مشهد

برای دیگر کاربردها، مشهد (ابهام‌زدایی) را ببینید.

مشهد
از بالا: حرم علی بن موسی الرضا، آرامگاه فردوسی، آرامگاه نادرشاه، بام مشهد هاشمیه و کوهسنگی.
کشور	ایران
استان	خراسان رضوی
شهرستان	مشهد
بخش	مرکزی
نام(های) دیگر	مشهدالرضا، مشهد مقدس، پایتخت معنوی ایران
نام(های) قدیمی	توس، سناباد
سال شهرشدن	۱۲۹۷ (کد ۴۵ وزارت کشور)
مردم
جمعیت	۲٬۷۶۶٬۲۵۸ تن (۱۳۹۰)
جغرافیای طبیعی
مساحت	۳۲۸ کیلومتر مربع
ارتفاع از سطح دریا	حدود ۱۰۵۰ متر از سطح دریا (بیشینه ۱۱۵۰ متر و کمینه ۹۵۰ متر)
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه	۱۵٫۷
میانگین بارش سالانه	۲۱۲ میلی‌متر
روزهای یخبندان سالانه	۸۹ روز
اطلاعات شهری
شهردار	سید صولت مرتضوی
ره‌آورد	عطر، زعفران، نبات، خشکبار، زرشک، قالی مشهد، نقل، مهر و تسبیح، چرم مشهد
پیش‌شماره تلفنی	۰۵۱
وبگاه	پورتال شهر مشهد
شناسهٔ ملی خودرو	ایران۱۲ ایران۳۶ (ب،ج،د،س،ص،ط،و،هـ) ایران۴۲ (ج،ق،و،هـ) ایران۷۴ (ب)
به ارض اقدس رضوی، مشهدالرضا، شهر بهشت خوش آمدید.
مشهد روی نقشه ایران ۳۶.۱۸° شمالی ۵۹.۳۶° شرقی / 36.18; 59.36

مشهد کلان‌شهری در شمال شرقی ایران و مرکز استان خراسان رضوی است. این شهر در زمان افشاریان، پایتخت ایران بود. مشهد با ۳۲۸ کیلومتر مربع مساحت، دومین شهر پهناور ایران بعد از تهران است. براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰ این شهر با ۲٬۷۶۶٬۲۵۸ تن جمعیت، دومین شهر پرجمعیت ایران پس از تهران است. این شهر به واسطهٔ وجود حرم علی بن موسی الرضا، هشتمین امام مذهب شیعه، سالانه پذیرای بیش از ۲۷ میلیون زائر از داخل و دو میلیون زائر از خارج از کشور است.

شهر مشهد در حوزهٔ رودخانهٔ کشف‌رود و در دشت مشهد بین کوه‌های هزارمسجد و بینالود گسترده شده‌است. بیشینهٔ ارتفاع شهر مشهد ۱۱۵۰ متر و کمینهٔ آن ۹۵۰ متر است. شهر مشهد دارای آب و هوای متغیر، اما معتدل و متمایل به سرد و خشک است و از تابستان‌های گرم و خشک و زمستان‌های سرد و مرطوب برخوردار است. بیشینهٔ درجه حرارت در تابستان‌ها ۴۳ درجه بالای صفر و کمینهٔ آن در زمستان‌ها ۲۳ درجه زیر صفر است.

مشهد دارای ۱۳ منطقهٔ شهرداری است و شهردار آن، توسط شورای شهر ۲۵ نفره انتخاب می‌شود. این شهر دارای یک فرودگاه بین‌المللی، یک ایستگاه راه‌آهن و سه پایانه است که ارتباط آن با شهرهای دیگر را ممکن می‌سازد. حمل و نقل داخلی مشهد، توسط سامانهٔ تاکسی‌رانی و اتوبوس‌رانی و قطار شهری انجام می‌شود. اقتصاد مشهد متکی به گردشگری مذهبی با تمرکز بر حرم امام رضا است. در کنار آن، وجود مراکز تجاری بزرگ و امکانات پزشکی قابل توجه، موجب رونق گردشگری تفریحی و گردشگری سلامت در این شهر نیز شده‌است.

بیش از ۹۳٪ مردم مشهد فارسی‌زبان هستند. تراکم جمعیت در مشهد بیش از نه هزار تن در هر کیلومتر مربع است. این شهر در سال ۱۳۸۸ رسماً به عنوان «پایتخت معنوی ایران» انتخاب شد. هم‌چنین مشهد به عنوان «پایتخت فرهنگ اسلامی» در سال ۲۰۱۷ برگزیده شده‌است.

