پیشینه نام نیشابور

پیشینهٔ شهر نشینی در منطقه نیشابور مورد اختلاف بین تاریخ نگاران و باستان شناسان است. با این حال دوره ساسانیان نیشابور را به تاریخ پیوند می‌دهد. این نوشتار نام‌های اطلاق شده بر شهری که امروزه نیشابور گفته می‌شود، بررسی می‌کند. به طور کوتاه سیر نام گذاری این شهر و منطقهٔ آن، این گونه‌است:(جدول زیر تغییرات نام ها ی این منطقه را نشان می‌دهد.)

دوره تاریخی یا اسطوره	زبان دوره	نام اطلاق شده بر نیشابور کنونی	نام‌های دیگر	نقش شهر
در کتاب اوستا و هخامنشیان	اوستایی پارسی باستان	رئونت /Re e vant		مذهبی، در حال رشد
ساسانیان	فارسی پهلوی	نیوشاپور/New Shapur	نیو شَهپُهْر(شاهپور)، ابرشهر، نیک شَهپُهْر	از شهرهای مهم بناشده شاهپور ساسانی
بنی امیه	عربی	نَیسابور	اَبَرشهر، ایران شهر	شهر فتح شده توسط مسلمانان بدون جنگ
بنی عباس و طاهریان	عربی	نَیسابور	اَبَرشهر/Abar Shahr-مدینة الرضا(شهر رضا)	ام البلاد خراسان، یکی از چهار شهر کرسی‌نشین خراسان، گسترش مدارس مهم و مساجد و خانقاه‌ها، ورود علی بن موسی به نیشابور، اعلام استقلال امیران طاهری
ایلخانان مغول	مغولی	شهر شادیاخ
صفوی	فارسی، آذربایجانی	نیشاپور/Nishapur	شهر فیروزه	گسترش بهره بردای از معدن سنگ فیروزه نیشابور
امروزه	فارسی	نِیشابور/Neyshabour	نشابور/Neshabur- نام‌های پیشین هم استفاده می‌شود.

در کتاب اوستا و دوره هخامنشیان

نوشتار اصلی: ریوند

رِئِوِنت (به زبان اوستایی :یعنی شکوه و جلال) نامی است که در کتاب اوستا به منطقه نیشابور اطلاق می‌شده‌است.این واژه همراه با ایجاد آتشگاه آذربرزین‌مهر مشهور شد.محل کنونی این آتشکده زرتشتیان و رئونت امروزه مورد اختلاف است.فریدون جنیدی، معتقد است نام باستانی این شهر، پیش از نیوشاپور، «ریوند» به معنای شهری دارای جلال و شکوه بوده‌است

دوره ساسانیان

نوشتار اصلی: ابرشهر

نیو شَهپُهْر (به زبان پهلوی:یعنی ساختهٔ نیک شاهپور) نامی است که بی شک واژهٔ نیشابور محرف شدهٔ آن است، که تا دوره‌های بعدی و تا کنون نیز کاربرد دارد.این نام یاد آور بنیان گذار شهر نیشابور، شاهپور یکم ساسانی است.همچنین در این دوره، به مجموعه شهر نیشابور و شهرک‌ها و شهرهای اطراف آن، ابرشهر می‌گفتند.

دوران خلافت راشدین, امویان و عباسیان

نَیسابور یا نِیسابور یکی از نام‌های جغرافیایی-تاریخی شهر و منطقه‌ای است که امروزه در زبان فارسی، نِیشابور گفته می‌شود. این واژه عربی شدهٔ واژهٔ نیو شَهپُهْر (به زبان پهلوی: یعنی ساختهٔ نیک شاهپور) است. پیشینهٔ کاربرد این واژه از زمان گسترش شهر نیشابور در سده ۴ میلادی، در زمانِ حکمرانیِ شاهپور دوم ساسانی و به هنگام فعالیت‌های اقتصادی و شهرت آن در جاده ابریشم می‌رسد. این نام از زبان عربی به زبان‌های سریانی، آشوری و مصری راه پیدا کرد؛ به طوری که در بین بیشتر تمدن ها - کشورها - از سده چهارم میلادی تا کنون نیز این نام بیان می‌شود. همچنین در بیشتر کتاب‌ها و منابع عربی از قدیم تا امروز و در زبان فارسی تا پیش از حمله مغول به این شهر این نام کاربرد داشته و دارد. نَیسابور، نام رسمی شهر نیشابور در زمان خلافت خلفای راشدین، اموی و عباسی بوده‌است. در بیشتر کتاب‌ها و نوشته‌های تاریخی اسلامی، عربی (در گذشته و امروزه) و ایرانیِ پیش از حمله مغول این واژه کاربرد داشته و دارد. نمونه:

• در دیوانِ اشعار ابو تمّام و دیگر نوشته‌های وی (که خود در سال 220 مأمور ویژه معتصم بالله، در نیشابور بوده‌است) همه جا واژه نیسابور نوشته شده‌است.

سکه‌های هم از دوره امویان برجای مانده‌است که نام ابر شهر بر روی آن به عنوان محل ضرب ذکر شده‌است.امروزه نام نیشابور در زبان عربی همین نَیسابور گفته می‌شود.

در سال ۲۰۰ هجری، نام افتخاریِ مدینة الرضا توسط شیعیان بر این شهر اطلاق می‌شده‌است که مربوط به ورود علی بن موسی به این شهر بوده‌است.این نام از آن جا که همه اهالی این شهر در آن زمان پیروی مذهب شیعه نبودند، کاربردی همگانی نداشته‌است.

ایلخانان مغول

پس از حمله مغول به نیشابور این شهر خالی از سکنه شد و فقط عده‌ای در شادیاخ زندگی می‌کردند، پس نام شهر شادیاخ بر نیشابور می‌نهادند.این نام پس از رونق دوباره شهر دیگر کاربردی نداشت.

صفویان

در این دوره بهره بردای از معدن سنگ فیروزهٔ نیشابور به شکلی نوین و با صرفه اقتصادی بالا شروع شد.مدتی نام شهر فیروزه بر نیشابور در این دوره می‌گفتند هرچند که پیش از این نام کاربرد داشته است.

امروزه

نِیشابور نامی است که امروزه به این شهر می‌گویند .در لهجه محلی، نُشابور و نِشابور هم می‌گویند.نام‌های پیشیین هم به صورتی محدود و اشاره گر به موضوعی کاربرد دارد.

منابع

• معجم البلدان از یاقوت حموی ذیل واژه «نیسابور»
• سرزمینهای خلافت‌شرقی، لسترنج
• Frye, Richard Nelson. The histories of Nishapur. Harvard University Press, 1965
• تاریخ نیشابور(الحاکم)
• تاریخ نیشابور، ریچارد فرای
• سرمه چشم نشابور، از محمد پروانه
• تاریخ نیشابور، از فریدون گرایلی

جستارهای وابسته

• ابرشهر
• نیشابور
• نیسابور
• ربع نیشابور
• تاریخ نیشابور