فرار مغزها از ایران
فرار مغزها به مهاجرت متخصصین و نخبگان علمی از ایران گفته میشود که یکی معضلات اجتماعی، اقتصادی و آموزشی این کشور است. بنابر آمار مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۸۹، ۶۰ هزار نفر از ایرانیانی که در این سال مهاجرت کردهاند در زمرهٔ مهاجران نخبه دستهبندی میشوند. این افراد غالباً دارای مقامهایی در المپیادهای علمی بوده و یا جزء نفرات برتر کنکور و یا دانشگاهها میباشند.[۱]
با وجود آنکه تلاش شده از این روند کاسته شود،[۲] اما درصد قابل توجهی از دانشآموختگان علمی هنوز تمایل دارند به کشورهای پیشرفته مهاجرت کنند. صندوق بینالمللی پول در گزارش سال ۲۰۰۹ خود اعلام کرده است ایران به لحاظ مهاجرت نخبگان، در میان ۹۱ کشور در حال توسعه یا توسعه نیافته جهان، مقام نخست را داراست.[۳][۴][۵] و برخی مسئولان حتی وجود فرار مغزها از ایران را منتفی میدانند.[۴][۶]
صندوق بینالمللی پول، بیکاری، سطح پائین درآمد اساتید و نخبگان، نارساییهای مالی و اداری، کمبود امکانات تخصصی-علمی و بیثباتی سیاسی و اجتماعی را از جمله دلایل مهاجرت ایرانیان ذکر کرده است.[۷]
ایران در زمینه فرار مغزها پیشتاز جهان است و رتبه اول را در سطح جهانی دارد.[۸][۹]
محتویات
پیشینه[ویرایش]
سید روحالله خمینی حدود سه ماه قبل از پیروزی انقلاب مدعی میشود که تعداد پزشکان ایرانی ساکن آمریکا همراه خانوادههایشان به حدود ۲۰ هزار نفر میرسد.[۱۰]
فرار مغزها پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران در جریان انقلاب فرهنگی همراستا با اسلامگرایی خمینی در راستای پاکسازی دانشگاهها و ادارات و کلیه نهادها از آزادیخواهان، دگراندیشان و چپگرایان که متفاوت از اسلام یا نظام و دولت اسلامی فکر میکردند آغاز شد. خمینی گفته بود که:[۱۱][۱۲][۱۳]
میگویند مغزها فرار کردند! بگذار فرار کنند. جهنم که فرار کردند این مغزها! مغزهای علمی نبودند این مغزها، مغزهای خیانتکار بودند، و الّا کسی از مملکت خودش فرار میکند به آمریکا؟! از مملکت خودش فرار میکند به انگلستان و زیرِ سایه انگلستان میخواهد زندگی بکند؟ پیوند میکند با بختیار و امثال بختیار که مملکت ما را به تباهی کشیدند؟ ... غصه نخورید برای اینها، «برای اینها که کشته شدهاند غصه نخورید این قدرها».
این مغزهایی است که نگذاشتند جوانهای ما تحصیل کامل بکنند (در ادامه به تهعد به اسلام اشاره میکند). ... دیگر جای زندگی برای آنها نیست. ... ما هم یک مغزهایی داریم که با اینکه «مغز علمی هستند دارند به مردم کمک میکنند؛ دارند میروند دِرو میکنند». این مغزها را ما میخواهیم؛..
مغزهایی را میخواهیم که در عین حالی که دکتر است، ... مهندس است، میرود در جهاد سازندگی و جهاد سازندگی را راه میاندازد. ... که از آمریکا پا میشود میآید اینجا میگوید من آمدهام برای کمک؛ نه پا بشود فرار کند از اینجا!
