی).

در حال حاضر، تبریز دارای چند بزرگ‌راه و آزادراه است. آزادراه کسایی، آزادراه باکری، بزرگراه پاسداران، بزرگراه بابایی و بزرگراه سنتو به عنوان کنارگذر، در اطراف شهر مسیرهای بین شهری را هدایت می‌کنند.[۲۰۲][۲۰۳][۲۰۴][۲۰۵][۲۰۶] علاوه بر این، در داخل شهر نیز، بزرگراه‌های کمربندی، کمربندی میانی و چای‌کنار نیز، از مسیرهای اصلی شهر به حساب می‌آیند.[۲۰۷][۲۰۸][۲۰۹] تبریز به عنوان «شهر زیرگذرها و روگذرها» شناخته می‌شود که بیشتر آن‌ها در بزرگراه‌های کمربندی، کمربندی میانی و چای‌کنار واقع شده‌اند.[۳۲]

فرودگاه[ویرایش]

نوشتار اصلی: فرودگاه بین‌المللی شهید مدنی تبریز
فرودگاه بین‌المللی شهید مدنی تبریز.

فرودگاه بین‌المللی شهید مدنی تبریز در سال ۱۳۲۶ خورشیدی تأسیس شد و فعالیت‌های خود را به‌طور رسمی از سال ۱۳۳۸ خورشیدی آغاز نمود. این فرودگاه در سال ۱۳۷۰ خورشیدی به فرودگاه بین‌المللی ارتقاء یافت و در سال ۱۳۷۸ خورشیدی به‌عنوان یکی از فرودگاه‌های آسمان‌باز ایران شناخته شد.[۲۱۰]

پروازهای خارجی فرودگاه بین‌المللی شهید مدنی تبریز شامل پروازهای از مبدأ تبریز به مقاصد ارزروم، ازمیر، اسپارتا، استانبول، باکو، بغداد، تفلیس، جده، دبی، دمشق و مدینه است. پروازهای داخلی نیز به صورت هفتگی و روزانه از این فرودگاه انجام می‌پذیرد که شامل پروازهای از مبدأ تبریز به مقاصد اصفهان، اهواز، بندرعباس، تهران، رشت، شیراز، عسلویه، کیش، ماهشهر و مشهد است. همچنین شرکت‌های هواپیمایی آتا، آسمان، ارم، ایران، ایران ایرتورز، تابان، ترکیه، فارس ایر قشم، کاسپین، کیش و نفت ایران به فرودگاه بین‌المللی شهید مدنی تبریز پرواز دارند.[۲۱۱][۲۱۲]

راه‌آهن[ویرایش]

نوشتار اصلی: ایستگاه راه‌آهن تبریز
ایستگاه راه‌آهن تبریز.

کارهای ساختمانی راه‌آهن تبریز از سال ۱۲۹۱ در محور تبریز–جلفا و صوفیان–رازی (در مرز ترکیه) شروع و در سال ۱۲۹۵ محور تبریز–جلفا با ۱۴۹ کیلومتر مورد بهره‌برداری قرار گرفت.[۲۱۳]

دومین خطی که پس از تکمیل راه‌آهن سراسری اقدام به ساخت آن گردید، خط تهران–تبریز بود که ساخت این خط در روز ۱۸ آبان ۱۳۱۷ از تهران شروع و در روز ۱۴ آبان ۱۳۲۱ ساختمان و ریل‌گذاری آن تا میانه خاتمه یافت و بلافاصله بهره‌برداری از آن آغاز شد.[۲۱۳]

تنها خط بین‌المللی راه‌آهن تبریز، خط تبریز–نخجوان است. از خطوط داخلی راه‌آهن تبریز می‌توان به خطوط تبریز–تهران، تبریز–مشهد و تبریز–سلماس اشاره کرد.[۲۱۴]

ترمینال[ویرایش]

نوشتار‌های اصلی: پایانه مسافربری مرکزی تبریز و پایانه مسافربری شمال غرب تبریز
ترمینال مرکزی تبریز.

در حال حاضر تبریز دارای دو پایانهٔ مسافربری، شامل پایانهٔ مرکزی و پایانهٔ شمال غرب است. پایانهٔ مرکزی تبریز نخستین پایانهٔ مسافربری در سطح ایران است که در سال ۱۳۲۸ خورشیدی طرح احداث آن مطرح شد. از سال ۱۳۴۷ خورشیدی عملیات اجرایی این پایانه شروع شده و سرانجام در سال ۱۳۵۲ خورشیدی به بهره‌برداری رسید. سازمان پایانه‌های مسافربری تبریز نیز در سال ۱۳۷۴ خورشیدی تأسیس شده‌است.[۲۱۵] در حال حاضر پایانه مرکزی تبریز، به عنوان بزرگترین پایانه مسافربری در غرب ایران مطرح است.[۲۱۶] علاوه بر پایانهٔ مرکزی و شمال غرب، دو پایانهٔ دیگر نیز در شرق و جنوب غرب تبریز در حال احداث هستند.[۲۱۷][۲۱۸]

مترو[ویرایش]

نوشتار اصلی: متروی تبریز
قطار متروی تبریز بر روی پل ویژه مترو، در حال حرکت به طرف ایستگاه استاد شهریار.

پیشینهٔ استفاده از شکل اولیه قطار شهری در تبریز به بیش از یک قرن پیش بازمی‌گردد. در سال ۱۲۸۰ خورشیدی، اولین تراموای ایران، توسط قاسم خان والی، نخستین شهردار تبریز، در حد فاصل میدان قونقا باشی تا ایستگاه راه‌آهن ایجاد شد. این نوع از تراموا که به قونقا مشهور بود، متشکل از واگن روی ریل بود که نیروی محرکهٔ آن توسط اسب‌ها تأمین می‌شد و به مدت چهل سال در فاصله سال‌های ۱۲۸۰ تا ۱۳۲۰ خورشیدی، مورد استفاده قرار می‌گرفت.[۲۱۹][۲۲۰]

پیشنهاد اولیه طرح احداث مترو در تبریز نخستین بار در دی ماه ۱۳۶۹ توسط نمایندگان تبریز در مجلس شورای اسلامی مطرح شد؛ اما بنا به دلایل مختلفی، این طرح به مدت ۱۰ سال مسکوت ماند؛[۲۲۱] تا اینکه عملیات اجرایی متروی تبریز از سال ۱۳۸۰ آغاز شد. متروی تبریز در پنج مسیر و به طول ۱۰۰ کیلومتر[۲۲۲] ساخته می‌شود که پس از تهران[۲۲۳] و مشهد[۲۲۴] بیش‌ترین تعداد خطوط مترو در ایران را دارا است. چهار خط این مترو داخلی بوده[۲۲۵] و یک خط آن خارج از حومه‌است. پیش‌بینی می‌شود متروی تبریز قادر به جابه‌جایی ۳۰ هزار نفر به وسیلهٔ ۳۰ قطار در هر ساعت و در هر جهت از مسیرهای پنج‌گانه باشد.[۲۲۶]

براساس برنامه‌ریزی انجام‌شده، مسیر اول به طول ۱۸ کیلومتر از میدان ایل‌گلی تا کوی لاله و مسیر دوم به طول ۲۷ کیلومتر از دانشگاه آزاد اسلامی تا قراملک خواهد بود. خط خارج از حومه (مسیر پنجم) نیز به طول ۲۰ کیلومتر از شهر جدید سهند تا تبریز خواهد بود.[۲۲۶]

فاز نخست خط ۱ متروی تبریز در مسیری بطول ۸ کیلومتر از ایستگاه ائل‌گلی تا ایستگاه استاد شهریار با دو رام قطار شهری (۱۰ واگن) در ۵ شهریور ۹۴ افتتاح شد. تبریز چهارمین شهر دارای مترو در ایران است.[۲۲۷]

اتوبوس تندرو[ویرایش]

سامانه اتوبوس های تندرو تبریز

سامانهٔ اتوبوس تندرو در ایران پس از تهران در تبریز به اجرا درآمده‌است. این سامانه در دو خط اجرا شده و محدودهٔ تردد خط اول این سامانه از میدان بسیج (در شرق شهر) تا میدان راه‌آهن (در غرب شهر) است که به طور کلی مسافتی حدود ۱۸ کیلومتر و ۶۱ ایستگاه را شامل می‌شود.[۲۲۸][۲۲۹]

تاکسی[ویرایش]

سازمان تاکسیرانی تبریز ۱۵ هزار دستگاه تاکسی را سازماندهی کرده که این تعداد شامل ۱۱ هزار و ۵۰۰ دستگاه تاکسی پلاک قرمز، ۳ هزار دستگاه تاکسی مربوط به آژانس‌ها و شرکت‌های حمل و نقل خصوصی و ۵۰۰ دستگاه تاکسی کمکی است.[۲۳۰]

ورزش[ویرایش]

نوشتار اصلی: ورزش در تبریز

تبریز دارای حدود ۱۰۰ مکان ورزشی شامل سالن‌های آمادگی جسمانی، اسکواش، باستانی، بدمینتون، بدنسازی، بوکس، پینگ‌پنگ، تکواندو، تنیس روی میز، تیراندازی، جودو، رزمی، ژیمناستیک، شطرنج، شمشیربازی، فوتسال، کاراته، کشتی، والیبال، وزنه‌برداری و ووشو، میدان‌های تنیس، فوتبال، والیبال و هاکی، زمین‌های اسکیت و تیراندازی با کمان، پیست‌های اسکی و دوومیدانی، چمن‌های طبیعی و مصنوعی و استخرهای سرپوشیده و روباز است.[۲۳۱] از نظر تعداد ورزشکار نیز، بر اساس آمار شش‌ماهه نخست سال ۱۳۹۳، شهر تبریز دارای ۵۸ هزار و ۲۷۶ ورزشکار سازمان‌یافته است.[۲۳۲] همچنین طبق آمار سال ۱۳۹۵ تبریز دارای ۳۳۵ باشگاه ورزشی است که در رشته‌های مختلف ورزشی به فعالیت می‌پردازند.[۲۳۳]

فوتبال[ویرایش]

نمایی از ورزشگاه یادگار امام تبریز در یکی از بازی‌های خانگی تراکتورسازی.

