زبانهای ایرانی
زبانهای ایرانی یکی از شاخههای زبانهای هندوایرانی از خانواده بزرگ زبانهای هندواروپایی را تشکیل میدهد. منظور از اصطلاح زبانهای ایرانی یا زبانهای ایرانیتبار، گروهی از زبانها است که همگی ریشه در یک زبان باستانی به نام زبان نیا-ایرانی داشتهاند و به معنی زبانهای مرتبط با واحد سیاسی کشور امروزی ایران نیست.
زبانهای ایرانی یک ریشه مشترک باستانی دارد و به گویشهای مختلف و هر گویش به لهجههای مختلف استعمال میشود. بعضی از گویشهای زبان ایرانی به خاطر تفاوتهای ظاهری در نحوه استفاده از عبارات و ترکیبها، امروزه خود به عنوان یک زبان نام برده میشوند.
مهمترین زبانها و گویشهای ایرانی امروزی عبارتند از: فارسی (پارسی، دری، یا تاجیکی)، مازنی، کردی، پشتو، بلوچی، لری، لکی، زازاکی، گیلکی، تالشی، تاتی، گویش تونی، آسی و سمنانی
امروزه زبانهای ایرانی بیشتر با خطهای عربی، لاتین، و سیریلیک نوشته میشوند. زبانهای ایرانی با زبان عربی و زبانهای ترکی تأثیر متقابل بسیاری داشتهاند.
زبانهای ایرانی بیشتر در کشورها و مناطق ایران، افغانستان، تاجیکستان، باختر پاکستان، کردستان ترکیه، کردستان عراق، و بخشهایی از آسیای میانه و قفقاز روایی دارد.
سه زبان از زبانهای ایرانی به عنوان زبان رسمی هم اکنون در چهار کشور استفاده میشود. این زبانها عبارت اند از فارسی در ایران، افغانستان و تاجیکستان، پشتو در افغانستان و کردی در عراق.
برآورد میشود که امروزه حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیون تن به زبانهای ایرانی سخن بگویند.[۱] بنیاد تابستانی زبانشناسی (SIL International) در سال ۱۳۸۴ برآورد کردهاست که امروزه به حدود ۸۷ گونه از زبانهای ایرانی سخن گفته میشود؛ که شمار سخنوران بزرگترین این زبانها به طور تخمینی عبارتند از: فارسی (۱۱۰ میلیون تن)،[۲] پشتو (۴۱–۶۰ میلیون تن)،[۳][۴] لری (۱۰ میلیون تن)، تبری و گیلکی (۷ میلیون تن)، کردی (۳۲ میلیون تن)،[۵] و بلوچی (۷ میلیون تن).
محتویات
پیشینه[ویرایش]
دوره باستان که از آغاز تا انقراض شاهنشاهی هخامنشی، تقریباً از سده بیستم تا حدود چهارم و سوم پیش از میلاد را دربرمیگیرد. از زبانهای ایرانی باستان چهار زبان آن شناخته شدهاست: مادی، سکایی، اوستایی و پارسی باستان. از زبان مادی و سکایی که یکی در غرب ایران و منطقه فرمانروایی ماد و دیگری در شمال، از مرزهای چین تا دریای سیاه، از جمله بین اقوام پارت و ساکنان سغد، رایج بوده، تنها کلمات و عباراتی در آثار دیگران برجای ماندهاست. اما از زبانهای اوِستایی و پارسی باستان مدارک بسیار در دست است. زبان اوِستایی، گویش مردم اطراف دریاچه هامون در سیستان بوده[نیازمند منبع] و زرتشت کتاب خود را به این زبان نوشته است.
پارسی باستان زبان مادری و زبان میهن اصلی خانواده و دودمان هخامنشی بودهاست. نخستین شواهد نوشتاری از این زبان، سنگنبشته بیستون است که تاریخ آن به قرن ششم پیش از میلاد برمی گردد. درهمین زمان زبانهای دیگر ایرانی باستان نیز وجود داشته که پا به پای چهار زبان مهم دوران باستان مراحل تکاملی را میپیمودهاست، مانند زبانهای بلخی، سغدی، پارتی و خوارزمی.
زبانهای ایرانی به سه دسته تقسیم میشوند:
- زبانهای ایرانی باستان
- زبانهای ایرانی میانه
- زبانهای ایرانی نو (شرقی و غربی)[۶]
این دستهبندی مطلقاً از لحاظ زمانی نیست، بلکه از نظر زبانشناسی هم هست.
ایرانی باستان[ویرایش]
زبان نیاایرانی نیای مستقیم این دسته از زبانهای ایرانی است.
