مالیات بر ارزش افزوده

مالیات بر ارزش افزوده «مالیات غیر مستقیمی» است که مصرف‌کننده (خریدار) آن را به همراه بهای خرید کالا یا خدمات می‌پردازد و دریافت کننده (فروشنده) موظف است مقدار مالیات دریافتی را به خزانه دولت واریز کند. از آنجا که خود فروشنده نیز ضمن خرید اولیه چنین مالیاتی را پرداخته ولی مصرف‌کننده محسوب نمی‌شود، اینست که او حق دارد کل «مالیات‌های ارزش افزوده» پرداختی خود را از کل «مالیات بر ارزش افزوده» های دریافتی کسر کرده و مابه تفاوت را به دولت بپردازد.

مالیات بر ارزش افزوده به تمامی خدمات و کالاهایی تعلق می‌گیرد که در برابر پول در داخل کشور داد و ستد می‌شوند، مگر آنکه در قانون برای آن شرایط ویژه، از جمله تخفیف‌هایی در نظر گرفته باشند. کالا هایی که صادر می‌شوند از این مالیات معاف هستند: ر.ک. Duty-free. به همین دلیل گردشگران (که در کشور محل سفر و خرید اقامت رسمی و دائم ندارند) می‌توانند ضمن خرید، از فروشنده «برگه تفکیک بهای خرید و مالیات برارزش افزوده» (Export document) درخواست کنند. این برگه می‌بایستی ضمن خروج از کشور (حد اکثر سه ماه پس از خرید) توسط اداره گمرک مرزی، پس از رویت اجناس، تأیید شود. خریدار سپس می‌تواند از راه‌های مختلف، از جمله طی سفر بعدی از طریق خود فروشنده یا شرکت‌های ویژه مستقر در بخش ترانزیت فرودگاه یا در خاک کشور مقصد، مالیات پرداختی را دریافت کند. ساکنین کشورهای اتحادیه اروپا در داخل مرزهای این اتحادیه امکان باز دریافت مالیات را ندارند. فروشگاه‌های واقع در سالن ترانزیت فرودگاه ها، در محوطه سفارت خانه ها، سازمان ملل٬ یونسکو٬ فائو و سایر مکان‌های در این رده٬ که خرید در آنها تحت شرایط ویژه ای امکان دارد٬ «Duty-free shop» محسوب شده و مالیات بر ارزش افزوده را از مشتری دریافت نمیکنند.

اداره گمرک برای کالاهایی که داخل کشور میشوند (واردات تجاری، بوسیله مسافر یا از راه پست) پس از کسر مبلغ سقفی مجاز، مالیات بر ارزش افزوده بهای حقیقی یا تخمینی آن کالا را از مالک کسب میکند. در این رابطه استثناء هایی وجود دارد که قانون هر کشوری تعیین میکند. مثلا در اکثر کشور های اروپایی واردات شیر مادر، اعضای بدن انسان، خون و محصولات جانبی خون، برخی کشتی های اقیانوس پیما و بسیاری اقلام دیگر از مالیات بر ارزش افزوده وارداتی معاف هستند (ر ک قوانین کشوری)

در برخی کشورها داروها، خدمات پزشکی، خدمات عام‌المنفعه، مواد غذایی، کالاهای رسانه‌ای چاپی غیر تبلیغاتی (یا با تبلیغات نسبتاً کم) و برخی خدمات دولتی و شبه دولتی در بعضی کشورها (ازجمله آتش‌نشانی، دادگستری، بهای تمبر و برخی دیگر خدمات پستی، خدمات ایمنی و نجات، جرائم نقدی و امثالهم) شامل استثناء می‌شوند. در این رابطه، یعنی تخفیف‌ها یا حذف مالیات استثناءها بسیار فراوان هستند و بایستی به قوانین هرکشوری رجوع کرد. مثلاً در اروپا فقط ۴ کشور مالیات بر ارزش افزوده داروها را حذف نموده‌اند و مابقی نرخ مالیات را با تخفیف یا کامل کسب می‌کنند (انگلستان صفر٪) (آلمان ۱۹٪ یعنی نرخ کامل).

اداره مالیات در حالت عادی «تک پست» های دریافتی و پرداختی کسبه را در نظر نمی‌گیرد (ولی ممیزی مالیاتی اداره دارایی اینکار را می‌کند)، بلکه جمع کل را در انتهای سال مورد محاسبه قرار می‌دهد. یک بازرگان یا تولیدکننده در انتهای سال حجم تمامی مالیات‌های پرداختی (برای آب، برق، بخاری، خریدهای شرکت، بنزین خودروها، تعمیر خودروها و صدها پست دیگر) را از کل مالیات‌های دریافتی از مشتریان کسر نموده و وجه تفاوت را به دولت می‌پردازد.