فوتبال یکی از محبوب‌ترین رشته‌های ورزشی در نزد مردم تبریز است. این شهر دارای سه نماینده در لیگ برتر فوتبال ایران است. باشگاه‌های فوتبال تراکتورسازی، گسترش فولاد و ماشین‌سازی بازی‌های خانگی خود در لیگ برتر را در ورزشگاه‌های یادگار امام، باغشمال، و بنیان دیزل برگزار می‌کنند. در بیش‌تر بازی‌های باشگاه فوتبال تراکتورسازی که در ورزشگاه ۷۰ هزار نفری یادگار امام برگزار می‌شود، این ورزشگاه مملو از هواداران این تیم می‌شود؛ به طوری که باشگاه فوتبال تراکتورسازی در هر سه فصل حضور خود در لیگ برتر در فصل‌ها ۸۹–۱۳۸۸، ۹۰–۱۳۸۹ و ۹۱–۱۳۹۰، بیشترین تعداد تماشاگر را در بازی‌های خانگی داشته‌است.[۲۳۴][۲۳۵][۲۳۶][۲۳۷]

تبریز در سال ۱۳۹۲ خورشیدی با داشتن ۳ تیم در لیگ برتر فوتبال و لیگ برتر فوتسال ایران، به عنوان یکی از قطب‌های فوتبال و فوتسال کشور ایران شناخته می‌شود.[۲۳۸][۲۳۹][۲۴۰]

دوچرخه‌سواری[ویرایش]

دوچرخه‌سواری در تبریز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و از نظر کنفدراسیون دوچرخه‌سواری آسیا، تبریز قطب دوچرخه‌سواری این قاره به شمار می‌رود.[۲۴۱] تبریز مبدأ تور دوچرخه‌سواری بین‌المللی آذربایجان که قدیمی‌ترین تور مستمر دوچرخه‌سواری آسیا می‌باشد. این تور دوچرخه‌سواری زیرنظر فدراسیون بین‌المللی دوچرخه‌سواری (UCI) در خردادماه هرسال در سطح استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل برگزار می‌شود. نخستین دوره از این رقابت‌ها در سال ۱۳۶۵ با حضور تیم‌های ایرانی برگزار شد.[۲۴۲][۲۴۳] پیست دوچرخه‌سواری تبریز بزرگترین پیست دوچرخه سواری در شمالغرب کشور و دومین پیست بزرگ دوچرخه‌سواری کشور ایران پس از پیست دوچرخه‌سواری ورزشگاه دوچرخه‌سواری آزادی تهران می‌باشد. نخستین مدرسه دوچرخه‌سواری ایران نیز در تبریز در شرف تأسیس است. تبریز دارای دو تیم دوچرخه‌سواری حرفه‌ای ثبت شده در اتحادیه جهانی دوچرخه‌سواری می‌باشد.

تیم دوچرخه‌سواری پتروشیمی تبریز به عنوان نخستین تیم کانتیننتال ایران، یکی از قدرتمندترین تیم‌های دوچرخه‌سواری آسیا بوده و به مدت ۳ فصل متوالی مقام نخست تمام رده‌های تیمی و انفرادی تورهای آسیایی ۲۰۰۷–۲۰۰۸، ۲۰۰۸–۲۰۰۹ و ۲۰۰۹–۲۰۱۰ را به دست آورده‌است.[۲۴۴]

رسانه‌ها[ویرایش]

ساختمان اصلی صدا و سیمای مرکز آذربایجان شرقی.

صدا و سیما[ویرایش]

نوشتار اصلی: شبکه سهند

رادیو تبریز که بر روی موج کوتاه ۱۰۲۶ کیلوهرتز، اف ام ۹۴ مگا هرتز، و شبکه ماهواره‌ای بدر پخش می‌شود شامل برنامه‌های خبری، اجتماعی، و فرهنگی است.[۲۴۵] عمده برنامه‌های رادیو تبریز بر روی تبریز و آذربایجان شرقی تمرکز دارد و بیشتر برنامه‌های آن به زبان آذربایجانی می‌باشد. این شبکه رادیویی به‌عنوان دومین رادیوی ایران از سال ۱۳۲۵ خورشیدی فعالیت خود را آغاز نمود. رادیو تبریز پس از سال ۱۳۷۶ خورشیدی در قالب شبکهٔ استانی صدای مرکز آذربایجان شرقی به فعالیت خود ادامه می‌دهد.[۲۴۶]

تلویزیون تبریز در سال ۱۳۵۰ خورشیدی با فرستنده‌ای ۱۰۰ واتی افتتاح گردید. در آبان ۱۳۷۹ خورشیدی با راه‌اندازی شبکهٔ استانی سیمای مرکز آذربایجان شرقی با عنوان شبکه سهند، تلویزیون تبریز با تغییراتی در شبکه استانی ادغام شد.[۲۴۶] صدا و سیمای مرکز آذربایجان شرقی در هفدهمین جشنوارهٔ مراکز صدا و سیمای ایران، پس از مراکز خوزستان، مازندران و گیلان به مقام چهارم رسید.[۲۴۷]

نشریه‌ها[ویرایش]

شهر تبریز بویژه پس از دوران مشروطه محلی برای چاپ و انتشار روزنامه‌ها و خبرنامه‌های مختلفی بوده است. از جمله روزنامه‌های تاریخی منتشر شده روزنامه انجمن می‌باشد که به توسط انجمن ایالتی و ولایتی تبریز منتشر می‌شد. امروزه روزنامه‌هایی چون مهد آزادی و روزنامه ارک در تبریز منتشر می‌شوند.

کارتونی از نشریهٔ ملانصرالدین چاپ تبریز، در احوال ملت‌ها در سدهٔ بیستم.
روزنامهٔ انجمن
نوشتار اصلی: انجمن تبریز (روزنامه)

روزنامهٔ انجمن تبریز –که از رمضان ۱۳۲۴ هجری شروع به فعالیت کرده بود– به دلیل فراهم آوردن اطلاعاتی راجع به شرایط سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران در دوران مشروطه و استبداد صغیر، مورد توجه ویژهٔ محققان معاصر قرار گرفته و آنان نسخه‌های به دست رسیده از این روزنامه را باارزش‌ترین اسناد برای مطالعهٔ دوران استبداد صغیر می‌دانند.[۲۴۸]

اهمیت روزنامهٔ انجمن تبریز در آن است که انتشار آن در دوران استبداد صغیر ادامه پیدا کرد و دلیل این امر هم آن بود که مردم تبریز بلافاصله پس از شنیدن خبر بمباران مجلس، به مبارزه علیه محمدعلی‌شاه پرداختند و در زمانی که حکومت مرکزی تقریباً تمام جراید را تعطیل کرده بود و از ورود روزنامه‌های خارجی جلوگیری به عمل می‌آورد، این نشریه به کار خود ادامه داد.[۲۴۸]

تصاویری از نخستین نسخه‌های روزنامهٔ انجمن
  • AnjomanTabriz1.jpg
  • AnjomanTabriz2.jpg
  • AnjomanTabriz3.jpg
  • AnjomanTabriz5.jpg

ره‌آوردها[ویرایش]

کوفته تبریزی؛ غذای سنتی تبریز.
قالی تبریز. تبریز به عنوان «شهر جهانی بافت فرش» مطرح است.[۴۶][۴۷]

ره‌آوردهای تبریز، شامل غذاهای سنتی، شیرینی‌ها و صنایع دستی این شهر:[۲۴۹]

غذاهای سنتی[ویرایش]

شیرینی‌ها[ویرایش]

صنایع دستی[ویرایش]

شهرهای خواهر[ویرایش]

نوشتار اصلی: فهرست خواهرخواندگان ایران

تبریز با ۱۳ شهر از کشورهای مختلف جهان دارای پیوند خواهرخواندگی است. چهار شهر از خواهرخوانده‌های تبریز در کشور ترکیه واقع شده‌اند.