من وقتی شما را، این چهرههای انسانی، نورانی، خدمتگزار را میبینم مباهات میکنم به اینکه مملکت ما این طور است. ... خداوند این کوخنشینها را برای ما حفظ کند؛ و «خداوند این مسلمینی که تعهد دارند برای اسلام، ... خدمت دارند میکنند به اسلام»، خداوند برای ما حفظ کند.[۱۴][۱۵]
پس از جنگ ایران و عراق، فرار مغزها افزایش یافت.[۱۶] در سال ۲۰۰۶، محمود احمدینژاد با سیاستهای جدید[۱۷] با شعار «زدودن دانشگاهها از عوامل نفوذ لیبرال و سکولار غرب»[۱۸] اقدام به بازنشسته سازی اجباری بسیاری از اساتید و هیئت علمی دانشگاهها و جایگزینی آنها نمود.[۱۹] برخی کارشناسان، سیاستهای او را از عوامل مستقیم افزایش فرار مغزها دانستهاند.[۲۰]
نگاه آماری[ویرایش]
ایران از نظر فرار مغزها در صدر کشورهای جهان قرار دارد، حدود ۲۵٪ از کل ایرانیان تحصیل کرده هم اکنون در کشورهای توسعه یافته زندگی میکنند.[۲۱][۲۲] طبق آمار صندوق بینالمللی پول، سالانه بین ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار نفر از ایرانیان تحصیل کرده برای خروج از ایران اقدام میکنند و ایران از نظر فرار مغزها در بین ۹۱ کشور در حال توسعه و توسعه نیافته جهان مقام اول را از آن خود کرده است.[۲۳] خروج سالانه ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار ایرانی با تحصیلات عالی از این کشور معادل خروج ۱۵۰ میلیارد دلار سرمایه سالیانه از این کشور است.[۲۴][۲۵] در سال ۱۳۸۸ وزارت علوم ایران اعلام کرد از ابتدای انقلاب ۱۳۵۷، از میان ۱۲ هزار دانشجویی که با هزینه دولت به کشورهای مختلف رفتند ۴۰۰ نفر بازنگشتهاند و همچنین ۶۰ هزار دانشجوی ایرانی خارج از ایران تحصیل میکنند. طبق آمارهای رسمی نسبت خروج فارغ التحصیلان از ایران به تعداد کل این افراد، ۱۵ درصد است.[۲۶]
در سال ۲۰۰۶ میلادی، ۵٫۱٪ از تولید ناخالص داخلی صرف نیازهای آموزشی کشور شد که در مقایسه با دیگر کشورهای جهان در جایگاه رتبه ۶۷ قرار داشت.[۲۷][۲۸] بنیاد ملی نخبگان ایران اعلام کرد که ۳۰۸ نفر از دارندگان مدال المپیاد و ۳۵۰ نفر از برترینهای آزمون سراسری از سال ۸۲ تا ۸۶ به خارج مهاجرت کردهاند.[۲۹]
طبق آمار منتشره از سازمانها و نهادهای دولتی مثل هفته نامه سازمان مدیریت و برنامهریزی، ۹۰ نفر از ۱۲۵ دانش آموزی که در سه سال گذشته در المپیادهای جهانی رتبه کسب کردهاند، هم اکنون در دانشگاههای آمریکا تحصیل میکنند. بسیاری از آنان هرگز به ایران جهت زندگی دائم بازنمیگردند.[۴][۳۰][۳۱]
طبق آمار صندوق بینالمللی پول هم اکنون بیش از ۲۵۰ هزار مهندس و پزشک ایرانی و بیش از ۱۷۰ هزار ایرانی با تحصیلات عالیه در آمریکا زندگی میکنند و طبق آمار رسمی اداره گذرنامه، در سال ۸۷ روزانه ۱۵ کارشناس ارشد، ۳/۲ دکترا و سالانه ۵۴۷۵ نفر لیسانس از کشور مهاجرت کردند.[۳۲] گزارش صندوق بینالمللی پول در ادامه افزوده است که بیش از ۱۵٪ سرمایههای انسانی ایران به آمریکا و ۲۵٪ به کشورهای عضو سازمان توسعه و همکاری اقتصادی اروپا مهاجرت میکنند.[۳۳]
دستکم حدود چهار میلیون ایرانی در خارج از ایران زندگی میکنند.[۲۸] در این میان، ایرانیان خارج از کشور در آمریکا از نظر درآمدی در بین مهاجرین از برترین گروهها هستند،[۳۴] که ۳۰ درصد از این افراد در زمینه مدیریت و ۲۰ درصد در زمینه تکنیکها و امور دانشگاهی مشغول به کار هستند. همینطور از مجموع صدهزار ایرانی در آلمان در سالهای گذشته ۲۰۰۰ جلد کتاب منتشر شده، در حالیکه از بین ۲ میلیون ترک مهاجر آلمان تنها ۱۰۰ جلد کتاب منتشر شده است.[نیازمند منبع]