از جمله زبانهای این دسته عبارتاند از زبانهای اوستایی (که بیشتر از طریق متون اوستا به ما رسیده است)، فارسی باستان (که بیشتر از طریق کتیبههای هخامنشی به ما رسیده است)، سکایی باستان، و مادی (که فقط چند واژهٔ آن، آن هم از طریق چند وامواژه در فارسی باستان و چند واژهٔ ذکر شده در منابع یونانی به ما رسیده است).
ایرانی میانه[ویرایش]
زبانهای ایرانی میانه به دو گروه تقسیم میشوند:
- گروه ایرانی میانه غربی، شامل پارتی (یا پهلوی اشکانی) و فارسی میانه (یا پهلوی)
- گروه ایرانی میانه شرقی، شامل سغدی، سکایی (یا ختنی)، خوارزمی و باختری (یا بلخی)
ایرانی نو[ویرایش]
زبانهای ایرانی نو به دو دسته بخش میشوند:
- شرقی
- غربی
زبانهای ایرانی نو با این که اساساً در ایران، افغانستان و تاجیکستان متمرکز شدهاند اما حقیقتاً گستره جغرافیایی بسیار وسیع تری را در بر میگیرند شامل مناطقی در قفقاز، آسیای میانه، ترکستان چین، پامیر، ترکیه، سوریه، عراق و شبه قاره هند.
زبانهای ایرانیتبار شرقی[ویرایش]
دسته شرقی زبانها و گویشهای ایرانی نو که اغلب در کشورهای افغانستان، پاکستان، تاجیکستان و گرجستان رایج اند یه چند گروه تقسیم میشوند که عبارتند از:
زبانهای ایرانیتبار غربی[ویرایش]
زبانهای ایرانی تبار غربی به دو گروه دستهبندی میشوند:
این گروه شامل زبانها و گویشهای آذری باستان، تفرشی، خوانساری، آرانی، بیدگُلی، گَزی، دری زرتشتی، سیوندی، تبری (مازندرانی)، کردی، گیلکی، تالشی، زازا-گورانی، پارتی، سمنانی، تاتی و بلوچی میباشد.
این گروه شامل زبانها و گویشهای فارسی/پارسی، فارسی نو، تاتی قفقاز، لاری، لری و بختیاری میباشد.
رسمالخط[ویرایش]
زبانهای ایرانی دارای رسمالخطهای گوناگون هستند. از جمله خط میخی (در مورد پارسی باستان)؛ خط آرامی (در مورد نخستین کتیبههای پارسی میانه، پارتی، سغدی، و خوارزمی)؛ دو نوع خط سریانی، سطرنجیلی (در مورد پارسی میانه، پارتی، یاختری، سغدی و فارسی نو) و نستوری (سغدی مسیحی و فارسی نو)؛ خط عبری (در مورد فارسی نو و لهجههای محلی)؛ خط عربی (در مورد فارسی نو، خوارزمی، کُردی، پشتو و بلوچی)؛ خط براهمی (در مورد خُتَنی، تُمْشُقی و سغدی)؛ خط یونانی (در مورد باختری)؛ خط سیریلیک (در مورد اُسِتی و تاجیکی) و خط لاتین (در مورد کُردی، اُسِتی و زازاکی).[۷]
جدول زبانهای ایرانی[ویرایش]
فارسی | زازاکی | کرمانجی/سرانجی | پشتو | تاتی | بلوچی | مازندرانی | پارسی | پارسی میانه | پارتی | پارسی باستان | اوستایی | آسی |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
زیبا، خوش چهره | hewl, weş, rınd | rind, delal/cwan | ʂkulai/xkulai, ʂɑjista/xɑjista, خجسته | xojir | sharr, soherâ | ṣəmxâl/ Xəş-nəmâ | zibâ/ xuš-chehreh | hučihr, hužihr | hužihr | naiba | vahu-, srîra | ræsughd |
خون | goyni | xwîn/xwên | wina | xevn | hon | xun | xūn | xōn | xōn | vohuni | tug | |
نان | nan/non | nan | ɖoɖəi, nəɣɑn | nun | nân, nagan | nûn | nân | nân | nân | dzul | ||
آوردن | ardene | anîn/hênan/weranîn, hawirdin | rɑ wɺ̡əl | vârden, biyordon | âurten, yārag, ārag | biyârden | âvardan/biyar | âwurdan, āwāy-, āwar-, bar- | āwāy-, āwar-, bar- | bara- | bara, bar- | xæssyn |
برادر | bıra | bira | wror | bərâr | brāt, brās | birâr | barādar | brād, brâdar | brād, brādar | brâtar | brâtar- | æfsymær |
آمدن | ameyene | hatin/wara | rɑ tləl | biyâmiyan | āhag, āyag | Biyamona, enen | âmadan | âmadan, awar | awar, čām | ây-, âgam | âgam- | cæwyn |