نام کشور شهر خواهرخوانده
ترکیه ترکیه استانبول[۲۵۰]
ویتنام ویتنام هوشی‌مین[۲۵۱]
ترکیه ترکیه ازمیر[۲۵۲]
چین چین ووهان[۲۵۳]
جمهوری آذربایجان جمهوری آذربایجان باکو[۲۵۴]
اتریش اتریش وین[۲۵۵]
روسیه روسیه قازان[۲۵۶]
ترکیه ترکیه قونیه[۲۵۷]
کرواسی کرواسی زاگرب[۲۵۸]
ترکیه ترکیه ارزروم[۲۵۹]
فلسطین فلسطین غزه[۲۶۰]
بلاروس بلاروس موگیلف[۲۶۱]
تاجیکستان تاجیکستان خجند[۲۶۲]
عراق عراق کربلا[۲۶۳]

پانویس[ویرایش]

  1. ↑ ۱٫۰۰ ۱٫۰۱ ۱٫۰۲ ۱٫۰۳ ۱٫۰۴ ۱٫۰۵ ۱٫۰۶ ۱٫۰۷ ۱٫۰۸ ۱٫۰۹ ۱٫۱۰ ۱٫۱۱ ۱٫۱۲ ۱٫۱۳ ۱٫۱۴ ۱٫۱۵ ۱٫۱۶ ۱٫۱۷ ۱٫۱۸ ۱٫۱۹ ۱٫۲۰ ۱٫۲۱ ۱٫۲۲ ۱٫۲۳ ۱٫۲۴ ۱٫۲۵ ۱٫۲۶ ۱٫۲۷ ۱٫۲۸ ۱٫۲۹ تبریز، دانشنامه جهان اسلام، جلد ۶، ت، زیرنظر: غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، ۱۳۸۰، سرواژه تبریز، ص۳۸۱.
  2. ↑ ۲٫۰۰ ۲٫۰۱ ۲٫۰۲ ۲٫۰۳ ۲٫۰۴ ۲٫۰۵ ۲٫۰۶ ۲٫۰۷ ۲٫۰۸ ۲٫۰۹ ۲٫۱۰ ۲٫۱۱ ۲٫۱۲ ۲٫۱۳ ۲٫۱۴ ۲٫۱۵ ۲٫۱۶ ۲٫۱۷ ۲٫۱۸ Tabrīz, Encyclopaedia of Islam
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ ۳٫۳ «درگاه ملی آمار». سازمان آمار ایران. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۹ ژانویهٔ ۲۰۰۸. 
  4. ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ «جمعیت تبریز به ۱٫۸ میلیون نفر رسید». خبرگزاری فارس. بازبینی‌شده در ۱۳ ژانویهٔ ۲۰۱۳. 
  5. ↑ «Iran». Central Intelligence Agency. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۸ آوریل ۲۰۱۱. 
  6. ↑ «تراکم در شهرها». شورای عالی شهرسازی و معماری ایران. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۹ اوت ۲۰۰۹. 
  7. ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ ۷٫۲ فهرست نویسی پیش از انتشار کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران * شماره کتابشناسه ملّی:۲۸۹۰۶۹۰ *عنوان و نام پدیدآورنده:طرح بررسی و سنجش شاخص‌های فرهنگ عمومی کشور (شاخص‌های غیرثبتی)
  8. ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ ۸٫۲ «نقشهٔ بافت‌های فرسودهٔ مصوب شهرها: تبریز». وب‌گاه شرکت مادرتخصصی عمران و بهسازی شهری ایران. بازبینی‌شده در ۱۴ ژانویهٔ ۲۰۱۳. 
  9. ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ نقشهٔ کامل تبریز بزرگ، نگاهی کوتاه به شهر تبریز.
  10. ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ «اطلاعات آب و هوای تبریز». سازمان هواشناسی ایران. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۸ آوریل ۲۰۱۱. 
  11. ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ «Weather Statistics: Tabriz, Iran, Islamic Republic of». The Weather Network. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مهٔ ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۶ دسامبر ۲۰۰۸. 
  12. ↑ «تغییر پیش شماره تلفن‌های ثابت آذربایجان شرقی». خبرگزاری مهر، ۱۸ مرداد ۱۳۹۳. بازبینی‌شده در ۲۸ مارس ۲۰۱۵. 
  13. ↑ «صادق نجفی شهردار تبریز شد». خبرگزاری مهر، ۲۱ مهر ۱۳۹۲. 
  14. ↑ Le Gall, Michel. «Tabriz». World Book Advanced. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۹ دسامبر ۲۰۰۸. 
  15. ↑ ۱۵٫۰ ۱۵٫۱ «تاریخچهٔ شهرداری تبریز». وب‌گاه شهرداری تبریز. بازبینی‌شده در ۳ ژانویهٔ ۲۰۱۳. 
  16. ↑ بانک اطلاعاتی آکو، لیست پلاک‌های خودروهای ایران
  17. ↑ فرهنگ فارسی معین
  18. ↑ ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ ۱۸٫۲ ۱۸٫۳ ۱۸٫۴ Tabrīz, Encyclopædia Britannica
  19. ↑ «Tabriz». دانشنامهٔ looklex. بازبینی‌شده در ۲۱ آگوست ۲۰۱۲. 
  20. ↑ ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ ۲۰٫۲ حدایق السیاحه، صفحهٔ ۸۶، شمارهٔ ۱۳۰۵، نسخهٔ کتابخانهٔ ملی پاریس
  21. ↑ «تغییر پایتخت: از هگمتانه تا تهران، و بعد؟». تارنمای صدای آمریکا، ۶ دی ۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۶ دی ۱۳۹۲. 
  22. ↑ صالحی، نصرالله، جوادیان، مسعود و حداد عادل، غلامعلی. تاریخ معاصر ایران-۲۵۳. چاپ چهارم. تهران: شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، ۱۳۸۶. صص ۱۰ و ۱۱. ISBN 964-05-1430-6. 
  23. ↑ ۲۳٫۰ ۲۳٫۱ ۲۳٫۲ ۲۳٫۳ ۲۳٫۴ ۲۳٫۵ William Bayne Fisher, J. A. Boyle (1968), p. 14
  24. ↑ «CITY POPULATIONS THROUGH HISTORY». Teacherweb. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۶ دسامبر ۲۰۱۱. 
  25. ↑ ۲۵٫۰ ۲۵٫۱ ۲۵٫۲ ۲۵٫۳ ۲۵٫۴ ۲۵٫۵ ۲۵٫۶ دهخدا. «تبریز». لغت‌نامهٔ دهخدا. بازبینی‌شده در ۱۶ ژانویه ۲۰۰۸. 
  26. ↑ ۲۶٫۰ ۲۶٫۱ ۲۶٫۲ یاقوت حموی، «تبریز»، معجم البلدان ج۲، ۱۳
  27. ↑ عباداله فتح الهی. «آشنایی با تبریز؛ پیشینهٔ تبریز، برگرفته از کتاب آشنایی با تبریز: از انتشارات شهرداری تبریز». وب‌گاه دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تبریز. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۳ نوامبر ۲۰۰۸. 
  28. ↑ احمد کسروی (۱۳۲۲)، صفحهٔ ۹
  29. ↑ «تحول از نخستین تراموای اسبی ایران تا مترو در تبریز». تسنیم، 26 فروردین 1393. بازبینی‌شده در ۱۷ مارس ۲۰۱۶. 
  30. ↑ تبریز شهر اولین ها-ابرار نیوز
  31. ↑ «تبریز عنوان‌دار شهر بدون گدا در جهان». وب‌گاه عصر ایران. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۴ دسامبر ۲۰۰۹. 
  32. ↑ ۳۲٫۰ ۳۲٫۱ «تبریز؛ شهر زیرگذرها و روگذرها». همشهری. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۵ آوریل ۲۰۲۲. 
  33. ↑ «The 9th Islamic Conference of Tourism Ministers Opens in Niamey: Adopts Resolution on the Development of Tourism in OIC Member States». وبگاه رسمی Organisation of Islamic Cooperation، ۲۴ دسامبر ۲۰۱۵. بازبینی‌شده در ۲۴ دسامبر ۲۰۱۵. 
  34. ↑ «تبریز رتبه نخست امنیت را کسب کرد». خبرگزاری مهر، ۲۰ شهریور ۱۳۹۱. بازبینی‌شده در ۲۲ شهریور ۱۳۹۱. 
  35. ↑ «تبریز امن‌ترین کلانشهر کشور شناخته شد». خبرگزاری فارس، ۲۰ شهریور ۱۳۹۱. بازبینی‌شده در ۲۲ شهریور ۱۳۹۱. 
  36. ↑ «از سوی سازمان بهداشت جهانی اعلام شد: تبریز سالم‌ترین شهر کشور، افتخاری دیگر برای شهرداری». خبرگزاری آریا. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۶ مهٔ ۲۰۱۰. 
  37. ↑ «تبریز مهد سرمایه‌گذاری ایران است». خبرگزاری شهریار. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۶ دسامبر ۲۰۱۱. 
  38. ↑ «شهرداری تبریز رتبهٔ اول سرمایه‌گذاری کشور». باشگاه خبرنگاران. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۶ دسامبر ۲۰۱۱. 
  39. ↑ ««فرصت طلایی» سومین همایش بین‌المللی فرصت‌های سرمایه‌گذاری آذربایجان شرقی». شبکهٔ سهند. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۶ دسامبر ۲۰۱۱. 
  40. ↑ ۴۰٫۰ ۴۰٫۱ «دربارهٔ دانشگاه - معرفی و تاریخچه». دانشگاه تبریز. بایگانی‌شده از و. تاریخچه.html نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۳ مارس ۲۰۱۲. 
  41. ↑ «نوین: شهر تبریز دارای رتبهٔ دوم بلندمرتبه‌سازی در کشور است». خبرگزاری فارس. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۶ دسامبر ۲۰۱۱. 
  42. ↑ «لزوم راه‌اندازی شهرک بین‌المللی سلامت در تبریز». واحد مرکزی خبر. بازبینی‌شده در ۶ مه ۲۰۱۴. 
  43. ↑ «تبریز رتبه دوم جذب توریسم درمانی ایران». واحد مرکزی خبر، ۱ بهمن ۱۳۹۱. بازبینی‌شده در ۲ بهمن ۱۳۹۱. 
  44. ↑ «شهر شکلاتی ایران در دروازه‌های بازار جهانی». خبرگزاری فارس، ۲۴ تیر ۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۲۴ تیر ۱۳۹۲. 
  45. ↑ ۴۵٫۰ ۴۵٫۱ ۴۵٫۲ «فعالیت‌های گروه سایپا در تبریز توسعه می‌یابد». خبرگزاری فارس. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۰ ژوئن ۲۰۱۰. 
  46. ↑ ۴۶٫۰ ۴۶٫۱ ۴۶٫۲ «تبریز به عنوان «شهر جهانی بافت فرش» برگزیده شد». روزنامه اطلاعات، ۱۵ مهر ۱۳۹۴. بازبینی‌شده در ۱۳ اکتبر ۲۰۱۵. 
  47. ↑ ۴۷٫۰ ۴۷٫۱ ۴۷٫۲ «اهداء اعتبار نامه "تبریز، شهر جهانی بافت فرش " به شهردار تبریز». خبرگزاری شهریار، ۱۹ مهر ۱۳۹۴. بازبینی‌شده در ۱۳ اکتبر ۲۰۱۵. 
  48. ↑ «نبود شهر در آفاق، خوش‌تر از تبریز». وب‌گاه راسخون. بازبینی‌شده در ۳ فوریهٔ ۲۰۱۰. 
  49. ↑ Eric H. Cline (4 December 2012). From Eden to Exile: Unraveling Mysteries of the Bible. National Geographic Society. ISBN 978-1-4262-1224-6. 
  50. ↑ "Introduction to Tabriz city" (in Persian). Tabriz University. Retrieved 2013-02-11. 
  51. ↑ ۵۱٫۰ ۵۱٫۱ http://whc.unesco.org/uploads/nominations/1346.pdf ICHHTO, Executive summary, Tabriz historical Bazaar complex, 2009, Page 228.
  52. ↑ ۵۲٫۰ ۵۲٫۱ Tabrīz, Microsoft Encarta
  53. ↑ Ramirez-faria, Carlos, p. 704
  54. ↑ ابن خرداذبه، (به عربی: 'المسالک والممالک')، ۱۱۹–۱۲۰ و ۲۱۳.
  55. ↑ Al-Balâdhuri, The origins of the Islamic state vol 2 27
  56. ↑ ابن راوندی، راحةالصدور، ۱۱۱.
  57. ↑ Marco Polo (1854) The travels of Marco Polo: the Venetian. G. Bell & sons. 1854. p. 44. 