نام

واژهٔ «مَشْهَد» (جمع: «مَشاهِد») به معنی محل شهود و محل شهادت است. به باور شیعیان، علی بن موسی الرضا پس از قتل به دست مأمون، خلیفهٔ عباسی، در سال ۲۰۳ هـ. ق، در آرامگاه هارونی سناباد به خاک سپرده شد. از آن پس «سناباد نوغان» به نام «مشهدالرضا» خوانده شد و کم‌کم بر پهنهٔ آن، به‌ویژه در زمان شاه تهماسب صفوی، افزوده شد و مردم توس (طوس) به مشهد کوچ داده شدند؛ و به مرور زمان نام مشهد بر این شهر ماندگار شد.

هم‌چنین به مشهد نام «قبلهٔ هفتم» را نیز اطلاق می‌کنند.

پیشینهٔ کاربرد نام مشهد

نقشهٔ ایران در سال ۱۱۲۶ خورشیدی که توسط امانوئل بوئن، جغرافی‌دان و نقشه‌کش بریتانیایی، ترسیم شده‌است. این نقشه که وسعت و محدودهٔ پادشاهی دودمان افشاریه را نمایش می‌دهد، اسامی بسیاری از مناطق، شهرها، دریاچه‌ها و دریاهای آن زمانِ ایران را نیز دربرگرفته‌است. این نقشه از کشور ایران در سال ۱۷۴۷ (میلادی) میلادی، برابر با ۱۱۲۶ خورشیدی و ۱۱۶۰ قمری و در زمان سلسلهٔ افشاریان رسم شده‌است. نام مشهد در کنار نام توس در نقشه مشهود است.

نوشتار اصلی: طوس

پیش از قتل علی بن موسی الرضا در ۲۰۳ هـ. ق، و دفن او در کاخ حُمَید بن قَحطَبة در سناباد نوغان، خبری از مشهد نبود. حتی نام نوغان توس از سده‌های اولیهٔ اسلامی به بعد در متون راه یافته و پیش از آن تقریباً هیچ خبری از نوغان نیست، بلکه تنها از ولایت توس یا شهر توس اخباری در اساطیر و آثار حماسیِ بعد به چشم می‌خورَد. در نتیجه، تاریخچهٔ مشهد از ابتدا تا پیدایش اسلام در تاریخ توس، و در دو سدهٔ اسلامی در تاریخ نوغان مستتر است. اینکه توس هم یک شهر و هم یک منطقه است، همراه با این واقعیت که هر دو ناحیه همواره به عنوان شهرهای اصلی منطقه در نظر گرفته می‌شوند، این باور نادرست را در میان جغرافی‌دانان متأخر عربی رواج داده که توس، پایتخت شهری دوبخشی شامل تابران و نوغان بوده‌است. این باور در مورد دوبخشی بودن شهر توس به طور عام در ادبیات اروپایی راه یافته‌است. سِر پِرسی سایکس و به دنبال وی، ئی. دیز صراحتاً این تصور را به چالش کشیدند. جغرافی‌دانان قدیم‌تر عرب به‌درستی تابران و نوغان را به عنوان دو شهر کاملاً مجزا، از یکدیگر متمایز کردند. ویرانه‌های تابران، توس و مشهد در حدود ۱۹ کیلومتری یکدیگر قرار دارند.

