زبان بلوچی
این مقاله نیازمند تمیزکاری است. لطفاً تا جای امکان آنرا از نظر املا، انشا، چیدمان و درستی بهتر کنید، سپس این برچسب را بردارید. محتویات این مقاله ممکن است غیر قابل اعتماد و نادرست یا جانبدارانه باشد یا قوانین حقوق پدیدآورندگان را نقض کرده باشد. |
بلوچی | |
---|---|
بلوچی | |
زبان بومی در: | پاکستان، هند، ایران، افغانستان، ترکمنستان، امارات، عمان |
تعداد گویشوران
|
۷٫۶ میلیون (۲۰۰۷)[۱] |
وضعیت رسمی | |
زبان رسمی در
|
(بلوچستان پاکستان) |
تنظیمشده توسط | آکادمی بلوچی (پاکستان) |
کدهای زبان | |
ایزو ۶۳۹-۲ | bal |
ایزو ۶۳۹-۳ | bal – inclusive codeIndividual codes: bgp – بلوچی شرقی bgn – بلوچی غربی bcc – بلوچی جنوبی |
گلاتولوگ | balo1260 [۲] |
زبانشناسی | 58-AAB-a> 58-AAB-aa (East Balochi) + 58-AAB-ab (West Balochi) + 58-AAB-ac (South Balochi) + 58-AAB-ad (Bashkardi) |
بلوچی از زبانهای ایرانی شاخهٔ شمالباختری است.[۳] این زبان توسط مردم بلوچ در کشورهای ایران، پاکستان، افغانستان و ترکمنستان و برخی کشورهای عربی حوزهٔ خلیج فارس و دریای مکران گویش میشود.
محتویات
پیشینه[ویرایش]
زبان بلوچی از زبانهای ایرانی شمالباختری است و با زبانهای تاتی، کردی و تالشی نزدیکی زیادی دارد.[۴]بلوچی بیشتر رابطه نزدیکی با زبان پارتی تا زبان پارسی میانه[۵] دارد برای همین به نظر میرسد گویشوران این زبان در گذشتهٔ دور از نواحی شمالیِ ایران امروزی به بلوچستان کنونی کوچیده باشند. سخنگویان بلوچی احتمالا نخست در حاشیه دریای خزر می زیستند و در حدود قرن 4ق/10م به مناطقی که اکنون هستند مهاجرت کردند.[۶]
محل سکونت[ویرایش]
عمدهٔ بلوچها در سه کشور پاکستان، ایران و افغانستان در سرزمینی نسبتاً وسیع و گرم زندگی میکنند. تعدادی از آنان در ترکمنستان بسر میبرند مجموع قبایل بلوچ جمعیتی بالغ بر ده میلیون نفر تخمین زده میشوند؛ که بیشتر آنها در دو کشور پاکستان و ایران ساکن اند. اما این رقمها اعتبار قطعی ندارند. بلوچها در شماری از کشورهای جهان سکونت دارند و به دلایل مختلفی از سرزمین خود خارج شدهاند؛ که بخشی ازآنها درکشورهای حوزه خلیج پارس و برخی درکشورهای آفریقایی زندگی میکنند. بلوچهای افغانستان اغلب در دو ولایت هلمند و نیمروز بسر میبرند.
گویشها[ویرایش]
بلوچی را به دو گروه اصلی تقسیم میتوان کرد: شرقی، یا شمالشرقی، و غربی، یا جنوبغربی.
- غربی (رخشانی)
- لاشاری
- رخشانی
- سراوانی
- جنوبی (مکرانی)
- کچی
- مکرانی
- شرقی (سلیمانی)
- بوگتی (بامبور)
- مری رند (سیبی) که چاکربرهای سیب را شامل میشود
- دوکمی-مزاری
- مندوانی & گویش جاتووی سند غربی
تقسیمبندی[ویرایش]
اولین محققی که لهجههای بلوچی را بیشتر بطور سیستماتیک مورد مطالعه قرارداد ویلهلم گیگر Wilhelm Geiger بود. او بلوچی را به دو لهجه اصلی تقسیم کرده و بلوچی شمالی (سرحدی) و بلوچی جنوبی (مکرانی) نامید. وی همچنین بلوچی جنوبی را به گروههای شرقی و غربی و بلوچی شمالی را به گروههای شمالی و جنوبی که بترتیب توسط طوایف لغاری Leghلri و مری Mari نمایندگی میشدند تقسیم کرد. گیگر برای نشان دادن تفاوت لغوی لهجهها به این واقعیت اشاره میکند که بلوچی جنوبی به میزان بالایی از زبانهای هندی همسایه لغت اقتباس میکند در حالیکه بلوچی شمالی بیشتر دارای لغات اقتباس شده با ریشه فارسی میباشد. (ترجمه و نقل از جهانی (۸۹))
یکی دیگر از محققان لهجههای بلوچی «سر جرج گریرسون»[۷] میباشد. او لهجههای بلوچی را به شرقی و غربی تقسیم کرد. وی معتقد بود که بلوچی غربی در محدوده حکومتی بریتانیا دارای سه لهجه میباشد و آنهارا بر اساس منطقه عمدهای که در آن صحبت میشوند، لهجه کراچی karلči، کیچی kیči و پنجگوری panjguri نامید.