  58. ↑ Tadeusz Jan Krusiński, Du Cerceau (Jean-Antoine, père), The history of the revolution of Persia, Volume 1, Edition of Father du Cerceau, London 1728
  59. ↑ Hall, David (1999-12-14). "Worlds Worst Natural Disasters". Across.co.nz. Retrieved 2012-04-02. 
  60. ↑ Vartan Gregorian (30 June 2008). The Road to Home: My Life and Times. Simon and Schuster. ISBN 978-1-4391-2911-1. 
  61. ↑ یحیی آرین پور، ۱۳۷۴
  62. ↑ Printing of the Qurʾān, Encyclopaedia of the Qurʾān
  63. ↑ یحیی ذکا (۱۳۷۶)، ص. ۱۱۱
  64. ↑ Martin (1995), p.734
  65. ↑ صانعی دره‌بیدی، محسن (۱۳۸۱)
  66. ↑ صمد سرداری‌نیا. تبریز شهر اولین‌ها. تبریز: کانون فرهنگ و هنر آذربایجان، ۱۳۸۱. 
  67. ↑ ۶۷٫۰ ۶۷٫۱ Abrahamian (1982), p.97-98
  68. ↑ Hasan Javadi; Edward Granville Browne (2008). Letters from Tabriz: The Russian Suppression of the Iranian Constitutional Movement. Mage Publishers. ISBN 978-1-933823-25-6. 
  69. ↑ ۶۹٫۰ ۶۹٫۱ Touraj Atabaki (4 November 2000). Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran. I.B.Tauris. ISBN 978-1-86064-554-9. 
  70. ↑ Page 412-3
  71. ↑ Abrahamian (1982), p. 596
  72. ↑ John D Stempel (1 August 2009). Inside the Iranian Revolution. Clark Group. ISBN 978-0-9825057-2-4. 
  73. ↑ https://news.google.com/newspapers?nid=1310&dat=19791209&id=vgYzAAAAIBAJ&sjid=EuIDAAAAIBAJ&pg=6852,2643906&hl=en
  74. ↑ https://news.google.com/newspapers?nid=1368&dat=19791210&id=CHtQAAAAIBAJ&sjid=fBIEAAAAIBAJ&pg=6428,2050542&hl=en
  75. ↑ Maziar Behrooz (4 November 2000). Rebels With A Cause: The Failure of the Left in Iran. I.B.Tauris. ISBN 978-1-86064-630-0. 
  76. ↑ R. Bergquist, The role of airpower in the Iran-Iraq War, Air University Press, Washington DC, 1988. p. 46. & 57.
  77. ↑ http://www.ghatreh.com/news/nn24376884/مراسم-بزرگداشت-شهدای-بمباران-دانشگاه-تبریز-برگزار-شود
  78. ↑ http://uijs.ui.ac.ir/jgr/files/site1/user_files_0f24e0/admin-A-10-1-17-12698cc.pdf
  79. ↑ http://www.shahrsazionline.com/wp-content/uploads/2015/01/طرح-تفصیلی-شهر-تبریزwww.shahrsazionline.com_.pdf
  80. ↑ http://shahryarnews.net/?MID=21&Type=News&TypeID=1&id=18009
  81. ↑ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام Azizpur وارد نشده‌است.
  82. ↑ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام Mosallah وارد نشده‌است.
  83. ↑ اطلس جامع گیتاشناسی ۸۶–۸۵، صفحهٔ ۳۳
  84. ↑ «آب و هوای تبریز» ‎(انگلیسی)‎. سازمان هواشناسی کشور. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۳ مه ۲۰۱۱. 
  85. ↑ از مقدمهٔ کتاب «زمین لرزه‌های تبریز»، نوشتهٔ «علی‌اصغر ظهوریان ایزدپناه»، قابل دسترسی از طریق دانشنامهٔ شهر تبریز
  86. ↑ ناصرخسرو، سفرنامه، ۸–۹
  87. ↑ «ظرفیت اسکان شهرک امن تبریز ۲ برابر می‌شود». ایسنا، ۳۰ آبان ۱۳۹۱. بازبینی‌شده در ۱ آذر ۱۳۹۱. 
  88. ↑ خاماچی، بهروز. صفحهٔ ۳۰
  89. ↑ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، سرواژهٔ آذری (زبان). بازدید: ژانویهٔ ۲۰۰۹. به نقل از: مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین، التنبیه والاشراف ترجمهٔ ابوالقاسم پاینده، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
  90. ↑ یحیی ذکا(۱۳۵۶)، صفحه‌های ۳۲۳–۳۷۱
  91. ↑ Le Strange, G.(۱۹۶۶).
  92. ↑ Derenko, M. , Malyarchuk, B. , Bahmanimehr, A. , Denisova, G. , Perkova, M. , Farjadian, S. , & Yepiskoposyan, L. (2013). Complete Mitochondrial DNA Diversity in Iranians. PloS one, 8(11), e80673.
  93. ↑ پاکتچی، احمد. «تبریز». دانشنامه بزرگ اسلامی. بازبینی‌شده در ۲۴ نوامبر ۲۰۱۴. 
  94. ↑ بنگرید:
    1. Ronald Bishop Smith, "The first age of the Portuguese embassies, navigations and peregrinations in Persia (1507-1524).",Printed by Decatur Press, 1970. pg 85-86
    2. فلور، ویلم. «دروصف شهر بزرگ و مهم تبریز که در انتهای پادشاهی ایران و در ایالتی واقعست که بزبان فارسی الدبه می‌نامند». بازبینی‌شده در ۲۰۱۲-۰۴-۲۱. 
  95. ↑ «شناسنامهٔ فرهنگی، اجتماعی شهر تبریز». انجمن جامعه‌شناسی ایران. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۶ ژانویهٔ ۲۰۰۸. 
  96. ↑ John A A Boyle (Editor), Persia: History and Heritage, Routledge, 2011, p:38
  97. ↑ Phyllis G. Jestice (Edit.), Holy People of the World: A Cross-cultural Encyclopedia, 2004, p. 92.
  98. ↑ مشکور، محمدجواد. صفحهٔ ۱۹۹
  99. ↑ ۹۹٫۰ ۹۹٫۱ North, S.J.R. , Guide to Biblical Iran, Rome 1956, p.  50
  100. ↑ “Jews in Azerbaijan”. Encyclopaedia Judaica, 1971. Retrieved 07 نوامبر 2014. 
  101. ↑ اقتصاد یهودیان ایران
  102. ↑ نقش یهودیان در هنر و اقتصاد فرش ایران
  103. ↑ تبریز (مکتب)، دانشنامهٔ جهان اسلام
  104. ↑ «جمعیت و خانوار شهرستان‌های کشور به ترتیب استان بر اساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۰». مرکز آمار ایران. بازبینی‌شده در ۶ شهریور ۱۳۹۱. 
  105. ↑ «largest cities and towns and statistics of their population». 
  106. ↑ «Iran Major cities - population - CIA World Factbook». The Central Intelligence Agency (CIA). بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. 
  107. ↑ بیوگرافی استاد شهریار تبریزی ایرانویج
  108. ↑ «پروین اعتصامی». دانشنامه جهان اسلام. بازبینی‌شده در ۲۲ اکتبر ۲۰۱۵. 
  109. ↑ سید احمد کسروی، بی‌بی‌سی فارسی
  110. ↑ بیوگرافی حسین شهابی سوره سینما بازبینی شده در ۱۶ ژانویه ۲۰۱۶
  111. ↑ «رضا ناجی خرس نقره‌ای جشنواره برلین را برد». بی‌بی‌سی فارسی. بازبینی‌شده در ۱۹ فوریه ۲۰۰۸. 
  112. ↑ «روزنامه مردمسالاری: سیاست‌های موسیقی کشور باید اصلاح شود». بازبینی‌شده در ۲۰ مهٔ ۲۰۱۴. 
  113. ↑ «زندگینامه کریم باقری». همشهری آنلاین. بازبینی‌شده در ۳ اکتبر ۲۰۱۱. 
  114. ↑ M. Eskandari-Kadjar. «Children of Mohammad Shah Qajar». qajarpages. بازبینی‌شده در ۲۲ اسفند ۱۳۹۰. 
  115. ↑ "صفحه دانشوران گوگل". 
  116. ↑ مشاهیر آذربایجان (جلد دوم) صمد سردارنیا، انتشارات شایسته، صفحهٔ ۲۶
  117. ↑ «HAŠTRUDI, MOḤSEN». بازبینی‌شده در ۲۲ اکتبر ۲۰۱۵. 
  118. ↑ بهارلو، عباس. صد چهره سینمای ایران. چاپ دوم. تهران: نشر قطره، ۱۳۸۲. ۲۰۸. شابک ‎۹۶۴–۳۴۱–۱۲۸–۱. 
  119. ↑ رجال آذربایجان در عصر مشروطیت صفحهٔ ۴۶۸
  120. ↑ «دکتر محمد حسین مبین مردی از جنس باران». تبریزیم، ۱۳ آذر ۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۲ شهریور ۱۳۹۴. 
  121. ↑ لیستی از ۲۶ اثر تاریخی از بین‌رفته در زلزله‌های تبریز را می‌توانید در Charles Melville, Historical Monuments and Earthquakes in Tabriz, Iran, Vol. 19 (1981), pp. 159-177 یا در منبع اصلی آن مقاله «زلزله‌های تبریز» نوشتهٔ دولت‌آبادی بیابید.
  122. ↑ تاریخ تبریز تا قرن نهم هجری، محمدجواد مشکور، صص ۷۳–۷۰
  123. ↑ G. Fehervari(1970). p. 737
  124. ↑ طاهری، ابوالقاسم. جغرافیای تاریخی گیلان، مازندران و آذربایجان از نظر جهانگردان. صفحهٔ ۷۵.
  125. ↑ فرهنگ جغرافیایی شهرستان تبریز. صفحهٔ ۱۳۵ و ۱۳۶.
  126. ↑ لیلا شکیب مهر. «سبک خانه‌های تاریخی تبریز؛ از مشروطه تا امروز». آکا ایران به نقل از مجله منزل، ۱۸ اکتبر ۲۰۱۵. بازبینی‌شده در ۱۸ اکتبر ۲۰۱۵. 
  127. ↑ ۱۲۷٫۰ ۱۲۷٫۱ «خانه‌های قدیمی تبریز». سازمان فرهنگی، هنری شهرداری تبریز. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۹ ژانویهٔ ۲۰۰۹. 
  128. ↑ ۱۲۸٫۰ ۱۲۸٫۱ «تاریخچهٔ استانداران». استانداری آذربایجان شرقی. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۵ مارس ۲۰۱۰. 
  129. ↑ ۱۲۹٫۰ ۱۲۹٫۱ «شهرداری تبریز». دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی-درمانی تبریز. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۵ مارس ۲۰۱۰. 
  130. ↑ «انتصاب نخستین شهردار زن در کلان‌شهر تبریز». خبرگزاری مهر. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۷ مارس ۲۰۱۱. 
  131. ↑ «رحمانی نماینده مردم تبریز در مجلس: وزارت خارجه از تهران محوری خارج شود». پایگاه اطلاع‌رسانی رضا رحمانی. بازبینی‌شده در ۱۹ ژانویهٔ ۲۰۱۴. 
  132. ↑ «رویدادهای مهم تاریخی از سقوط امپراتوری عثمانی تا به امروز/دنبالهٔ خاطرات سرکنسول امپراتوری آلمان در تبریز». وب‌گاه مگ‌ایران، به نقل از روزنامهٔ ایران، شمارهٔ ۳۵۷۵، صفحهٔ ۱۵. بازبینی‌شده در ۱۳ مارس ۲۰۱۳. 
  133. ↑ شهر من تبریز، صفحهٔ ۳۱۳
  134. ↑ «آشنایی با خانه اردوبادی - آذربایجان‌شرقی». وب‌گاه همشهری. بازبینی‌شده در ۱۹ ژانویهٔ ۲۰۱۴. 
  135. ↑ «تبریز، پایتخت صنعت ایران». نصرنیوز، ۲ تیر ۱۳۹۴. بازبینی‌شده در ۲۷ ژانویه ۲۰۱۶. 
  136. ↑ «FRANCE iii. RELATIONS WITH PERSIA 1789-1918». Encyclopædia Iranica. بازبینی‌شده در ۲۷ ژانویه ۲۰۱۶. 
