پیکره شاپور یکم

پیکره شاپور یکم
نام	پیکره شاپور یکم
کشور	ایران
استان	استان فارس
شهرستان	شهرستان کازرون
اطلاعات اثر
نوع بنا	تندیس
سال‌های مرمت	۱۳۳۶
دیرینگی	دوره ساسانیان
دورهٔ ساخت اثر	دوره ساسانیان
بانی اثر	شاپور یکم
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت	۱۵۹
تاریخ ثبت ملی	۱۵ دی ۱۳۱۰
اطلاعات بازدید
امکان بازدید	دارد

پیکره شاپور یکم (۲۴۰–۲۷۲ میلادی) پیکره‌ای از شاپور یکم مربوط به دوره ساسانیان است در دهانه غار شاپور جای گرفته است. غار شاپور که یک غار طبیعی است و دسترسی بدان چندان آسان نیست، در شش کیلومتری شهر باستانی بیشاپور، و در ۱۴ کیلومتری شهر کازرون واقع شده است. پیکره بسیار بزرگ شاپور یکم که بلندای آن به ۶٫۷۰ متر و پهنای شانه‌های آن به بیش از ۲ متر می‌رسد، یکی از برترین اثرهای بر جای مانده از هنرهای تصویری دوران ساسانی است و در هنرهای باستانی آسیای نزدیک نیز یک استثناء قلمداد می‌گردد.

این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۱۵۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

ویژگی‌های برجسته

نقش بازسازی شده پیکره بدست جورج رالینسون در سال ۱۸۷۶

پیکره شاپور یکم در اصل از یک استالاگمیت تراشیده شده است که در طول میلیون‌ها سال در این غار بزرگ پدید آماده بود، و هم اکنون در فاصله ۳۵ متری از دهانه غار و بر روی تراس چهارم موجود در غار قرار دارد. پیکره شاپور اول هم اکنون دقیقاً در جای اصلی خود نیست. در نتیجه زمین لرزه ای که به احتمال فراوان میان سده‌های ۱۴ تا ۱۸ میلادی رخ داده بود، پیکره واژگون شده بود. در دهه پنجاه سده بیستم میلادی کار برپایی دوباره پیکره آغاز گردید اما از آنجایی که پاهای پیکره کاملاً از بین رفته بودند، پیکره شاپور اول بر روی دو ستون بتونی قرار گرفت که هم اکنون در کنار کفش‌های اصلی پادشاه بر روی کف غار قرار دارند.

بر روی تمامی زاویه‌های این پیکره بی همتا کار سنگ‌تراشی بسیار هماهنگ، با زحمت بسیار و دقت نظری فراوان صورت گرفته است. برای تراشیدن استالاگمیت به صورت پیکره، هنرمند پیکر تراش به طور حتم از یک طرح تصویری یا مدلی که از گچ یا خاک رس درست شده بوده و پیکره را در اندازه‌های بسیار کوچک‌تر نشان می‌داده، بهره برده است. به هنگام ساختن پیکره اندازه‌های اندام‌های بدن که در مدل کوچک در دسترس بوده، با خطکش‌های اندازه‌گیری سنجیده می‌شده و بر روی استالاگمیت در مقیاسی چندین برابر اعمال می‌شده است. به سبب این که استالاگمیت ایستایی خود را در هنگام پیکره سازی حفظ نماید، احتمالاً کار تراش دادن و شکل بخشی آن در مراحل گوناگون از بالا به پایین صورت گرفته است. برای برداشتن بخش‌های بزرگ و ضخیم استالاگمیت بی شک ابزار آهنی و فولادی به کار رفته است. سطح بسیار صاف پیکره نشان‌دهند آن است که پیکره در پایان کار با دقت فراوان صیقل داده شده است. پس از کار صیقل دادن، پیکره ایستاده در غار با رنگ سرخ ملایم رنگ آمیزی شده بود. به سسب واژگون شدن پیکره، بخش بزرگی از دستان و پاهای آن از بین رفته است، اما سر و بالاتنه آن نسبتاً خوب باقی‌مانده است. پیکره شاپور اول بالا تنه‌ای نیرومند و عضلانی را نشان می‌دهد، که از بالا به پایین باریکتر می‌شود.