بنا بر آمار رسمی در سال ۱۳۹۱ حدود ۱۵۰ هزار دانشجو تقاضای خروج از کشور را کردهاند که بیشترشان دانشجوی دوره دکترا بودند. خروج این شمار از دانشجویان معادل ۱۵۰ میلیارد دلار خسارت به ایران وارد میکند. همچنین ۶۴ درصد دانشآموزان ایرانی مدالآور المپیاد طی ۱۴ سال گذشته از ایران مهاجرت کردهاند.[۳۵] هفتهنامه سازمان مدیریت و برنامهریزی ایران نوشت، سال ۱۳۹۱: «از ۱۲۵ دانشآموز ایرانی که ظرف ۳ سال گذشته در المپیادهای جهانی کسب رتبه کردند، ۹۰ نفر آنها هم اکنون در آمریکا مشغول تحصیل هستند. حمید گورائی رئیس پژوهشکده رویان جهاد دانشگاهی نیز هشدار داد که دانشمندان رشته سلولهای بنیادین ایران هر روز بیشتر از گذشته جذب کشورهای عربی و دیگر نقاط جهان میشوند.»[۳۶] رئیس دانشگاه آزاد اسلامی هشدار داده که نتیجه این خروج خالی شدن «ایران از ژنهای باهوش» است.[۲۴]
عباس میلانی، میگوید که سالی ۱۵۰ تا ۱۸۰هزار نفر از ایران خارج میشوند. در سالهای جنگ تعداد از این کمتر نبود. این چند میلیونی که الان در خارج زندگی میکنند خیلیهاشان در آن سالها از ایران رفتند هر مهندس، هر دکتر، هر وکیلی که از ایران خارج میشود، معادل نزدیک به یک میلیون و نیم تا دو میلیون دلار است که از ایران خارج میشود.[۳۷] وی میافزاید فرار مغزها در چند سال اخیر ۳۰۰ برابر جنگ ایران و عراق به اقتصاد ایران صدمه زده است.[۳۸]
عوامل[ویرایش]
علل اصلی جذب شدن نخبگان ایرانی را به مراکز علمی سایر کشورها را میتوان در موارد زیر خلاصه نمود:[۳۹]
بیتوجهی به ماهیت علم[ویرایش]
به طوری که آن قدر که در رسانهها مثلاً از خوانندگان، هنرپیشهها و ورزشکاران تجلیل میکنند، به چهرههای ماندگار علمی، استادان برجسته و مبتکران و مخترعان و... احترام گذاشته نمیشود.
بیتوجهی به پژوهش[ویرایش]
یکی دیگر از این عوامل است. یکی از عواملی که دانشجویان بسیاری را به کشور آمریکا میکشاند، عامل امکانات تحصیلی ـ تحقیقی و اعطای کمکهای تحصیلی و رفاهی است. در سالهای پس از انقلاب ایران، تعداد دانشگاههای داخل کشور بدون هیچ گونه برنامه مدوّنی و یا تناسب رشتهها با مشاغل، گسترش یافتهاند و توجّه بیشتر به سمت معیارهای کمّی تا کیفی بود. به روز نبودن اطلاعات، استفاده از روشهای سنتی و قدیمی و ابزارهای غیراستاندارد، پایین بودن سطح تحقیقات و پژوهش در مراکز علمی، عدم هماهنگی بین تحقیقات و کاربرد آنها، تخصیص بودجه ناکافی به امر تحقیق و پژوهش و گسترش و ترویج مدرک گرایی، از عوامل دیگری هستند که بیشترین نارضایتی و دلآزردگی را در بین دانشجویان، به دنبال داشته است.
عوامل اقتصادی[ویرایش]
مسلّما یکی از عوامل اساسی که اکثر فرزانگان را جذب کشورهای دیگر میکند، عوامل اقتصادی و فقر است. وقتی که میزان حقوق یک متخصص در خارج، دهها برابر حقوق همان شخص در ایران است، مسلماً بعضی از متخصصان به فکر مهاجرت به آن کشور خواهند بود.
عدم شایسته سالاری[ویرایش]
واگذاری بسیاری از مشاغل به افراد فاقد صلاحیت و یا کم صلاحیت، واگذاری مشاغل بر اساس رابطه، عدم تطابق شغل با تخصص در رشته افراد، بوروکراسی (کاغذ بازی) دولتی و انحصاری شدن مشاغل، از دیگر عواملی هستند که به مهاجرت نخبگان از کشور، کمک کرده است.
انحصارات دولتی[ویرایش]
یکی دیگر از عوامل مهاجرت نخبگان انحصارات دولتی است. به طوری که در سالهای پس از انقلاب، از طرفی دولت به دلیل کوچک سازی، از جذب نخبگان سر باز زدهاست و از طرف دیگر روند واگذاری فعالیتهای کشور به بخش خصوصی به کندی پیش رفته است.