نمونه چرخش مالیات بر ارزش افزوده

تاجر یا کشاورز جنگلدار یک کیلوگرم چوب درخت را به بهای ۱۰ ریال به کارخانه کاغذسازی می‌فروشد و ۱۰٪ یعنی ۰٬۹ ریال مالیات نهفته ارزش افزوده کسب می‌کند [ ۱۰ ریال =( ارزش افزوده ۰٬۹ + بهای چوب ۹٬۱) ]. کاغذ تولید شده از دست دهها تولیدکننده و بازرگان و دلال عبور می‌کند تا در انتها به شکل یک کتاب با قیمت فروش ۵۰۰۰۰ ریال (با مالیات نهفته ۱۰ درصدی = ۴۵۴۵٬۴۵ ریال) به دست مصرف کننده برسد. در این بین خزانه دولت شاید ده‌ها یا صدها بار مالیات بر ارزش افزوده کسب کرده و باید کل مبالغ تفاوت ارزش‌های افزوده دریافتی را به پرداخت کننده‌ها یعنی همه «ارزش افزا ها» که در تبدیل چوب به کتاب سهیم بوده‌اند، از جمله: کارخانه چوب بُری، کارخانه اره سازی، فروشنده‌های عمده و خرده اره، تا کاغذ ساز، کاغذ فروش، شرکت‌های باربری و ترابری، شرکت های بیمه٬ شرکت برق، شرکت آب، شرکت تلفن، شرکت خدمات اینترنت٬ شرکت دفع زباله، سازنده رنگ کاغذ، سازنده رنگ چاپ، فروشنده رنگ کاغذ، فروشنده رنگ چاپ، عمده فروش‌های مختلف، چاپخانه کتاب، صحافی کتاب، شرکت‌های تبلیغات و تک فروش کتاب بازگرداند، زیرا مالیات بر ارزش افزوده حقیقی را فقط باید مصرف کننده انتهایی بپردازد. این امر کار بخش خصوصی و اداره‌های مالیات را بسیار سنگین می‌کند. به همین خاطر گهگاهی بحث آن مطرح می‌شود که بهتر است این مالیات را از داد و ستدهای بین «ارزش افزاها» (تولید کننده گان، فروشنده‌های میانی و دلال‌ها) حذف کنند.

نرخ مالیات بر ارزش افزوده

در بسیاری کشورها چند نوع و درصد مختلف برای این مالیات وجود دارد. مثلا آلمان: مالیات استاندارد ۱۹٪ است. ولی خوراک، آب منازل٬ مطبوعات و کتاب ۷٪ و اجرت پزشک٬ خدمات شهری و دولتی و خرید خانه صفر٪ (به هرینه های ساختن خانه مالیات تعلق میگیرد!) ولی دارو ۱۹٪ است. کمترین سطح مالیات بر ارزش افزوده را در اروپا سوئیس با ۸٪ و بالاترین را ایسلند با ۲۵،۱٪ داراست. در کشورهای دیگر جهان نیز بین ۴ تا ۲۵٪ رایج است (ژاپن ۵٪، ترکیه ۱٪، ۸٪ و ۱۸٪، سوئیس صفر تا ۸٪، ایالات متحد آمریکا از این نوع مالیات (با این نام) استفاده نمی‌کند)

روش محاسبه نرخ‌های متفاوت مالیات بر ارزش افزوده در برخی کشورها بسیار پیچیده است و در نهایت اشکال و اشتباه‌هایی را در حسابداری شرکت‌ها ببار میاورد. این امر می‌تواند پس از چندین سال کار و کسب برای مالیات پردازان مشکلات تسویه حساب مالیاتی کلانی بوجود بیاورد.

چند نمونه از آلمان به عنوان کشور چند نرخی

- در آلمان مالیات بر ارزش افزوده برای فروش گل و گیاه ۷٪ است ولی به همان گل و گیاه در داخل گلدان ۱۹٪ تعلق می‌گیرد. در این رابطه (گل بریده، گل ریشه دار، داخل یا بدون گلدان، گلدان دائم یا گلدان یک بار مصرف) خط مشی روشنی وجود ندارد و پیوسته بین اداره مالیات و کسبه بحث و مجادله هست. این وضعیت پیچیده در رابطه با تخفیف های مالیات بر ارزش افزوده در سایر کشور های اروپا نیز برقرار است.