مشهد در نوشتار محدثان، مورخان و جغرافی‌دانان دورهٔ اسلامی

در سدهٔ سوم هجری، ابن بابویه قمی قمی در کتاب عیون اخبار الرضا فصلی را به مشهد اختصاص داده و در تمامی اخبار و مطالب، همه‌جا واژهٔ «مشهد» و «مشهد رضوی» را آورده‌است. ابن حوقل در سدهٔ چهارم هجری به سادگی این مکان را مشهد نامیده؛ یاقوت حَمَوی، در بیانی صریح‌تر، آن را «مشهد رضوی حرم رضا» نام نهاده‌است. مشهد به عنوان نام یک مکان، نخستین بار در احسن التّقاسیم فی معرفةِ الأقالیم محمد مقدّسی (مَقدِسی) و اواخر دههٔ سوم قرن چهارم هجری پدیدار شده‌است. در حدود نیمهٔ قرن هشتم هجری، ابن بطوطه در سفرنامهٔ خود، از اصطلاح «شهر مشهد الرضا» استفاده کرده‌است. به نظر می‌رسد نام نوغان که هنوز هم بر سکه‌های نیمهٔ اول سدهٔ هشتم هجری تحت حاکمیت ایلخانیان دیده می‌شود، به‌تدریج جای خود را به «المشهد» یا «مشهد» داده باشد. در این دوره مشهد اغلب با صراحت بیشتری با عناوین «مشهد رضا»، «مشهد مقدس» و «مشهد توس» شناخته می‌شود. اغلب در ادبیات و به‌ویژه در شعر، تنها توس مد نظر قرار گرفته‌است؛ برای نمونه، «توس جدید» در مقابل «توس قدیمی» یا شهری مقتضیِ این نام. معین‌الدین محمد الزّمجی الاسفزاری، مورخ قرن نهم هجری، در کتاب روضات‌الجَنّات فی أوصاف مدینةِ هرات از آن با عنوان «مشهد مقدس رضوی» نام برده‌است. و صدرالمتألهین لاهیجانی در کتاب تاریخ و جغرافیای شهر مشهد در سدهٔ چهاردهم هجری از واژهٔ «مشهد مقدس رضوی» استفاده کرده‌است.

پیشینه

نوشتار اصلی: پیشینه مشهد

نوشتار(های) وابسته: علی بن موسی الرضا، ابومسلم خراسانی، جنبش سیاه‌جامگان، مأمون، حمله مغول به ایران، افشاریان، نادر شاه، واقعه مسجد گوهرشاد و بمب‌گذاری در آرامگاه علی بن موسی

حوضهٔ رودخانهٔ کشف‌رود که شهر مشهد در آن قرار دارد، به خاطر شرایط مناسب طبیعی، از پیش از اسلام به عنوان یکی از بخش‌های موردتوجه برای سکونت در خراسان به حساب می‌آمده‌است. در نزدیکی شهر کنونی مشهد، شهری به نام توس وجود داشته‌است. اهمیت این شهر در دوران اسلامی به استقرار یکی از مهمترین زیارتگاه‌های جهان که برای امام هشتم شیعیان، علی بن موسی الرضا، ساخته شده‌است، بازمی‌گردد. بنابراین، آنچه سناباد نوغان را در سرتاسر جهان مشهور ساخت، نه آرامگاه هارون الرشید، خلیفهٔ عباسی، بلکه زیارتگاه امام شیعه بود و شهر بزرگی که با گذشت زمان در اطراف روستایی کوچک گسترش یافت، المشهد (مشهد) عنوان گرفته‌است که به معنای «حرم حزن‌انگیز» است (در درجهٔ اول، حرم شهیدی از خاندان پیامبر اسلام).

مشهد در دورهٔ خلافت اسلامی

موقعیت خراسان و توس (طوس) در نقشهٔ ایران در عصر خلفای عباسی، برگرفته از کتاب جغرافیای تاریخیِ سرزمین‌های خلافت شرقی

به گفتهٔ تاریخ‌نویسان، هنگامی که یزدگرد سوم از برابر سپاهیان مسلمان عرب گریخت، راهی توس شد تا از کُنارَنگِ توس، مرزبان خود در آن خطه، پناه بخواهد، اما کنارنگ یزدگرد را از توس راهی مرو کرد. پس از آن، کنارنگیان به رغم فتح خراسان توسط اعراب، همچنان نفوذ خود را در خطهٔ توس حفظ کردند و تا پایان عصر امویان، در آن‌جا ماندند و تنها پس از یورش سرداران ابومسلم در سال ۱۲۹ هـ. ق بود که آن‌جا را رها ساختند. تنها خبر شاهنامه که تاریخ هم آن را تأیید می‌کند پناهنده‌شدن یزدگرد سوم ساسانی به کنارنگ توس، پس از شکست از تازیان در زمان خلافت عثمان است.

مأمون، جانشین هارون، پس از گذشت چند سالی از خلافتش بر اثر طغیانی که علیه وی توسط علویان پدید آمد، به قصد آن‌که تمایل شیعیان را به خود جلب کند، علی بن موسی الرضا، امام هشتم شیعه، را به جانشینی نامزد کرد و به دارالخلافه‌اش در مرو فراخواند. مأمون به همراه علی بن موسی الرضا، پس از یک سال ماندن در مرو، رهسپار بغداد شد. در طی راه در روستای نوغان، علی بن موسی الرضا، به خانهٔ امیر سناباد وارد و در آن‌جا به روایت شیعیان مسموم شد و در سال ۲۰۲ یا ۲۰۳ هـ. ق پس از سه روز درگذشت و پیکرش در باغ حمید بن قحطبه در کنار مقبرهٔ هارون، در ۱٫۵ کیلومتری روستای سناباد مدفون شد. از همان زمان، این نقطه، مشهد الرضا و بعد به‌اختصار مشهد نام گرفت.