در یکی از طرحها، پساز دو برابر شدن ساعت کار پرستاران در ایران از ۱۵۰ساعت به ۳۰۰ساعت در ماه، عابدی فتاحی، عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس ایران اعلام کرد:[۴۰]
«عدم تناسب تعداد بیماران و پرستاران باعث شده کار برای پرستاران سختتر شود و گاهی وقتها تسلیم پیشنهادات و امکانات خارجیها شوند و کشور را ترک کنند که این امر آسیبهای جدی به جامعه وارد کرده و جامعه پزشکی را با خلاء روبه رو میکند.»
مقامهای خانه پرستار در ایران میگویند سالانه بیش از ۷۰۰ پرستار ایرانی کشور را ترک میکنند.[۴۱] در حال حاضر بیشتر پرستاران ایرانی به آمریکا، کانادا و استرالیا رفته و در آنجا حقوقی به مراتب بالاتر از ایران دریافت میکنند. کمترین حقوق پرستاران با کمترین میزان تحصیلات در آمریکا، ۵۲ تا ۵۵ هزار دلار در سال است و بالاترین آن ۱۸۶ هزار دلار در سال (چاپ در۱۳۸۹). بالاترین حقوق پزشک، ۶۶۵ هزار دلار در سال بوده و کمترین حقوق پزشک ۱۱۷ هزار دلار در سال (چاپ در۱۳۸۹). در همان کشورها، حقوق پرستاران نیز حداکثر ۱۸۶ هزار دلار در سال، یعنی به نسبتی حدود ۳ تا ۴ برابر، اما در ایران این اختلاف گاهی به ۴۰۰ برابر میرسد.
میزان امید به آینده[ویرایش]
هرچه امید به آینده، بیشتر باشد، میزان مهاجرت کمتر میشود. امید به آینده جوانان در رابطه با شغل آیندهشان، میزان درآمد آنها، توانایی تشکیل زندگی، ازدواج، خرید مسکن، و... تأثیر گذارند و سرانجام امنیت کشور نیز در فرار مغزها بی تأثیر نیست. افراد، معمولاً جذب کشورهایی میشوند که از لحاظ جذابیت و امید به آینده روشن، اطمینان بیشتری داشته باشند.
اقدامات پیشگیرانه[ویرایش]
در سال ۱۳۸۸، دانشگاه صنعتی شریف طی اطلاعیهای از تمامی دانشجویان مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد که جهت ادامه تحصیل، از ۲۰ دانشگاه برتر دنیا پذیرش همراه با بورس گرفتهاند، دعوت بعمل آورد که بدون آزمون ورودی و در چارچوب آئیننامه استعداد درخشان ادامه تحصیل دهند. این پذیرش از ترم پاییز سال تحصیلی ۸۹–۱۳۸۸ آغاز شد.[۴۲]
محمدحسن دوگانی، رئیس کمیته جلوگیری از خروج نخبگان، در تیرماه ۱۳۸۹ اظهار کرد این کمیته در حال تدوین طرحی برای ارائه به مجلس شورای اسلامی است که در صورت تأیید میتوان انگیزههای لازم مادی و معنوی را برای جلوگیری تدریجی از خروج نخبگان فراهم کرد.[۱]
جستارهای وابسته[ویرایش]
منابع[ویرایش]
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۶۰ هزار نخبه ایرانی به خارج مهاجرت کردهاند روزنامه اطلاعات
- ↑ نخبگان! خارج نروید، شریف بروید
- ↑ «موج جدید مهاجرت نخبگان از دانشگاههای ایران» (فارسی). راه سبز. بازبینیشده در ۸ اسفند ۱۳۸۸.
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ نجاتی، محمدحسین. تعابیر جدید رئیس سازمان ملی جوانان درباره یک پدیده اجتماعی؛ به جای فرار مغزها بگوییم هجرت فرهنگی. . تهران امروز، ش. شماره ۳۲۹ (۳۱ مرداد ۱۳۸۹): صفحه ۱۵. مهرداد بذرپاش، رئیس سازمان ملی جوانان: «در برخی از محافل از فرار مغزها در میان قشر جوان صحبت میشود که این امر اشتباه است و باید به جای فرار مغزها واژه «هجرت فرهنگی علمی» را به کار ببریم. هجرت برای معرفی افتخارات کشور به دنیا و کسب تجربههای بسیار ارزشمند است و هم اکنون زمان تشکیل نهضت انتقال فرهنگ کشور فرا رسیدهاست، چرا که این امر مهجور ماندهاست. اگر بتوانیم فرهنگ مترقی کشور را به خوبی انتقال دهیم، نصف راه را به سلامت پیمودهایم.»</: عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]
- ↑ روزنامه ابتکار - سرفصل
- ↑ BBC فارسی - ایران - وزارت علوم ایران: فرار مغزها نداریم
- ↑ «مقام اول در فرار مغزها از کشور».