  137. ↑ «معرفی تبریز». دانشنامه جهان اسلام. بازبینی‌شده در ۲۷ ژانویه ۲۰۱۶. 
  138. ↑ «IRAN». Association for Diplomatic Studies and Training. بازبینی‌شده در ۲۸ ژانویه ۲۰۱۶. 
  139. ↑ بهروز خاماچی. شهر من تبریز. ندای شمس، ۱۳۸۶. ۴۶۸. 
  140. ↑ «براساس نتایج پژوهشگران دانشگاه تبریز: هر ۳۴۰ هزار تبریزی، فقط یک پارک شهر دارند». روزنامهٔ رسالت. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۸ مهٔ ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱ فوریهٔ ۲۰۰۹. 
  141. ↑ «شهردار تبریز اعلام کرد: افتتاح بازار سوغات تبریز تا پایان سال ۸۸». خبرگزاری شهریارنیوز. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۵ مهٔ ۲۰۰۹. 
  142. ↑ «طولانی شدن وضعیت تملک ۴۰ ساله پارک بزرگ تبریز قابل قبول نیست». خبرگزاری کار ایران، 4 دی 1392. بازبینی‌شده در ۱۴ مارس ۲۰۱۶. 
  143. ↑ «رویای ناتمام بزرگترین پارک خاورمیانه در تبریز/ انتظار ۴۳ ساله برای افتتاح پارک». مهر، 2 آذر 1393. بازبینی‌شده در ۱۴ مارس ۲۰۱۶. 
  144. ↑ «ماسک‌های سیاسی در باغ‌شهر تبریز!». باشگاه خبرنگاران جوان، ۰۳ دی ۱۳۹۴. بازبینی‌شده در ۹ فوریه ۲۰۱۶. 
  145. ↑ «باغ شهر تبریز کجا رفت؟». اهراب نیوز، ۱۵ آبان ۱۳۹۰. بازبینی‌شده در ۹ فوریه ۲۰۱۶. 
  146. ↑ «تبریز شهری که تنها نام «باغ شهر» را دارد/ فضاهای سبزی که با تغییر کاربری رنگ باخت». خبرگزاری مهر، ۳ شهریور ۱۳۹۳. بازبینی‌شده در ۹ فوریه ۲۰۱۶. 
  147. ↑ «دستکاری در نقشه جامع، ۵۰ باغ تبریز را نابود کرد». خبرگزاری دانا، 18بهمن 1394. بازبینی‌شده در ۹ فوریه ۲۰۱۶. 
  148. ↑ ۱۴۸٫۰ ۱۴۸٫۱ «تبریز، آرمان شهر گردشگران تابستانی ایران زمین». ایرنا، ۳ شهریور ۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۲۹ مهر ۱۳۹۴. 
  149. ↑ «هتل‌های پنج‌ستاره تبریز». بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. 
  150. ↑ «با حضور مسوولان؛ هتل پنج ستاره کایا لاله پارک تبریز افتتاح شد». خبرگزاری برنا، ۲۲ تیر ۱۳۹۵. بازبینی‌شده در ۱۲ ژوئیه ۲۰۱۶. 
  151. ↑ «هتل گسترش تبریز». بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. 
  152. ↑ «هتل‌های تبریز». بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. 
  153. ↑ «گاهشمار سینمای ایران - اولین‌ها». موزهٔ سینمای ایران. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۲ ژوئن ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۵ نوامبر ۲۰۰۸. 
  154. ↑ یحیی ذکاء(۱۳۷۶)، ص. ۱۱۱
  155. ↑ «سینماها». وب‌گاه شهرداری تبریز. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۸ فوریهٔ ۲۰۱۰. 
  156. ↑ ۱۵۶٫۰ ۱۵۶٫۱ ۱۵۶٫۲ ۱۵۶٫۳ «بازارها و مراکز تجاری تبریز را بیشتر بشناسید+تصاویر». نصرنیوز، ۳ فروردین ۱۳۹۳. بازبینی‌شده در ۲۹ دسامبر ۲۰۱۵. 
  157. ↑ شهر من تبریز، بهروز خاماچی، ص ۲۰۴
  158. ↑ «بهره‌برداری از مجتمع‌های تجاری، رفاهی و خدماتی هتل 5 ستاره لاله تبریز». شهریارنیوز، ۱۹ بهمن ۱۳۹۱. بازبینی‌شده در ۲۹ دسامبر ۲۰۱۵. 
  159. ↑ «لاله پارک تبریز اولین مرکز تجاری برندهادر کشور». پرتال جامع ساخت و ساز. بازبینی‌شده در ۲۹ دسامبر ۲۰۱۵. 
  160. ↑ «مجتمع ستاره باران تبریز به عنوان برتر در سطح کشور دست یافت». خبرگزاری آریا. بازبینی‌شده در ۵ ژوئیه ۲۰۱۶. 
  161. ↑ «افتتاح مجتمع تجاری تفریحی "ستاره باران" تبریز+تصاویر». نصرنیوز. بازبینی‌شده در ۵ ژوئیه ۲۰۱۶. 
  162. ↑ «مراکز خرید کلانشهر تبریز». شهرداری تبریز، ۲۱ آذر ۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۲۹ دسامبر ۲۰۱۵. 
  163. ↑ «تاریخچهٔ نمایشگاه بین‌المللی تبریز». نمایشگاه بین‌المللی تبریز. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۳ نوامبر ۲۰۰۸. 
  164. ↑ Burke, Andrew, et al.(2004). Page 137
  165. ↑ «نقشه گردشگری تبریز به موبایل مسافران نوروزی بلوتوث می‌شود». خبرگزاری مهر. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۹ مارس ۲۰۱۲. 
  166. ↑ «موزه‌های استان آذربایجان شرقی». سازمان توسعه گردشگری شهرداری تبریز، بهار 1393. بازبینی‌شده در ۹ فوریه ۲۰۱۶. 
  167. ↑ ۱۶۷٫۰ ۱۶۷٫۱ Reza Arasteh(1960), pp. 33-40
  168. ↑ «تاریخچهٔ دانشگاه تبریز». سایت شخصی رضا همراز، ۴ دی ۱۳۸۸. بازبینی‌شده در ۲۵ شهریور ۱۳۹۱. 
  169. ↑ پایگاه اطلاع‌رسانی دانشگاه تبریز
  170. ↑ «توان و امکانات بازرگانی استان آذربایجان شرقی». رادیو تجارت. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۳ مارس ۲۰۱۲. 
  171. ↑ Dumper (2007). p. 321
  172. ↑ http://www.khabaronline.ir/detail/394761/Economy/industry
  173. ↑ ۱۷۳٫۰ ۱۷۳٫۱ Yavari (2004).
  174. ↑ فرهنگ جغرافیایی شهرستان تبریز، صفحهٔ ۱۸۰
  175. ↑ جغرافیای کامل ایران، صفحه‌های ۲۱۵ و ۲۱۶
  176. ↑ فرهنگ جغرافیایی شهرستان تبریز، صفحه‌های ۱۷۹ و ۱۸۰
  177. ↑ «شهر شکلاتی ایران در دروازه‌های بازار جهانی». خبرگزاری فارس، ۲۴ تیر ۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۲۴ تیر ۱۳۹۲. 
  178. ↑ ۱۷۸٫۰ ۱۷۸٫۱ Evered (2002).
  179. ↑ «نخستین خوشهٔ صادراتی چرم و کفش در تبریز فعالیت خود را آغاز کرد». ایرنا، ۲۱ بهمن ۱۳۸۶. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۶ دسامبر ۲۰۰۸. 
  180. ↑ «تبریز، دومین شهر آلودهٔ کشور». خبرگزاری شریف‌نیوز. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۱ اوت ۲۰۰۹. 
  181. ↑ «مازوت، نیروگاه حرارتی تبریز را پلمب کرد». خبرگزاری فارس، ۲۷ مهر ۱۳۹۴. بازبینی‌شده در ۲۰ اکتبر ۲۰۱۵. 
  182. ↑ «تبریز رکوردار آلوده‌ترین شهر کشور است». تابناک، 03 January 2015. بازبینی‌شده در ۲۰ اکتبر ۲۰۱۵. 
  183. ↑ «آخرین وضعیت نیروگاه حرارتی تبریز و آلودگی‌های ناشی از آن». ۱۱ بهمن ۱۳۹۳. بازبینی‌شده در ۲۰ اکتبر ۲۰۱۵. 
  184. ↑ «آلودگی هوا، کیفیت و کمیت آلاینده‌های شهر تبریز و حومه». ادارهٔ کل حفاظت محیط زیست استان آذربایجان شرقی. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۱ فوریهٔ ۲۰۰۹. 
  185. ↑ H. Golabian, Macro-engineering Seawater in Unique Environments: Arid Lowlands and Water Bodies Rehabilitation, 2011, Springer, p. pp 365-397
  186. ↑ ۱۸۶٫۰ ۱۸۶٫۱ «تبریز، رکورددار آلونک‌نشینی». روزنامهٔ ابتکار. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۸ فوریهٔ ۲۰۰۹. 
  187. ↑ «آشنایی با تبریز». وب‌گاه دانشگاه تبریز. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۲ اوت ۲۰۰۹. 
  188. ↑ Ashnayi
  189. ↑ «شناسنامه فرهنگی، اجتماعی شهر تبریز». مطالعات شهری ایران، 8 آبان 1387. بازبینی‌شده در ۱۵ مارس ۲۰۱۶. 
  190. ↑ «دستگیری اراذل و اوباش کوی ولیعصر تبریز». فارس، 31 مرداد 1394. بازبینی‌شده در ۱۵ مارس ۲۰۱۶. 
  191. ↑ «کمک ۴۰۰ میلیون ریالی اهالی منطقه میرداماد تبریز به مدافعان حرم». خبرگزاری شبستان، 24 اسفند 1394. بازبینی‌شده در ۱۵ مارس ۲۰۱۶. 
  192. ↑ «جشنواره هندوانه در شهرک باغمیشه تبریز برگزار شد». خبرگزای کار، 9 شهریور 1392. بازبینی‌شده در ۱۵ مارس ۲۰۱۶. 
  193. ↑ «آتش‌سوزی در یکی از برج‌های مسکونی شهرک رشدیه تبریز/ انتقال 18 نفر به بیمارستان». خبرگزاری فارس، 14 آذر 1394. بازبینی‌شده در ۱۵ مارس ۲۰۱۶. 
  194. ↑ «بهره‌برداری از پارک و سالن ورزشی مرزداران تبریز آغاز شد». خبرگزاری کار، 12 خرداد 1392. بازبینی‌شده در ۱۵ مارس ۲۰۱۶. 
  195. ↑ «اجرای پر شتاب ایستگاه آتش‌نشانی کوی نصر تبریز». خبرگزاری پانا، 15 مرداد 1394. بازبینی‌شده در ۱۵ مارس ۲۰۱۶. 
  196. ↑ «مسیرهای 9 گانه راهپیمایی روز جهانی قدس در تبریز اعلام شد». خبرگزاری مهر، 31 تیر 1393. بازبینی‌شده در ۱۵ مارس ۲۰۱۶. 
  197. ↑ ۱۹۷٫۰ ۱۹۷٫۱ «تغییرات مدیریتی در بدنه شهرداری تبریز». ایسنا، ۱۶ آبان ۱۳۹۴. بازبینی‌شده در ۸ نوامبر ۲۰۱۵. 
  198. ↑ «پروژهٔ آذران». شرکت‌های تعاونی مسکن کارکنان دولت تبریز. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۰ ژوئن ۲۰۰۹. 
  199. ↑ «افتتاح و آغاز به‌کار شهرداری منطقهٔ ۱۰ تبریز». خبرگزاری شهریارنیوز. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۶ نوامبر ۲۰۰۹. 
  200. ↑ «زیر ساخت‌های شهرک خاوران باید سریع ترفراهم شود». خبرگزاری مهر. بازبینی‌شده در ۱۴ نوامبر ۲۰۱۲. 
  201. ↑ «مقررات دست و پاگیر اداری نباید مانع از پیشبرد امور بدیهی شود/الحاق شهر باسمنج به تبریز». خبرگزاری فارس. بازبینی‌شده در ۱۴ نوامبر ۲۰۱۲. 
  202. ↑ «در اثر تصادف در بزرگراه شهید کسایی تبریز/5 سرنشین سمند در تبریز در آتش سوختند». خبرگزاری فارس، ۲۵ آذر ۱۳۹۱. بازبینی‌شده در ۱ نوامبر ۲۰۱۵. 
  203. ↑ «بالاخره پس از 11 سال کنارگذر 15 کیلومتری غربی تبریز قد کشید». خبرگزاری فارس، ۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۱ نوامبر ۲۰۱۵. 
  204. ↑ «عملیات ایمن‌سازی اتوبان پاسداران تبریز به پایان رسید». مهر، ۲۱ اسفند ۱۳۹۳. بازبینی‌شده در ۱ نوامبر ۲۰۱۵. 