- مالیات بر ارزش افزوده برای غذا، جهت خوردن در داخل رستوران ۱۹٪ است ولی اگر مشتری همان غذا را با خود به بیرون از رستوران ببرد ۷٪ تعلق می‌گیرد. به همین خاطر صندوق دارهای رستورانهای سرپایی (Fast food) قبل از جمع‌بندی سفارشات از مشتری می‌پرسند: "غذا را اینجا می‌خورید یا که با خودتان می‌برید؟" (اگر مشتری غذا را با خود به بیرون ببرد، تخفیف مالیاتی (۷٪ بجای ۱۹٪) به نفع فروشنده در صندوق رستوران می‌ماند)

- مالیات بر ارزش افزوده فروش چندین برگ کاغذ چاپ شده ۱۹ ٪ است ولی اگر همانها را به نحوی صحافی کنند (شبیه کتاب یا مجله با حجم محتوای تبلیغاتی کمتر از ۵۰٪) ۷٪ مالیات تعلق می‌گیرد. اگر محتوای کتاب طبقه بندی شده و برای جوانان ممنوع باشد ۱۹٪ مالیات تعلق میگیرد.

نمونه ساده محاسبه

تسویه حساب بازرگان با مالیات ۱۰ درصدی: خرید جنس با بهای ۱۰۰ ریال + ۱۰ ریال مالیات و افزودن ارزش جنس... و در انتها ۳۰۰ ریال فروش با ۲۷/۲۷ ریال مالیات نهفته در بهای فروش. مابه تفاوت قابل پرداخت به خزانه دولت = ۱۷/۲۷ ریال.

۱۰۰ ریال + ۱۰٪ = ۱۱۰ ریال ← افزودن ارزش (دلالی، فروش یا تولید فرق نمی‌کند) ← فروش به قیمت ۲۷۲/۷۳ ریال + ۱۰٪ مالیات (= ۲۷/۲۷) = ۳۰۰ ریال

روش قیمت گذاری و فاکتور نویسی در بازار

بنا بر قوانین بسیاری از کشورها از جمله در تمامی اتحادیه اروپا، فروشنده ها وظیفه دارند قیمت کل و حاوی «مالیات بر ارزش افزوده» را روی کالا بنویسند. روش قیمت گذاری به شکل «قیمت پایه» + «مالیات بر ارزش افزوده» ممنوع است و جرم سنگینی محسوب میشود. فروشنده ها موظف هستند در فاکتور نویسی (مثلا رسید صندوق) در انتهای محاسبه «مبلغ قابل پرداخت»، رقم «مالیات بر ارزش افزوده» را به صورت جداگانه استخراج کرده و به همراه نرخ درصد آن بنویسند.
نمونه: ۱۱۰ ریال بهای فروش کل← رسید صندوق: قیمت کل = ۱۱۰ ریال. دارای ۱۰ ریال مالیات بر ارزش افزوده به نرخ ۱۰٪.

حجم مالیات بر ارزش افزوده در چند کشور اروپایی

دولت انگلستان در سال ۲۰۱۰ میلادی ۱۱۰ میلیارد یورو مالیات بر ارزش افزوده کسب کرده، دولت اتریش ۲۳ میلیارد یورو و دولت آلمان ۱۸۰ میلیارد یورو. این رقم برابر ۴۸٬۳٪ کل مالیات‌ها در آلمان است. در سال ۲۰۱۵ در اتحادیه اروپا ۱۰۰۰٫۰۰۰٫۰۰۰٫۰۰۰ یورو مالیات بر ارزش افزوده کسب شده و تخمینا ۱۷۰٫۰۰۰٫۰۰۰٫۰۰۰ یورو مالیات بر ارزش افزوده با روش‌های غیرقانونی به عنوان «فرار مالیاتی» به دست دولت‌ها نرسیده. همچنین سالانه ۵۰.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰ یوروی دیگر نیز از طریق کلاهبرداری شبه قانونی به نام تجارت «چرخ فلکی» (به انگلیسی carousel fraud یا Missing trader fraud) به دست دولت ها نمیرسد. در این روش کالا های سبک ولی گرانبها چون تلفن همراه یا مدار مجتمع بین بازرگانان چند کشور اروپایی گردانده (دست به دست) میشوند تا اینکه بازرگان آخر خط٬ یکباره چرخه گردان را در بازار ترک میکند «Missing trader»٬ ضمنی که بازرگانان قبلی بخاطر تجارت صادراتی مالیات لازم را نپرداخته اند یا اگر تجارت داخلی بوده٬ مالیات خود را پس گرفته اند. ردگیری اینگونه وجوه مالیات بسیار مشکل و پیچیده است. دولت های اروپا از سال ۲۰۱۵ موانع ویژه ای برای اینگونه کلاه برداری ها طرح ریزی کرده اند.