پیکره ایستاده در غار تاجی کنگره‌دار بر سر دارد که شمار کنگره‌های آن به چهار می‌رسد. در بخش پایینی تاج یک دیهیم بسته شده است به همین خاطر تنها بخش کمی از پیشانی پادشاه نمایان است. انبوه موهای پیکره موج وار از زیر تاج بیرون می‌آیند و قرینه وار بر روی دو شانه می‌نشینند. چشم‌های پادشاه ساسانی بزرگ و باز است بر روی لب‌های بالا و پایین بصورتی واضح کار دقیق سنگ‌تراشی صورت گرفته است. ابروان نازک و کمانی آن به هم پیوسته‌اند. بخش بزرگی از بینی که از بالا به پایین پهن‌تر می‌گردد، از بین رفته است. دهان پیکره بسیار آسیب دیده است و تنها قسمت کوچکی از زاویهٔ راست آن سالم برجای مانده است. این قسمت نشان می‌دهد که دهان و لب‌های پیکره در اصل بسته بوده است. پیکره ایستاده در غار سبیلی بلند و قیطانی و ریشی کوتاه دارد، اما ریش زیر چانه او بلند است. زیورآلات او شامل یک گردنبند، دو گوشواره و یک دستبند در دست راست می‌باشد.

نقاشی پیکره واژگون شاپور یکم در سال ۱۸۱۸

یک خط نیم دایره‌ای که در بالای گردنبند پیکره آورده شده است، نشان دهنده آن است که پیکره در بالاتنه خود دارای یک زیرپوش است. اگرچه بخش بزرگی از این جامه زیرین بالاتنه معلوم نیست، اما می‌توان دریافت که آن بدون چین و در اصل از جنسی ضخیم بوده است. تن‌پوش اصلی بالاتنه پیکره ایستاده در غار همانند یک کت است که بسیار تنگ بر تن نشسته و با چین‌های بسیار ظریف که هماند شعله‌های آتش می‌باشند، تزیین گردیده است. بالاپوش پیکره در ناحیه کمر به وسیله یک کمربند تنگ بسته شده است. بر روی کمر شاپور اول، کمربند دیگری نیز دیده می‌شود که برخلاف کمربند بالاپوش به گونه‌ای آزادانه تر به تصویر کشیده شده است و به حالتی کج روی کمر نشسته است. این کمربند در اصل وظیفه نگاه‌داشتن قبضه شمشیر پادشاه را داشته است. قبضه شمشیر پادشاه که در سمت چپ پیکره قرار دارد، بسیارآسیب دیده است. دو دست پادشاه در دو حالت گوناگون به نمایش گذاشته شده‌اند در حالی که دست راست پادشاه بر روی بخش پایینی کمر قرار گرفته است، دست چپ او بر روی دسته شمشیر قرار دارد.

شلوار پیکره در اصل بسیار بلند بوده است، به گونه‌ای که امروزه نیز می‌توان اثرات چین وشکن‌های آن را بر روی کف غار و در اطراف کفش‌های او مشاهده کرد. با بلند نشان دادن شلوار پیکره و کشاندن چین‌های آن بر روی کف غار، هنرمند سنگ‌تراش علاوه بر آن‌که به اصل زیباسازی پیکره و پوشاک آن می‌اندیشیده است، ایستایی این پیکره چند تنی را هم، که تنها بر روی دو پایش قرار گرفته بوده، در نظر داشته است، بدین صورت که او با پهن ترساختن پاهای پیکره و به نمایش گذاشتن چین‌های شلوار بر روی زمین، قدرت ایستایی پیکره را دو چندان نمود. دو کفش پیکره موازی هم نیستند، بلکه کمی از یکدیگر باز شده‌اند. کفش چپ پیکره کمی جلوتر از کفش راستش قرار دارد. دو کفش پیکره امروز وضع متفاوتی از هم دارند. کفش راست به کلی آسیب دیده است. دو کفش پیکره در اصل بند در بوده‌اند، به گونه‌ای که امروزه نیز می‌توان اثرات s مانند آن را بر روی کف غار مشاهده کرد

شناسایی

ترجمه کتیبه نقش رجب شاپور که توسط ارتش در سال ۱۳۳۶ روی دیوار غار شاپور حک شده است.