محقق برجسته دیگری که بصورت سیستماتیک لهجههای بلوچی را مطالعه کرده است پروفسور جوزف الفنبین[۸] میباشد، او در کتاب «زبان بلوچی، لهجه شناسی با متن» برای نشان دادن تفاوت بین لهجههای مختلف، لیستی شامل آواشناسی، دستور (صرف و نحو) و لغت تهیه کرده و آنرا بعنوان معیار مقایسه شباهتها و تمایز لهجهها بکار برده است. در اینجا فقط به چند مورد از ویژگیهای خاص این لهجهها بر اساس معیار الفنبین اکتفا میکنیم. (نقشه جغرافیایی لهجهها)
وی بر اساس این معیار، زبان بلوچی را به شش لهجه تقسیم میکند که عبارتند از:
لهجههای تپههای شرقی[ویرایش]
این لهجهها در مناطق طوایف مری، بگٹی، لغاری و مزاری صحبت میشوند.
ویژگی[ویرایش]
- تبدیل /u/ به /i/. مثال: بیت bit «شد»، سیر sir «عروسی» (۲)
- ساخت مجهول در زمان گذشته افعال متعدی (۳)
- تلفظ س در لغات «پس» pess پدر، «ماس» mas مادر، «براس» bras برادر. (۴)
- به کاربردن شناسه لn برای اول شخص مفرد و on برای اول شخص جمع (۵)
- استفاده از لغت لوگ lْg «خانه»، چوک čokk «بچه»
لهجه رخشانی[ویرایش]
این لهجه شامل شاخههای زیر میباشد:
- کلاتی (مناطق بین «لس بیلا» Las belل در شمال کراچی تا مستونگ Mastung در جنوب کوئته Quetta (عمدتاً منطقه براهویی نشین))
- چاغهای و خارانی (نواحی شمالی بلوچستان پاکستان شامل نوشکی، دالبندین، خاران و کلات)
- افغانی (مناطق جنوبی و جنوب غربی افغانستان عمدتاً نواحی اطراف رودخانه هیرمند)
- سرحدی (منطقهای که از شرق به دالبندین در پاکستان و از شمال شرقی به چهاربرجک در افغانستان منتهی شده و شامل مرو در جمهوری ترکمنستان و سیستان در ایران میباشد، بطوریکه نصرت آباد در بلوچستان ایران جنوبیترین بخش آنرا تشکیل میدهد)
در تألیفات بعدی، الفنبین لهجه رخشانی را به سه گروه کلاتی، پنجگوری و سرحدی تقسیم میکند که لهجه سرحدی در آن شامل مرو در ترکمنستان شوروی، بلوچستان افغانستان و مناطق شمالی بلوچستان ایران که جنوب خاش و شمال ایرانشهر مرز جنوبی آنرا تشکیل میدهند و همچنین نواحی شمالی بلوچستان پاکستان شامل نوشکی، دالبندین، خاران و کلات (که مناطق لهجه پنجگوری مرز جنوبی آنرا تشکیل میدهند) را دربر میگیرد.
پنجگوری[ویرایش]
شامل بخش اعظم منطقه خاران xلrلn که کیچ kیč مرز جنوبی و رودخانه رخشان Raxshلn مرز شمالی آنرا تشکیل میدهند و کولوا Kolwل در شرق آن واقع میشود.
ویژگی[ویرایش]
- /u/ نامتغیر باقی میماند «بوت» but شد، «سور» sur عروسی
- ساخت معلوم جمله عادیترین شکل است ولی شکل مجهول هم بویژه در جنوب پیش میآید. (۶)
- تلفظ س لغات «پس» pess پدر، «ماس» mلs مادر، «براس» brلs برادر.
- شناسه in برای اول شخص مفرد و an برای اول شخص جمع
- «گس» ges خانه، «زهگ» zلg / zahg بچه
لهجه سراوانی[ویرایش]
سراوان و مناطق اطراف آن که خاش مرز شمالی و اسپیدان Espidلn مرز غربی آنرا تشکیل میدهند. مناطق مرزی ایران و پاکستان در شرق این منطقه واقع شده و مرز جنوبی آن رودخانه گل gel در شمال راسک میباشد. در تألیفات بعدی الفنبین، ایرانشهر و بمپور نیز در حوزه لهجه سراوانی شمرده میشوند.