مشهد در دوران حکومت‌های ایرانی تا عصر صفویه

در ابتدای سده چهارم هجری، عصر شکوفایی فرهنگ ایرانی -که با روی کار آمدن نصر بن احمد سامانی (۳۰۰ ه. ق) رونقی یافته بود-، در سرزمین توس نیز به بار نشست.

مشهد نیز همچون تمامی شهرهای بزرگتر ایران بارها شاهد افزایش جنگ و وحشت درون دیوارهای خود بود. سبکتگین، مؤسس سلسله غزنویان، در زمان فتح توس آرامگاه را ویران کرد. اما، بعداً پسرش، سلطان محمود، بازسازیش نمود. در سال ۴۲۸ ه.ق. طی دوران حکومت سلطان مسعود غزنوی، حاکم بعدی خراسان به منظور حفاظت از آرامگاه علی بن موسی الرضا استحکامات دفاعی را بنا کرد. در سال ۵۱۵ ه.ق. دیواری در اطراف شهر ساخته شد که گاهی اوقات امکان حفاظت در برابر حملات را فراهم می‌ساخت. اگرچه در سال ۵۵۶ ه.ق. ترکهای غز موفق به گرفتن منطقه شدند ولی آنان از تاراج و غارت ناحیهٔ مقدس چشم‌پوشی کردند.

در زمان سلجوقیان، توس در عین حال که از رونق درونی برخوردار بود، با بی‌مهری سلاطین رو به رو شد؛ ولی در این ایام خواجه نظام‌الملک وزیر شهیر آلب ارسلان و ملکشاه سلجوقی در زمان وزارت ۳۰ ساله‌اش توجهی به توس داشت و حتی مسجدی هم در تابران ساخت. در ابتدای سده ششم هجری گویا تابران مدتی دچار قحطی و بلا بوده، این مطلب از نامه امام محمد غزالی به سلطان سنجر بر می‌آید؛ اما تابران در رهگذر زمان همچنان یکی از شهرهای مهم محسوب می‌شد. چنان‌که انوری شاعر معروف دربار سنجری در مدرسه منصوریه تابران تحصیل می‌کرد و باغ و مدرسه آن را ستایش کرده‌است.

از جمله اماکنی که در عهد سلطان سنجر سلجوقی، به اصرار منابع شیعی متأخر، مانند مطلع‌الشمس و منتخب‌التواریخ، مورد توجه وی قرار داشت، مشهد بود. زیرا توس به واسطه وجود حرم علی بن موسی الرضا، از قطب‌های تشیع در خراسان به شمار می‌آمد و بنا به اعتراف منابع شیعی آن دوره، مرکزی دینی برای شیعیان و مورد علاقه ایشان بود و بنا به موقعیت جغرافیایی که بر سر راه‌های تجاری داشت، از مراکز اقتصادی، نیز محسوب می‌شد؛ و به این ترتیب، اهمیت سیاسی نیز یافته بود. در سده ششم هجری نخستین گنبد حرم بر فراز قبهٔ موجود، به فرمان سلطان سنجر سلجوقی و به کوشش وزیر وی، شرف الدین قمی ضمن تعمیر حرم ساخته شد که جنس آن گنبد از کاشی بود. قبه (گنبد آغازین) همان است که امروزه از داخل حرم دیده می‌شود و سطح مقعر و مقرنسهای آینه کاری شدهٔ آن پیداست.

در خلال سده‌های چهارم تا ششم هجری، در عصر شکوفایی فرهنگ ایرانی-اسلامی، دانشمندان و رجال برجسته‌ای از آن برخاسته؛ و در دیگر نواحی، و به طور عمده در شهرهایی که بیشتر کانون توجه بود، شکوفا شدند. خواجه نظام‌الملک (۴۰۸ تا ۴۸۵ ه. ق)، امام محمد غزالی (۴۵۰ تا ۵۰۵ ه. ق)، احمد غزالی (۴۵۴ تا ۵۲۰ ه. ق)، ابوالقاسم فردوسی (۳۲۹ تا ۴۱۱ ه. ق)، اسدی توسی (متوفی ۴۶۵ ه. ق) و شیخ توسی (۳۸۵ تا ۴۶۰ ه. ق) از آن دسته‌اند.