در دوران ساسانی ساختار تاج پادشاهان و گوناگونی آن چشمگیر است. گوناگونی تاج پادشاهان ساسانی در درجه نخست به سبب شکل ظاهری آن است و جزییات ساختاری آن مبتنی با قوانین سختگیرانه‌ای بوده است. برای شناسایی تصویر یک پادشاه ساسانی، آگاهی داشتن از شکل ظاهری تاج آن پادشاه ضروری می‌باشد، چرا که در این دوران، ساختار تاج از پادشاهی به پادشاه دیگر تفاوت می‌کرده است. هر پادشاه ساسانی به هنگام شروع پادشاهی خود تاج ویژه خود را بر سر می‌نهاد. با تکیه بر شکل تاج پیکره که شامل دیهیم، بخش میانی کنگره‌دار و کوریمبوس می‌باشد و همچنین با در نظر گرفتن معیارهای گوناگون تاریخ هنر، پیکره ایستاده در غار را می‌بایست متعلق به شاپور اول، دوّمین پادشاه ساسانی، دانست.

بر روی تاج کنگره‌دار پیکره شاپور اول در اصل یک کوریمبوس قرار داشته است که هم اکنون اثری از آن بر جای نمانده است. فرق سر پیکره ایستاده در غار به گونه‌ای چهار گوش صاف شده است و یک سوراخ در میان این چهار گوش ایجاد شده است. کارایی این سوراخ تعبیه شده در فرق سر پیکره تنها برای نسب و جاسازی کوریمبوسی بوده است که بی شک جنس فلز بوده است. بنا بر پژوهش‌های انجام شده در دانشگاه بازل، بلندای کوریمبوس فلزی پیکره شاپور اول در حدود ۱٫۵۵ متر و پهنای در حدود ۱ متر و وزن آن، حتی با داشتن دیواره‌ای بسیار نازک، بیش از یک تن بوده است.

تاریخ‌گذاری

انبوه موهای پیکره که از زیر دیهیم پادشاه بیرون زده‌اند در سمت چپ سر به خوبی باقی‌مانده است، اما لبه‌های بیرونی موهای سمت راست سر از بین رفته است. هرکدام از دو دسته موی قرینه وار در دو سوی چهره پیکره شاپور از چهار رشته موی برجسته تشکیل شده‌اند که هرکدام به گونه‌ای برجسته و موج وار بر روی دیگری نشسته‌اند. الگوی پرداخت و ایجاد این رشته‌های مو در دو سوی سر یکسان است. این در حالی است که در پشت سر، بخش انتهایی هر رشته مو به گونه‌ای گرد و حلزونی شکل نشان داده شده است. در دو سوی سر، رشته موهای موج وار پادشاه در درازا و پهنا بر روی شانه‌های پیکره به گونه‌ای چشمگیر پهن شده‌اند، و در این میان تنها پایین‌ترین رشته مو جزء کوچکی از شانه را لمس می‌کند. از نظر هنر سنگ‌تراشی، در آرایش موی سر پادشاه بالاترین درجهٔ انعطاف و شکل پذیری پیداست. این چهار رشته مو که بر روی هر شانه پیکره قرار گرفته‌اند، آشکارا از همدیگر جدا هستند و هر رشته از مو با خطوطی بسیار ظریف‌تر به بخش‌های کوچک‌تری تقسیم می‌گردد. شمار رشته‌های برهم نشسته مو در دو سوی سر پادشاه در ابتدا چهار و در انتها به سه می‌رسد، این در حالی است که شمار رشته‌های گوی وار و همگون مو در پشت سر پیکره به دو می‌رسد.

این سبک از آرایش مو و نحوه پرداخت و نمایش آن را می‌توان تنها بر روی آن نقش برجسته‌های شاپور اول دید که بین سالهای ۲۶۰–۲۷۲ میلادی به وجود آمده‌اند. به همین سبب تاریخ ساخت و اتمام موفقت آمیز پیکره شاپور اول را می‌باید کمی پیش از سال ۲۷۰ میلادی دانست.

ویرانی

تندیس شاپور یکم پیش از بازسازی و مرمت

برخی گمانه‌زنی‌ها واژگونی پیکره را در نتیجه زمین لرزه‌ای که به احتمال بسیار در بازه سده‌های ۱۴ تا ۱۸ میلادی رخ داده بود، می‌دانند.

در برخی منابع نیز واژگونی آن را در جریان حمله اعراب به ایران به دست مهاجمان عرب می‌دانند.

بازسازی

پس از سالیان دراز که این پیکره شکسته و بر روی زمین افتاده بود، در سال ۱۳۳۶ خورشیدی از سوی پایوران ارتش استان فارس بازسازی و بر روی پایه استواری قرار گرفت.