ویژگیها[ویرایش]
- تبدیل /u/ به bǖt ǖ «شد»
- مجهول، ساخت معمول جمله است
- تلفظ ت لغات «پت» petپدر، «مات» mلt مادر، «برات» brلt برادر.
- شناسه لn برای اول شخص مفرد و in برای اول شخص جمع (با تلفظ i کوتاه در in)
- لوگ lْg یا گس ges «خانه»، چوک čokk یا زهگ zahg بچه
لهجه کیچی[ویرایش]
منطقه کیچ kیč در بلوچستان پاکستان شامل تربت
ویژگی[ویرایش]
- /u/ نامتغیر، بوت but «شد»
- ساخت مجهول
- تلفظ ت لغات «پت» petپدر، «مات» mلt مادر، «برات» brلt برادر.
- شناسه in برای اول شخص مفرد و in برای اول شخص جمع (با تلفظ i کوتاه در in)
- لوگ lْg «خانه»، چوک čokk «بچه»
لهجه لتونی (لاشاری)[ویرایش]
منطقه لاشار lلڑلr در بلوچستان ایران شامل «اسپکه» Espakka، «پیپ» pیp، «مسکوتان» Maskْtan، «پنوچ» pannْč
ویژگی[ویرایش]
- /u/ نامتغیر، بوت but «شد»
- ساخت مجهول
- تلفظ ت لغات «پت» petپدر، «مات» mلt مادر، «برات» brلt برادر.
- شناسه un برای اول شخص مفرد و in برای اول شخص جمع (با تلفظ i کوتاه در in)
- لوگ lْg «خانه»، چوک čokk بچه
لهجههای ساحلی[ویرایش]
شامل قصرقند kaser kand، نیکشهر nیkshahr، راسک rلsk و نواحی ساحلی جنوبی بلوچستان از «بی آبان» biلbلn در نزدیکی بندرعباس تا بندر کراچی شامل بنادر چاه بهار، گواتر gwلdar، پسنی pasni، جیونی jiwani و همچنین مناطق مند mand و دشت daڑt.
ویژگی[ویرایش]
- تبدیل /u/ به /i/. مثال: بیت bit «شد»، سیر sir «عروسی»
- ساخت مجهول در زمان گذشته افعال متعدی
- تلفظ ت در لغات «پت» pet پدر، «مات» mلt مادر، «برات» brلt برادر.
- بکاربردن شناسه لn برای اول شخص مفرد و eyn برای اول شخص جمع
- استفاده از لغت لوگ lْg «خانه»، چوک čokk «بچه»
نمونه واژگان زبان بلوچی[ویرایش]
بلوچی | معادل پارسی | نوشتار با حروف لاتین |
---|---|---|
پْیـِراپ | شبنم | pýeráp |
گوتل | مه | gotal |
گورآپگ | سراب | gorápag |
مورینگَه | زنگ (آهن) | moringa |
نوشتار[ویرایش]
تا پیش از سده نوزدهم میلادی زبان بلوچی دارای کتابت نبود و برای نوشتار زبان پارسی را بکار میبردند. با این وجود بلوچی در میان محاکم بلوچ رواج داشت. پس از آن برپایه خط اردو خطی برای بلوچی پیشنهاد شد و بعدها گسترش یافت.[نیازمند منبع]
جستارهای وابسته[ویرایش]
پروژهٔ ویکیپدیا بلوچی غربی آزمایشی در ویکیمدیا انکوباتور موجود است. |
پروژهٔ ویکیپدیا بلوچی شرقی آزمایشی در ویکیمدیا انکوباتور موجود است. |
پروژهٔ ویکیپدیا بلوچی جنوبی آزمایشی در ویکیمدیا انکوباتور موجود است. |
منابع[ویرایش]
- ↑ بلوچی منبع در اتنولوگ (16th ed., 2009)
بلوچی شرقی منبع در اتنولوگ (16th ed., 2009)
بلوچی غربی منبع در اتنولوگ (16th ed., 2009)
بلوچی جنوبی منبع در اتنولوگ (16th ed., 2009) - ↑ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "بلوچی". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
- ↑ "Eastern Iranian languages". Encyclopedia Iranica.
- ↑ Balochi language:History
- ↑ Compendium Linguarum Iranicarum, Herausgegeben von Rudiger Schmitt, p353
- ↑ دایره المعارف بزرگ اسلامی،رضایی باغ بیدی، بلوچی، ص 520
- ↑ Sir George Grierson
- ↑ Josef Elfenbein
|
|
|
الگو:کد زبانهای معرفیشده در ایزو ۶۳۹–۳ که حرف اول عنوان بینالمللی آنها حرف B است
این یک مقالهٔ خرد مرتبط با زبانشناسی است. با گسترش آن به ویکیپدیا کمک کنید. |