- ↑ «رتبه نخست ایران در فرار مغزها».
- ↑ «Iran ranking first in the world in brain drain with flight of 150,000 elite per year».
- ↑ http://www.imam-khomeini.ir/fa/1070/صحیفه_امام_خمینی/جلد5/زیانهای_مادی_و_معنوی_شاه_برای_ایران_ـ_رسالت_پیامرسانی_ایرانیان_برون_مرزی
- ↑ سخنرانی روحالله خمینی در جماران در ۸ آبان ۱۳۵۸
- ↑ آیتالله روحالله خمینی در ملاقات با اعضای کمیته امداد. روزنامه اطلاعات، نهم آبان ماه ۱۳۵۸
- ↑ سازمان چریکهای فدایی خلق ایران
- ↑ http://www.imam-khomeini.ir/fa/books/BooksahifeBody.aspx?id=2030
- ↑ . http://farsi.rouhollah.ir/library/sahifeh?volume=10&page=403.
- ↑ Iran's scientific brain drain reaching 'critical mass' - SciDev.Net
- ↑ : SharifNews.ir:: مشروح سخنان بسیار مهم احمدینژاد در دانشگاه امیرکبیر میخواستند 6 ماهه دولت را ساقط کنند
- ↑ Iranian president calls for purge of liberal lecturers | World news | The Guardian
- ↑ BBC NEWS | Middle East | 'Mass purges' at Iran universities
- ↑ Bitter friends, bosom enemies: Iran, the U.S. , and the twisted path to confrontation. Barbara Slavin. Macmillan, 2007. ISBN 0-312-36825-9 pp.53
- ↑ Iran: Coping With The World's Highest Rate Of Brain Drain - Radio Free Europe / Radio Liberty © ۲۰۰۹
- ↑ BBC NEWS | Middle East | Huge cost of Iranian brain drain
- ↑ در فرار مغزها هم رکورد برجا گذاشتیم
- ↑ ۲۴٫۰ ۲۴٫۱ «۱۵۰ میلیارد دلار؛ خسارت خروج سالانه ۱۵۰ هزار دانشجوی دکتری از ایران». خبر آنلاین، 25 بهمن 1392. بایگانیشده از نسخهٔ اصلی در 28 آوریل 2015. بازبینیشده در 9 ژوئیه 2016.
- ↑ ParaPundit: Iran Has Highest Rate Of Emigration Brain Drain
- ↑ [ http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2010/03/100309_l06_mollabashi_students_abroad.shtml بیبیسی فارسی].
- ↑ CIA - The World Factbook - Iran
- ↑ ۲۸٫۰ ۲۸٫۱ Iran. LONELY PLANET. Andrew Burke, Mark Elliott, 2008 ISBN 1-74104-293-3 pp.53
- ↑ وزیر علوم ایران: سالانه ۱۵۰ هزار نخبه علمی از کشور خارج میشوند
- ↑ Washington Prism
- ↑ Set Cookies
- ↑ جنبش راه سبز - رتبه نخست در اعتیاد و فرار مغزها؛ آمارها از سوء مدیریت خبر میدهند
- ↑ Iran's Brain Drain: ۲۰۰٬۰۰۰ graduates trying to go abroad
- ↑ THE IRANIAN: Iranian-American stats, Phyllis McIntosh
- ↑ خروج دانشجویان دکترا؛ سالی ۱۵۰ میلیارد دلار خسارت به ایران دویچهوله فارسی
- ↑ گسترش ابعاد فرار مغزها از ایران دویچهوله فارسی
- ↑ تأثیر جنگ و بیثباتی بر توسعه ایران؛ از خودمان چیزی نمیدانیم
- ↑ جدال سنت و تجدد: سخنرانی عباس میلانی، نویسنده کتاب «معمای هویدا» در استرالیا
- ↑ «توسعه نیافتگی و فرار مغزها» (فارسی). پایگاه حوزه.
- ↑ http://www.irna.ir/fa/NewsPrint.aspx?ID=81240770
- ↑ http://www.jamejamonline.ir/newspreview/947518117564771536
- ↑ الهه محمدی. «نخبگان! خارج نروید، شریف بروید». وبسایت روزنامه خبر، ۴ مهر ۱۳۸۸.