کشورهایی که از این روش مالیات‌گیری استفاده نمی‌کنند

مبدأ اصلی روش مالیات‌گیری به صورت مالیات بر ارزش افزوده، کشورهای توسعه‌یافتهٔ اروپا می‌باشد، اما برخی کشورها با نگرشی متفاوت به اقتصاد، از این روش از مالیات‌گیری بهره نمی‌برند. از جملهٔ کشورهایی که در آنها مالیات‌گیری از نوعِ مالیات بر ارزش افزوده استفاده نمی‌شود می‌توان کشورهایی همچون ایالات متحده آمریکا و عربستان سعودی را نام برد.

مصرف مالیات بر ارزش افزوده

دولت‌ها مصارف ویژه‌ای را برای این مالیات درنظر می‌گیرند. این مالیات از مهم ترین درآمدهای خزانه استانداریها، شهرداریها و دولت‌های مرکزی محسوب می‌شود. این مالیات به حساب خزانه دولت مرکزی وارد و از آنجا طبق قانون بین استان‌ها و شهرها پخش می‌شود.

مالیات‌ها اصولا و این نوع مالیات‌های «همه گیر» خصوصا، برای دولت‌ها افزار کنترل و هدایت اقتصاد و جامعه محسوب می‌شوند. به عنوان مثال: آلمانی‌ها برای "زنده" نگاه داشتن شهر تجزیه شده برلین در دوران جنگ سرد قانونی به اجرا گذاشتند که اجازه می‌داد تا کسبه برلین غربی در تجارت با آلمان غربی «مالیات بر ارزش افزوده» را حذف کنند. با این ترفند مالیاتی هدفمند، صدها شرکت و کارخانه در برلین غربی شعبه دایر کرده بودند.

پیشینه و حال در ایران

به منظور اجرای این مالیات در ایران، لایحه آن برای اولین بار در دی ماه ۱۳۶۶ به مجلس شورای اسلامی برده شد. این لایحه در کمیسیون اقتصادی مجلس مورد بررسی قرار گرفت و پس از اعمال نظرات موافق و مخالف به صحن علنی مجلس رفت که پس از تصویب ۶ ماده از آن بنا به تقاضای دولت و به دلیل اجرای سیاست تثبیت قیمت‌ها به دولت بازگردانده شد.

درسال ۱۳۷۰ بخش امور مالی صندوق بین‌المللی پول، در راستای اصلاح نظام مالیاتی جمهوری اسلامی ایران، اجرای سیاست مالیات بر ارزش افزوده را بعنوان یکی از عوامل اصلی افزایش کارایی و اصلاح نظام مالیاتی پیشنهاد نمود. با توجه به نظرات کارشناسان صندوق بین‌المللی پول، مطالعات و بررسی‌های متعددی در این زمینه در وزارت امور اقتصادی و دارایی صورت پذیرفت و اجرای مالیات بر ارزش افزوده در سمینارها و کمیته‌های مختلف علمی با حضور کارشناسان داخلی و خارجی مورد تاکید قرار گرفت، وزارت امور اقتصادی و دارایی در راستای طرح ساماندهی اقتصادی کشور، انجام اصلاحات اساسی در سیستم مالیاتی از جمله حذف انواع معافیتها، حذف انواع عوارض وگسترش پایه مالیاتی را با تاکید خاص بر کارایی نظام مالیاتی، شروع نمود و مطالعات جدید امکان‌سنجی در این زمینه به عمل آورد. با توجه به اهمیت بسط پایه مالیاتی بعنوان یکی از اصول اساسی سیاستهای مالی طرح ساماندهی اقتصاد کشور، معاونت درآمدهای مالیاتی وزارت امور اقتصادی و دارایی مطالعات علمی متعددی را با در نظر گرفتن خصوصیات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور در زمینه اجرای مالیات بر ارزش افزوده، از دی ماه ۱۳۷۶ آغاز کرد. لایحه مالیات بر ارزش افزوده، اکنون با در نظر گرفتن اثرات اقتصادی ناشی از اجرای این مالیات با اصلاحات و بازنگری‌های متعدد، به مجلس شورای اسلامی ارائه شده‌است.