گریه | bermayene | girîn | ʒaɺ̡əl | bərma | greewag, greeten | bərmə/ qâ | geristan/geryeh | griy-, bram- | kæwyn | |||
تار، تاریک | tari | tarî/tarîk | tjɑrə | ul, gur, târica, târek | thár | siyo | târîk | târīg/k | târīg, târēn | sâmahe, sâma | tar | |
دختر | keyne/keyna/çeneke | keç, kîj, dot/kiç, kîj, kenîşk | lur | titiye, dətar | dohtir, duttag | kijâ/ dether | doxtar | duxtar | duxt, duxtar | duxδar | čyzg (Iron), kizgæ (Digor) | |
روز، روشن | roce/roje/roze | roj | wrad͡z | revj, ruz | roç | rezh | rûz | rōz | raucah- | bon | ||
کردن | kerdene | kirin/kirdin | kawəl | korden | kanag, kurtin | hâkerden | kardan | kardan | kartan | kạrta- | kәrәta- | kænyn |
در، دروازه، دریچه | ber, keyber, çeber | derge/derke, derga | war, daɺ̡a | darvâca | gelo, darwāzag | bəli | dar | dar | dar, bar | duvara- | dvara- | dwar |
مردن | merdene | mirin/mirdin | mrəl | bamarden | mireg | mərnen | murdan | murdan | mạriya- | mar- | mælyn | |
خر | her | ker | xar | astar, xar | her | xar | xar | xar | xæræg | |||
تخم، خاویار، خایه | hak | hêk/hêlke | hagəi | merqâna, karxâ | heyg, heyk | merqâna | toxm | toxmag, xâyag | taoxmag, xâyag | taoxma- | ajk | |
زمین | êrd (uncertain origin) | erd/herd (uncertain origin) | zməka | zemin | zemin | zemi | zamin | zamīg | zamīg | zam- | zãm, zam, zem | zæxx |
سر شب، پگاه | şan | êvar/êware | mɑʂɑm/mɑxɑm | nemâzi sar | begáh | nəmâşun | begáh | sarshab | êbêrag | izær | ||
چشم | çım | çav/çaw | stərga | coš | ch.hem, chem | bəj, Çəş | chashm | chašm | chašm | čaša- | čašman- | cæst |
پدر | pi/pêrde | bav/bab, bawk | plɑr | piya, piyar, dada | pit, piss | piyer | pedar | pidar | pid | pitar | pitar | fyd |
ترس | ters | tirs | vera, tars | târs | turs, terseg | təşəpaş | tars | tars | tars | tạrsa- | tares- | tas |
نام زد، خواستگار | washti | dezgîran | t͡ʃanɣol | numuzâ | nām zād | xasgar | nâm-zad | - | - | usag | ||
خوش | weş | xweş | ʂa/xa | xojir | wash, hosh | xaar | xosh | dârmag | srîra | xorz / dzæbæx | ||
انگشت | engihst/gisht | til/qamik, engust | gwəta | anquš | lenkutk, mordâneg | angoos | angošt | angust | dišti- | ængwyldz | ||
آتش، آذر | adır | agir/awir, agir | or | taš | âch, âs | tesh | âtaš, âzar | âdur, âtaxsh | ādur | âç- | âtre-/aêsma- | art |
ماهی | mase | masî | kab | mâyi | mâhi, mâhig | mahi | mâhi | mâhig | mâsyâg | masyô, masya | kæsag | |
خوراک، خوردن | werdene | xwarin/xwardin | xoɺ̡ə / xwaɺ̡əl | harden | warag, warâk | Xərak/ xəynen | xordan | parwarz / xwâr, xwardīg | parwarz / xwâr | hareθra / ad-, at- | xærinag | |
رفتن | şiyayene | çûn | tləl | šiyen, bišiyan | jwzzegh, shutin | shunen / burden | raftan | raftan, shudan | ay- | ai- | ay-, fra-vaz | cæwyn |
خدا، بغ، پروردگار | homa | xwedê/xwa | xwdai | xədâ | hwdâ | homa, xəda | khodâ | bay, abragar | baga- | baya- | xwycaw | |
خوب، نیکو | rınd | baş, rind/baş, çak | ʂə/xə | xâr, xojir | jawáin, šarr | xâr | xub / nîuū | xūb, nêkog | vahu- | vohu, vaŋhu- | xorz | |