  205. ↑ «اجرای پروژه اصلاح هندسی بلوار کارگر توسط شهرداری منطقه 6». شهرداری تبریز، ۱۲ تیر ۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۱ نوامبر ۲۰۱۵. 
  206. ↑ «عملیات اجرایی پروژه میدان آذربایجان آغاز شد». خبرآنلاین، ۱۹ خرداد ۱۳۹۴. بازبینی‌شده در ۱ نوامبر ۲۰۱۵. 
  207. ↑ «راه‌اندازی سامانه ریلی سبک در کریدور کمربندی آزادی و آذربایجان تبریز». عرش نیوز، ۳ بهمن ۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۱ نوامبر ۲۰۱۵. 
  208. ↑ «تکمیل کمربندی میانی با اتصال شهرک سفیران امید به میدان فاطمی». شهریارنیوز، ۲۵ خرداد ۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۱ نوامبر ۲۰۱۵. 
  209. ↑ «طولانی‌ترین پروژه زیرگذر شهری شمالغرب کشور در تبریز بهره‌برداری شد». فارس، ۲۲ مهر ۱۳۸۶. بازبینی‌شده در ۱ نوامبر ۲۰۱۵. 
  210. ↑ «تاریخچهٔ فرودگاه بین‌المللی تبریز». هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۸ سپتامبر ۲۰۰۹. 
  211. ↑ «برنامهٔ پروازهای فرودگاه بین‌المللی تبریز». وب‌گاه مراقبت پرواز تبریز. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۴ آگوست ۲۰۰۹. 
  212. ↑ «پرواز مستقیم تبریز تفلیس دایر شد». ایرنا. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۲ مارس ۲۰۱۲. 
  213. ↑ ۲۱۳٫۰ ۲۱۳٫۱ «تاریخچهٔ اداره کل راه آهن آذربایجان». ادارهٔ کل راه‌آهن آذربایجان. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۳ نوامبر ۲۰۰۸. 
  214. ↑ «آشنایی با شهر تبریز، آداب و سنن و مشاهیر آذربایجان شرقی». وب‌گاه دانشگاه تبریز. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۰ ژانویهٔ ۲۰۰۹. 
  215. ↑ «تاریخچهٔ سازمان». سازمان پایانه‌های مسافربری شهرداری تبریز. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۸ مارس ۲۰۰۹. 
  216. ↑ «بزرگترین پایانه مسافربری غرب کشور با حضور وزیر راه و شهرسازی افتتاح شد». ایسنا، ۲۰ اسفند ۱۳۹۴. بازبینی‌شده در ۱۳ مارس ۲۰۱۶. 
  217. ↑ «مدیرعامل پایانه‌های مسافربری شهرداری تبریز:احداث ترمینال‌های دیگر در مناطق شهری تبریز در حال انجام است». ایلنا، ۶ مرداد ۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۱۶ آوریل ۲۰۱۶. 
  218. ↑ «توسط شهرداری منطقه 5/عملیات اجرایی ترمینال شرق تبریز آغاز شد». خبرگزاری فارس، ۲۸ فروردین ۱۳۹۵. بازبینی‌شده در ۱۶ آوریل ۲۰۱۶. 
  219. ↑ «تحول از نخستین تراموای اسبی ایران تا مترو در تبریز». خبرگزاری تسنیم، ۲۶ فروردین ۱۳۹۳. بازبینی‌شده در ۱۸ دسامبر ۲۰۱۵. 
  220. ↑ «از «تراموای باستانی مشروطه» تا «متروی مدرن تبریز با 5 واگن»». خبرگزاری فارس، ۱۶ مهر ۱۳۹۳. بازبینی‌شده در ۱۸ دسامبر ۲۰۱۵. 
  221. ↑ «پیشینه مطالعات». سازمان متروی تبریز. بازبینی‌شده در ۱۸ دسامبر ۲۰۱۵. 
  222. ↑ «تبریز سرانجام مترو دار شد/افتتاح فاز ۷ کیلومتری پس از سال‌ها وعده». خبرگزاری مهر، ۵ شهریور ۱۳۹۴. بازبینی‌شده در ۲۷ اکتبر ۲۰۱۵. 
  223. ↑ «آخرین وضعیت خطوط قطار شهری تهران». شرکت مادر تخصصی حمل و نقل ریلی در ایران. 
  224. ↑ «آخرین وضعیت خطوط قطار شهری مشهد». شرکت مادر تخصصی حمل و نقل ریلی در ایران. 
  225. ↑ «آخرین وضعیت خطوط قطار شهری تبریز». شرکت مادر تخصصی حمل و نقل ریلی در ایران. 
  226. ↑ ۲۲۶٫۰ ۲۲۶٫۱ «پیشگامی تبریز در طرح‌های ساخت مترو». روزنامهٔ ایران. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۳۱ مارس ۲۰۰۸. 
  227. ↑ «مترو تبریز پس از توقف 3 ساله در ایستگاه وعده افتتاح شدhttp://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13940605000194». خبرگزاری فارس. 
  228. ↑ «بی‌آرتی، تحول نوین در رفاه مسافران تبریزی». روزنامهٔ کارگران. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۸ ژانویهٔ ۲۰۰۹. 
  229. ↑ اتوبوس‌های تندرو زمینه اجرای طرح محدوده ترافیکی تبریز را تسریع می‌کند
  230. ↑ «دربارهٔ سازمان و تاریخچه». سازمان تاکسیرانی تبریز. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۰ اکتبر ۲۰۰۹. 
  231. ↑ «لیست اماکن ورزشی تبریز». شهرداری تبریز. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۰ مارس ۲۰۱۲. 
  232. ↑ «رشد 16 درصدی ورزشکاران سازمان یافته تبریز در شش‌ماهه نخست امسال». ایرنا، ۷ مهر ۱۳۹۳. بازبینی‌شده در ۱ اکتبر ۲۰۱۴. 
  233. ↑ «فعالیت 583 باشگاه در آذربایجان شرقی». باشگاه خبرنگاران جوان، ۳۱ فروردین ۱۳۹۵. بازبینی‌شده در ۲۰ آوریل ۲۰۱۶. 
  234. ↑ «میانگین تماشاگر در بازیهای خانگی؛ تراکتور بیشترین و صبا کمترین». سایت گل. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۰ مارس ۲۰۰۹. 
  235. ↑ «عزیزمحمدی: تراکتور رکوردار تماشاگران لیگ برتر است». عصر ایران، ۲۸ فروردین ۱۳۸۹. بازبینی‌شده در ۳۱ تیر ۱۳۹۱. 
  236. ↑ «تراکتورسازی پرتماشاگرترین تیم لیگ برتر فوتبال شد». مهر، ۷ خرداد ۱۳۹۰. بازبینی‌شده در ۳۱ تیر ۱۳۹۱. 
  237. ↑ «تراکتور پرتماشاگرترین تیم لیگ برتر». برترین‌ها، ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۱. بازبینی‌شده در ۳۱ تیر ۱۳۹۱. 
  238. ↑ «تبریز در آستانه 3 تیمه شدن در لیگ برتر فوتبال / این بار «فراز» با تبریزی‌هاست». خبرگزاری فارس، ۲۶ فروردین ۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۲۸ فروردین ۱۳۹۲. 
  239. ↑ «تبریز پایتخت فوتبال ایران». خبرگزاری فارس، ۲۸ فروردین ۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۲۸ فروردین ۱۳۹۲. 
  240. ↑ «آقای خسوس اصلاً بازی‌های قطب فوتسال ایران را ندید». خبرگزاری فارس، ۱۴ اسفند ۱۳۹۱. بازبینی‌شده در ۲۸ فروردین ۱۳۹۲. 
  241. ↑ «تبریز قطب جدید دوچرخه‌سواری آسیا». صدا و سیمای مرکز تبریز. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۰ مارس ۲۰۱۲. 
  242. ↑ تور دوچرخه سواری آذربایجان، ۲۳ سال طلایه داری در عرصه ورزش بین‌المللی (خبرگزاری ایرنا)
  243. ↑ «انتصاب مشاور فنی بیست و هفتمین دوره تور دوچرخه سواری بین‌المللی آذربایجان». فدراسیون دوچرخه‌سواری ایران. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۰ مارس ۲۰۱۲. 
  244. ↑ «History». وبگاه تیم دوچرخه‌سواری پتروشیمی تبریز. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۰ مارس ۲۰۱۲. 
  245. ↑ http://tabriz.irib.ir/radio
  246. ↑ ۲۴۶٫۰ ۲۴۶٫۱ «تاریخچهٔ مرکز». صدا و سیمای مرکز آذربایجان شرقی. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۷ ژانویهٔ ۲۰۱۰. 
  247. ↑ «دیجیتالی‌شدن پخش برنامه‌ها از سیاست‌های اصلی شبکهٔ سهند». صدا و سیمای مرکز آذربایجان شرقی. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۳۳ مارس ۲۰۱۰. 
  248. ↑ ۲۴۸٫۰ ۲۴۸٫۱ پیش‌گفتار و مقدمهٔ کتاب «روزنامهٔ انجمن تبریز»، کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران.
  249. ↑ مرضیه زینی‌زاده و همکاران (۱۳۸۴)، صفحه‌های ۱۲۴–۱۲۷
  250. ↑ شهردار تبریز: تبریز و استانبول خواهرخوانده شدند
  251. ↑ «تبریز و هوشی‌مین ویتنام، خواهرخوانده می‌شوند». خبرگزاری میراث فرهنگی. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۵ ژانویهٔ ۲۰۰۹. 
  252. ↑ «تأکید بر تعمیق روابط آذربایجان شرقی و ازمیر ترکیه». خبرگزاری مهر. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۷ مهٔ ۲۰۱۰. 
  253. ↑ «آذربایجان شرقی و ایالت «خوبی» چین تفاهمنامهٔ همکاری امضاء کردند». خبرگزاری فارس. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۱ اوت ۲۰۰۹. 
  254. ↑ «Executive Power of the Baku City». Azerbaijan.az. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۸ آوریل ۲۰۰۹. 
  255. ↑ «با همکاری شهرداری تبریز و سفارت اتریش صورت گرفت؛ گشایش نمایشگاه معماری وین در پارک مفاخر تبریز». خبرگزاری شهریار. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۰ آوریل ۲۰۰۹. 
  256. ↑ «شهرهای تبریز و قازان خواهرخوانده شدند». خبرگزاری شهریار. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۴ ژانویهٔ ۲۰۰۹. 
  257. ↑ «از سوی اعضای شورای شهر تبریز عقد خواهرخواندگی تبریز و قونیه دنبال می‌شود». روزنامهٔ کیهان. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۸ آوریل ۲۰۱۰. 
  258. ↑ «زاگرب با تبریز خواهرخوانده می‌شود». خبرگزاری فارس. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۳۱ ژوئیهٔ ۲۰۱۱. 
  259. ↑ «شهرهای تبریز و ارزروم ترکیه خواهرخوانده می‌شوند». خبرگزاری فارس. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۳۱ ژوئیهٔ ۲۰۱۱. 
  260. ↑ «تبریز و غزه خواهرخوانده شدند». خبرگزاری تابناک. بازبینی‌شده در ۲۲ ژانویهٔ ۲۰۰۹. 
  261. ↑ «شهرهای تبریز و مگلیف بلاروس خواهرخوانده شدند». ایرنا. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۲ آوریل ۲۰۱۲. 
  262. ↑ «تبریز و خجند خواهرخوانده می‌شوند». خبرگزاری مهر. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۹ ژوئیهٔ ۲۰۱۱. 
  263. ↑ «کربلا خواهرخوانده تبریز شد». خبرگزاری مهر. بازبینی‌شده در ۱۹ مرداد ۱۳۹۵. 