متن سنگ‌نبشته ارتش درون غار

کتیبه ارتش روی دیوار غار شاپور که چگونگی برپا ساختن مجسمه را در سال ۱۳۳۶ شرح میدهد.

در دهانه غار دو سنگ‌نبشته وجود دارد که یکی از آنها برگردان متن سنگ‌نبشته شاپور در نقش رجب و دیگری درباره چگونگی برپاسازی دوباره پیکره پس از ۱۰۰۰ سال در سال ۱۳۳۶ بدست ارتش را شرح می‌دهد. هر دو سنگ‌نبشته از سوی ارتش بنا شده است:

در زمان سلطنت اعلیحضرت همایون شاهنشاه محمدرضا شاه پهلوی

بزرگ ارتشتاران شاهنشاه دوم سلسله پهلوی همایونی مجسمه شاپور اول شاهنشاه دوم سلسله ساسانی که بیش از هزار سال بخاک افتاده بود مجدداً برپا گردید

فرمان همایونی دائر به برپا ساختن مجسمه بوسیله سرلشکر دکتر بهرام آریانا رئیس ستاد ارتش شاهنشاهی ایران به سرلشکر محمد تقی مجیدی فرمانده سپاه ابلاغ و پس از شش ماه تلاش شبانه‌روزی در ساعت هفده روز بیست و ششم بهمن ماه یکهزار و سیصد و سی و شش خورشیدی مجسمه بجای خویش استوار گشت. این تلاش تحت رهبری و نظارت مستقیم سرلشکر محمد تقی مجیدی فرمانده سپاه ۵ و توسط هفت نفر افسران و یکنفر غیرنظامی، ۱ سرگرد فنی احمد بیضائی ۲ سروان پیاده کریم خرقانی ۳ ستوان یکم مهندس حسن بختیاری ۴ ستوانیکم پیاده غلامعلی آیرملو ۵ ستوان دوم مهندس جواد عمادی ده حقی ۶ ستوان دوم پیاده اصغر شکور ۷ ستوانسوم پیاده مصطفی افراسیابی ۸ غیر نظامی استاد موسی مختاری و بالغ بر دویست نفر درجه دار و سرباز و افزارمند پادگانهای شیراز و کازرون که نام آنها در دستور [...] سپاه ۵ درج گردیده انجام پذیرفته و علاوه از برپا کردن مجسمه تکمیل جاده اتومبیل رو از رودخانه شاپور تا ایستگاه اتومبیل واحداث راه سواره‌رو کوهستانی از ایستگاه اتومبیل تا پای دهانه غار و ساختن دویست و سی پله با سنگ تراشیده شده و نرده آهنی و ساختمان پیدار [؟] مسطحه با دیواره سنگی و پله‌های مربوطه در داخل غار نیز توسط افسران و افراد نامبرده بالا ساخته و پرداخته شده است. ستاد [؟] سپاه ۵ بهمن ماه ۱۳۳۶»

• نوشته‌هایی که ایتالیک شده‌اند مربوط به بخشهایی از سنگ‌نبشته هستند که پس از انقلاب سال ۵۷ عمداً تخریب شده‌اند.

نگارخانه

• 

  نگهبان غار کنار پیکره شاپور یکم

• 

  تابلوی میراث فرهنگی دربردارنده بازنمودهایی درباره غار شاپور

• 

  پیکره در دهانه غار

• 

  نگاره پیکره از درون غار شاپور

• 

  نگاره پشت پیکره شاپور

• 

  تاج پهلوی که روی دیوار غار شاپور بالای سنگ‌نبشته ارتش تراشیده شده

جستارهای وابسته

• غار شاپور
• بیشاپور
• تنگ چوگان
• نقش شاپور

منابع

• G. Reza Garosi: Die Kolossal-Statue Šāpūrs I. im Kontext der sasanidischen Plastik. Publishing company: Philipp von Zabern, Mainz ۲۰۰۹
• G. Reza Garosi: The Colossal Statue of Shapur I in the Context of Sasanian Sculptures. Publisher: Persian Heritage Foundation, New York ۲۰۱۲

• رضا گروسی: «پیکره شاپور یکم در زمینه سنگ تراشی و تندیس سازی ساسانیان» نشر تاریخ ایران، تهران ۱۳۹۴

پیوند به بیرون