سبزه، علف، گیاه | vash | giya, riwek, şênkatî | wɑʂə/wɑxə | vâš | rem, sabzag | sabzeh, giyâh | giyâ | dâlūg | urvarâ | kærdæg | ||
بزرگ، گته | gırd / pil | mezin/gewre, mezin | loj, ɣwara | pilla | mastar, mazan | gat, belang, pila | bozorg | wuzurg, pīl | vazraka- | uta-, avañt | styr | |
دست | dest | dest | lɑs | bâl | dast | dess | dast | dast | dast | dasta- | zasta- | k'ux / arm |
سر | ser/sar | ser | sar, kakaɺ̡ai | kalla | saghar | kalə | sar | sar | sairi | sær | ||
دل | zerre | dil | zɺ̡ə | dəl | dil, hatyr | dil/dill | del | dil | dil | aηhuš | zærdæ | |
اسب | estor/astor | hesp/esp | ɑs | asb, astar | asp | istar | asp | asp, stōr | asp, stōr | aspa | aspa- | bæx |
خانه، سرای | keye | mal/mall, xanu | kor, xuna | kiya | log, dawâr | səre | xâneh | xânag | demâna-, nmâna- | xædzar | ||
گرسنه | veyşan | birçîtî/birsêtî | lwəʐa/lwəga | vašnâ, vešir, gosna | shudhagh | veyshna | gorosnegi | gursag, shuy | stong | |||
زبان) | zıwan / zon | ziman/ziman, ziwan | ʒəba | zobun, zəvân | zevân, zobân | ziwân | zabân | zuwân | izβân | hazâna- | hizvâ- | ævzag |
خندیدن | huyayene | kenîn/pêkenîn, kenîn | xandəl | xurəsen, bexandastan | khendegh, hendeg | xandidan | xandīdan | karta | Syaoθnâvareza- | xudyn | ||
زندگی، زیستنی | cewiyayene | jiyan | ʒwandun | zindәgi | zendegih, zind | zendegi | zīndagīh, zīwišnīh | žīwahr, žīw- | gaêm, gaya- | card | ||
مرد | merd | mêr/ pyaw | saɺ̡ai, meɺ̡ə | mardak, miarda | merd | merd | mard | mard | mard | martiya- | mašîm, mašya | adæjmag |
ماه | ashme | heyv/mang | spoʐmai/spogmai, mjɑʃt | mâng | máh | mithra | mâh | māh | māh | mâh- | måŋha- | mæj |
مادر، دایه | maye/marde | dayik, mak | mor | mâr, mâya, nana | mât, mâs | mâr | mâdar | mādar | mādar | mâtar | mâtar- | mad |
دهان، فک | fek | dev/dem | xwlə | duxun, dâ:ân | dap | dahân | dahân, rumb | åŋhânô, âh, åñh | dzyx | |||
نام | name | nav/naw | num | num | nâm | num | nâm | nâm | nâman | nãman | nom | |
شب | şewe | şev/şew | ʃpa | šö, šav | šap, shaw | sheow | shab | shab | xšap- | xšap- | æxsæv | |
باز کردن | akerdene | vekirin/kirdinewe | prɑnistəl, xlɑsawəl | vâ-korden | pabožagh, paç | vâ-hekârden | bâz-kardan | abâz-kardan | būxtaka- | būxta- | gom kænyn | |
آرام | pêameyış | aştî | roɣa | dinj | ârâm | âshti, ârâmeš, ârâmî | âštih, râmīšn | râm, râmīšn | šiyâti- | râma- | fidyddzinad | |
خوک | xoz | beraz | xug, seɖar | xu, xuyi, xug | khug | xi | xūk | xūk | hū | xwy | ||
جایگاه، جا | ja | cih/jê | d͡zɑj | yâga | hend, jâgah | jâh/gâh | gâh | gâh | gâθu- | gâtu-, gâtav- | ran | |
خواندن | wendene | xwendin/xwêndin | lwastəl | baxânden | wánagh | baxinden | xândan | xwândan | kæsyn | |||
گفتن، گپ زدن، آوا سردادن | vatene | gotin/witin, gutin | wajəl | vâten, baguten | gushagh | baotena | goftan, gap(-zadan) | guftan, gōw-, wâxtan | gōw- | gaub- | mrû- | dzuryn |
خواهر | waye | xweşk | xor | xâke, xâv, xâxor, xuâr | gwhâr | xâxer | xâhar/xwâhar | xwahar | x ̌aŋhar | xo | ||