منابع[ویرایش]

فارسی[ویرایش]

  • خاماچی، بهروز. شهر من تبریز. چاپ سوم. تبریز: انتشارات ندای شمس، ۱۳۸۹ خورشیدی. ISBN 978-964-2688-03-6. 
  • آرین‌پور، یحیی. از صبا تا نیما. تهران: انتشارات زوار، ۱۳۷۴. 
  • درکتانیان، غلامرضا. جمعیت خیریهٔ محلهٔ نوبر. . فصلنامهٔ گنجینهٔ اسناد، ش. ۶۴ (زمستان ۱۳۸۵). 
  • دهخدا، علی‌اکبر. «تبریز». لغت‌نامهٔ دهخدا. بازبینی‌شده در ۱۶ ژانویه ۲۰۰۸. 
  • زینی‌زاده، مرضیه، و همکاران. سیمای میراث فرهنگی و گردشگری آذربایجان شرقی. تهران: روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری آذربایجان شرقی، ۱۳۸۴. 
  • ذکا، یحیی. کاروند کسروی-مجموعهٔ مقالات و گفتارهای احمد کسروی. چاپ دوم. تهران شرکت سهامی کتاب‌های جیبی با همکاری مؤسسهٔ انتشارات فرانکلین، ۱۳۵۶. 
  • ذکا، یحیی. تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایران. چاپ اول. شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۶. ISBN 964-445-504-5. 
  • ذیلابی، نگار. «تبریز (مکتب)». در دانشنامهٔ جهان اسلام (جلد ششم). بنیاد دائرةالمعارف اسلامی. 
  • راوندی، محمد بن علی. راحةالصدور و آیةالسرور در تاریخ آل سلجوق. به سعی و تصحیح محمد اقبال. چاپ اول. تهران: اساطیر، ۱۳۸۵ (۱۳۸۶). ISBN 964-331-366-2. 
  • سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح. فرهنگ جغرافیایی شهرستان تبریز. چاپ اول. سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۰. ISBN 964-6383-58-0. 
  • سرداری‌نیا، صمد. «جبار باغچه‌بان». در مشاهیر آذربایجان. چاپ دوم. تبریز: انتشارات شایسته، ۱۳۷۹. 
  • صانعی دره‌بیدی، محسن. تاریخ طراحی صحنه تئاتر در ایران. تهران: انتشارات نمایش، ۱۳۸۱. 
  • کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران. روزنامهٔ انجمن تبریز. تهران: کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران با همکاری استانداری آذربایجان شرقی، ۱۳۷۴. 
  • عزیزپور، ملکه. توان‌سنجی محیط طبیعی و توسعهٔ فیزیکی شهر، پژوهش موردی الگوی مناسب توسعهٔ شهر تبریز، پایان‌نامهٔ دکتری جغرافیای شهری، دانشکدهٔ علوم انسانی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۷۵. 
  • کسروی، احمد. آذری یا زبان باستان آذربایجان. تهران، ۱۳۲۲. 
  • کسروی، احمد. تاریخ مشروطهٔ ایران. چاپ دوازدهم. امیرکبیر، ۱۳۵۵. 
  • مؤمنی، مصطفی. «تبریز». در دانشنامهٔ جهان اسلام (جلد ششم). بنیاد دائرةالمعارف اسلامی. 
  • ناصرخسرو. سفرنامه. به کوشش محمد دبیرسیاقی. چاپ ششم. تهران: زوار، تابستان ۱۳۷۵. ISBN 964-401-009-4. 
  • مشکور، محمدجواد. نظری به تاریخ آذربایجان و آثار باستانی و جمعیت‌شناسی آن. انتشارات انجمن آثار ملی، ۱۳۴۹. 
  • دفتر تحقیقات، برنامه‌ریزی و تألیف کتب درسی. جغرافیای کامل ایران. تهران، ۱۳۶۶. 
  • واحد پژوهش و تألیف گیتاشناسی، زیرنظر سعید بختیاری. اطلس جامع گیتاشناسی ۸۶–۸۵. چاپ اول. تهران: مؤسسهٔ جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۸۵. ISBN 964-342-200-3. 
  • واحد پژوهش و تألیف گیتاشناسی، زیرنظر سعید بختیاری. نقشهٔ کامل تبریز بزرگ. تهران: مؤسسهٔ جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی. ISBN 964-342-130-9. 
  • حمام‌های تاریخی تبریز، عطیه رشید نجفی، انتشارات فن آذر و آشینا، چاپ اول، بهار ۱۳۸۸.