قانون مالیات بر ارزش افزوده با اختیارات ناشی از ماده ۸۵ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در ۵۳ ماده و ۴۷ تبصره در تاریخ ۱۳۸۷/۲/۱۷ در کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی تصویب شده‌است تا در مدت آزمایشی ۵ سال از تاریخ اول مهرماه ۱۳۸۷ به اجرا گذاشته شود. از ابتدای سال ۱۳۹۳ میزان این نوع از مالیات در ایران مجدداً افزایش خواهدیافت و از ۶درصد به ۸درصد تغییر خواهد کرد. (این قانون جایگزین قانون تجمیع عوارض شده‌است)

پیشینه تاریخی

بنا بر کتیبه‌های گلی یافت شده خزانه دار دولت در زمان هخامنشیان، به نسبت درآمد هر کاسبی که از راه فروش اجناس انباشته بود از او مالیات می‌خواست. بنابر این گروهی از تاریخنگاران ادعا می‌کنند که اساسا سیستم مدرن مالیاتی را هخامنشیان به دنیا نشان دادند.

در اروپا آلمان‌ها به عنوان اولین قوم در قرن پانزدهم میلادی شروع به کسب نوعی مالیات بر فروش کردند. در سال ۱۷۵۴ «گراف برول» از اهالی ساکسون رسما و با کتاب قانون، عبارت «مالیات بر فروش» را رایج کرد و به کار گرفت.

در سال ۱۹۱۶ طی جنگ جهانی اول این قانون در سرتاسر آلمان به صورت واحد رسمی شد. رقم سقفی این مالیات از ۰/۲٪، در سال ۱۹۳۵ به ۲٪ و درسال ۱۹۴۶ به ۵٪ افزوده شد.

این نوع مالیات در سال ۱۹۶۸ میلادی در راستای هماهنگی مالیات‌های اروپا «مالیات بر ارزش افزوده» نامیده شد و تقریبا در سراسر اروپا به همین نام رایج گشت. امروزه این مالیات "شاهرگ" خزانه دولت‌ها را تشکیل می‌دهد و بدون آن موجودیت سیستم به زیر سئوال می‌رود. «مالیات بر ارزش افزوده» تنها مالیاتی است که هرگز در تاریخ روال نزولی نداشته و پیوسته افزایش یافته.

ارزش افزوده اقتصادی چیست؟

← مقاله اصلی. ارزش افزوده به ارزشی که در فرایند تولید به ارزش کالاهای واسطه‌ای افزوده می‌شود، گفته می‌شود. این مفهوم به فرایند تولید مربوط است و نه به کالای خاص. ارزش افزوده اقتصادی معیاری برای سنجش عملکرد مالی شرکت بر اساس ثروت مازاد است که با کسر هزینه سرمایه از سود عملیاتی (پس از کسر مالیات) محاسبه می‌شود. ارزش‌افزوده اقتصادی با عنوان «سود اقتصادی» نیز شناخته می‌شود. فرمول محاسبه ارزش‌افزوده اقتصادی عبارت است از: سود عملیاتی پس از کسر مالیات منهای هزینه سرمایه. این معیار توسط شرکت مشاوره Stern Stewart & Co شناسایی و معرفی شد که می‌تواند نشان‌دهنده سود اقتصادی حقیقی یک شرکت باشد.

منابع

• کمیسیون اروپا، مالیات بر ارزش افزوده چگونه عمل می‌کند.
• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا، «Umsatzsteuer»، ویکی‌پدیای آلمانی، دانشنامهٔ آزاد (بازیابی در ۲۳ مهر ۱۳۹۰).
• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا، «Mehrwertsteuer»، ویکی‌پدیای آلمانی، دانشنامهٔ آزاد (بازیابی در ۲۳ مهر ۱۳۹۰).
• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا، «Consumption tax»، ویکی‌پدیای انگلیسی، دانشنامهٔ آزاد (بازیابی در ۲۳ مهر ۱۳۹۰).
• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا، «Value added tax»، ویکی‌پدیای انگلیسی، دانشنامهٔ آزاد (بازیابی در ۲۳ مهر ۱۳۹۰).

پیوند به بیرون

• متن کامل قانون مالیات بر ارزش افزوده در ایران
• متن کامل قانون مالیات بر ارزش افزوده به صورت html
• سامانه ثبت نام اینترنتی مودیان مالیات بر ارزش افزوده
• European Commission: What is VAT
• VAT Related Services. At the Open Directory Project
• Sales Tax USA. Federation of Tax Administrators