کوچک، کم، خرد، ریز، بچه | qıj | biçûk | kut͡ʃnai, waɺ̡ukai, kam | qijel, qolâ | gwand, hurd | pətik, bechuk, perushk | kuchak, kam, xurd, rîz | kam, rangas | kam | kamna- | kamna- | chysyl |
پسر | laj | kur/kurr | zoj | pur, zâ | baç, phusagh | pisser | pesar, baça | pur, pusar | puhr | puça | pūθra- | fyrt |
روان | gan | gyan, rewan | arwɑ | rəvân | rawân | ravân | rūwân, gyân | rūwân, gyân | urvan- | ud | ||
بهار | wesar | bihar/behar | psarlai | vâ:âr | bhârgâh | wehâr | bahâr | wahâr | vâhara- | θūravâhara- | ||
برز، برجسته، بلند | berz | bilind/berz | lwaɺ̡, d͡ʒəg | pilla | bwrz, buland | boland / bârez | buland, borz | bârež | barez- | bærzond | ||
دَه | des | deh/de | les | da | deh | da | dah | dah | datha | dasa | dæs | |
سه | hiri/hirê | sê | dre | so | sey | se | se | sê | hrē | çi- | θri- | ærtæ |
دِه | dewe | gund/dê | kəlai | döh, da | helk, kallag, dê | deh | deh, wis | wiž | dahyu- | vîs-, dahyu- | vîs | qæw |
خواستن | waştene | xwestin/wîstin | ɣuʂtəl/ɣuxtəl | begovastan, jovastan | lotagh | bexanen | xâstan | xwâstan | fændyn | |||
آب | owe | av/aw | obə | âv, ö | âp | ab | âb/aw | âb | âb | âpi | avô- | don |
کِی | key | kengê/key, kengê | kəla | key | ked | kay | kay | ka | čim- | kæd | ||
باد | va | ba | bɑd | vâ | gwáth | wâ | bâd | wâd | vâta- | dymgæ / wad | ||
گرگ | verg | gur/gurg | lewə, ʃarmuʂ/ʃarmux | varg | gurkh | varg | gorg | gurg | varka- | vehrka | birægh | |
زن | cêniye | jin | ʂəd͡za/xəd͡za | zeyniye, zenak | jan | zhənya | zan | zan | žan | gǝnā, γnā, ǰaini-, | sylgojmag / us | |
سال | serre | sal/sall | kɑl | sâl | sâl | sâl | sâl | θard | ýâre, sarәd | az | ||
آری/ نه | ya / né | erê, a / na | ho (wo) / na, ja | ahan / na | ere / na | baleh, ârē, hā / na, nee | hâ / ney | hâ / ney | yâ / nay, mâ | yâ / noit, mâ | o / næ | |
دیروز | vizêri | duh/dwênê | parun | azira, degiru | zí | direz | diruz | dêrûž | diya(ka) | zyō | znon | |
پارسی | زازاکی | کرمانجی/سرانی | پشتو | تاتی | بلوچی | مازندرانی | پارسی | پارسی میانه | پارتی | پارسی باستان | اوستایی | آسی |
منابع[ویرایش]
- ↑ Windfuhr, Gernot. The Iranian languages. Routledge Taylor and Francis Group.
- ↑ Windfuhr, Gernot. The Iranian Languages. Routledge. 2009. p. 418.
- ↑ «pashto». Nationalencyklopedin.
- ↑ Penzl, Herbert; Ismail Sloan (2009). A Grammar of Pashto a Descriptive Study of the Dialect of Kandahar, Afghanistan. Ishi Press International. p. 3. ISBN 0-923891-72-2.
Estimates of the number of Pashto speakers range from 40 million to 60 million...
- ↑ Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002. Excerpt from pg 350: “As much as 25% of Turkey is Kurdish. ”
- ↑ محسنی، محمدرضا1392: "پانترکسیم، ایران و آذربایجان"، چاپ دوم، نشر سمرقند، ص 130-131
- ↑ دانشنامه ایرانیکا، سرواژهٔ IRAN vi, (3) Writing Systems
پیوند به بیرون[ویرایش]
- زبان فارسی
- گویشهای ایرانی
- زبانهای ایرانی
- نگاره درختی زبانهای ایرانی
- آمارهایی درباره زبانهای رایج ایران
|
|
|
|
این یک مقالهٔ خرد مرتبط با زبان است. با گسترش آن به ویکیپدیا کمک کنید. |