عربی[ویرایش]

  • ابن خرداذبه. (به عربی: المسالک والممالک). ویراستهٔ M.J De Goeje. (به عربی: لیدن): (به عربی: بریل)، ۱۸۸۹. 
  • (به عربی: الحموی، یاقوت). معجم‌البلدان ج۲. (به عربی: بیروت): دارصادر، ۱۹۷۷. 

انگلیسی[ویرایش]

  • Abrahamian, Ervand. Iran Between Two Revolutions. ویرایش 1st Edition. Princeton University Press، ۱۹۸۲. ISBN 0-691-10134-5, 978069110134. 
  • Albin, Michael W. «Printing of the Qurʾān». در Encyclopaedia of the Qurʾān. Brill Academic Publishers. ISBN 90-04-11465-3, 9789004114654. 
  • Al-Balâdhrui. The Origins of the Islamic state، Translation with annotation from Kitâb fotûh al-buldân، Translated by Francis Clark Murgotten. New York: Longmans، Green & Co. 1924.
  • Arasteh، Reza، "Growth of Modern Education in Iran"، Comparative Education Review، Comparative and International Education Society، Vol. 3، No. 3 (Feb. ، ۱۹۶۰)، pp.  33–40.
  • Banham, Martin. «Middle East». در The Cambridge Guide to Theatre. Cambridge University Press، ۱۹۹۵. ISBN 978-0-521-43437-9. 
  • Bayne Fisher, William, J. A. Boyle. The Cambridge History of Iran: The Land of Iran. ویرایش 1st Edition. Cambridge University Press، ۱۹۶۸. شابک ‎۰۵۲۱۰۶۹۳۵۱, ۹۷۸۰۵۲۱۰۶۹۳۵۹. 
  • Burke, Andrew, Elliott, Mark, Mohammadi, Karim, Yale, Pat. ویرایش 4th Edition. Lonely Planet، ۲۰۰۴. ISBN 1-74059-425-8, 9781740594257. 
  • Dumper, Michael; Stanley, Bruce E; Abu-Lughod. Cities of the Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO، ۲۰۰۷. شابک ‎۱۵۷۶۰۷۹۱۹۸, ۹۷۸۱۵۷۶۰۷۹۱۹۵. 
  • «Tabrīz». در Encyclopædia Britannica. ۲۰۰۸. 
  • Evered, Kyle T.. «Tabriz». در Encyclopedia of Modern Asia. ویرایش Vol. 5. New York: Charles Scribner's Sons، ۲۰۰۲. 
  • Grigor Suny, Ronald. «Tabrīz». در Microsoft Encarta 2007. ویرایش 1st Edition. Redmond, WA: Microsoft Corporation، ۲۰۰۶. 
  • Holt, P. M. ; Lambton, Ann K. S. ; Lewis, Bernard. The Cambridge History of Islam. Cambridge University Press، ۱۹۷۰. شابک ‎۰۵۲۱۲۹۱۳۷۲, ۹۷۸۰۵۲۱۲۹۱۳۷۸. 
  • Le Strange, Guy. The Lands of the Eastern Caliphate: Mesopotamia, Persia, and Central Asia from the Moslem conquest to the time of Timur. Cass، ۱۹۶۶. 
  • Minorsky, V. , -[C.E. Bosworth]; Blair, Sheila S.. «Tabrīz». در Encyclopaedia of Islam. ویرایش 2nd Edition. Brill Academic Publishers. ISBN 90-04-13974-5, 9789004139749. 
  • Ramirez-faria, Carlos. Concise Encyclopeida of World History. ویرایش 1st Edition. Atlantic Publishers & Distributors. شابک ‎۸۱۲۶۹۰۷۷۵۴, ۹۷۸۸۱۲۶۹۰۷۷۵۵. 
  • Yavari, Neguin. «Tabriz». در Encyclopedia of the Modern Middle East and North Africa. ویرایش 2nd Edition. Philip Mattar، ۲۰۰۴. 

پیوند به بیرون[ویرایش]

ویکی‌سفر یک راهنمای سفر برای تبریز دارد.
نشان درگاه درگاه تبریز
نشان درگاه درگاه آذری‌های ایرانی

در پروژه‌های خواهر می‌توانید در مورد تبریز اطلاعات بیشتری بیابید.

Search Wiktionary در میان واژه‌ها از ویکی‌واژه
Search Wikiquote در میان گفتاوردها از ویکی‌گفتاورد
Search Commons در میان تصویرها و رسانه‌ها از ویکی‌انبار
Search Wikivoyage در میان سفرنامه‌ها از ویکی‌سفر
مراکز شهری
در دانشنامه‌های دیگر
نقشه‌ها
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=تبریز&oldid=18372634»