توس در سال ۷۹۱ ه.ق. ضربهٔ مهلک را از جانب میرانشاه، پسر تیمور، دریافت کرد. زمانی که نجیب‌زادهٔ مغولی حاکم بر منطقه دست به شورش زده و تلاش کرد خود را مستقل سازد، تیمور پسر خود میرانشاه را برای مقابله با وی عازم منطقه کرد. توس پس از محاصره‌ای چندین ماهه مورد یورش قرار گرفت، به غارت و یغما برده شده و تلی از خاک از آن بر جای ماند؛ ده هزار نفر از ساکنین توس در این یورش قتل‌عام شدند. کسانی که از این کشتار همگانی جان سالم به در بردند در پناهگاه حرم امام رضا سکنی گزیدند. از این پس توس متروکه شد و مشهد جایگاه این شهر به عنوان پایتخت را از آن خود ساخت. بعد از آن، علی‌رغم تلاشی که شاهرخ و شیبک خان ازبک در ۹۱۵ ه.ق. برای ساخت مجدد شهر انجام دادند، روی آبادانی به خود ندید و به تدریج روستاهای کوچکی جایگزین آن همه آوازه و رونق شد.

از این زمان به بعد دیگر عصر حیات تابران به سر آمده بود و روی توجه تاریخ به سوی شهری قرار گرفت که قرن‌ها با نام نوغان و از این زمان به بعد با نام مشهد در کنار تابران قرار داشت و جای این شهر را گرفت. در دوران تیموری در سده نهم هجری، به دنبال کوشش‌های شاهرخ تیموری در آبادانی مشهد، به همت همسر وی گوهرشادآغا، نخستین مسجد جامع شهر مشهد (مسجد گوهرشاد) با نام وی در سمت قبلهٔ حرم رضوی که صحن جنوبی را تشکیل می‌دهد به اتمام رسید.

مشهد، از صفویه تا دوران معاصر

عکسی قدیمی از مسجد گوهرشاد و حرم امام رضا در دوردست

با توجه تیموریان به مشهد و به ویژه بعد از آن در دورهٔ صفویه با استقرار رسمی مذهب تشیع در ایران و توجه خاص صفویان به مشهد، نیز انتقال آب چشمه گیلاس در دو مرحله (دورهٔ تیموری و دورهٔ صفوی) به مشهد، امید حیات دوباره تابران به کلی از میان رفت. با پیشرفت خاندان صفوی عرصهٔ تازه‌ای از موفقیت برای مشهد آغاز شد. نخستین شاه این خاندان، شاه اسماعیل اول، شیعه را به عنوان مذهب رسمی بنیان نهاد و متعاقب این امر شهرهای مقدس داخل مرزهای ایران به ویژه مشهد و قم، به یک شاخصهٔ اصلی در برنامهٔ وی بدل شدند، چنانچه در مورد جانشینانش نیز همین‌طور بود. زیارت این آرامگاه‌های مقدس رونق قابل توجهی را برای این شهرها به ارمغان آورد. در مشهد، بارگاه سلطنتی، فعالیت ساخت و ساز وسیعی را به نمایش گذاشت. در این رابطه به ویژه شاه تهماسب اول، جانشین شاه اسماعیل اول و شاه عباس اول از چهره‌های شاخص به شمار می‌آیند. سلاطین صفوی که در اعتلای شعائر مذهب شیعه سعی وافر داشتند، خراسان و بخصوص مشهد را مورد توجه خاص قرار دادند. بر همین اساس، هرات در عهد شاه اسماعیل اول از دارالملک خراسان خارج شد و شهر مشهد جای آن را گرفت.

در زمان شاه طهماسب اول، خوانین شیبانیان چند مرتبه به مشهد حمله و یک مرتبه در سال ۹۳۶ آن را تصرف کرد. سال ۹۹۷ سال فاجعه‌انگیزی برای مشهد بود. عبدالمؤمن شیبانی پس از چهار ماه محاصره، شهر را مجبور به تسلیم کرد. خیابان‌های شهر مملو از خون شدند و غارت و تاراج سرتاسری در دروازه‌های منطقهٔ مقدس تمامی نداشت. شاه عباس اول که از سال ۹۹۳ تا صعود رسمی تاج و تختش به قزوین در سال ۹۹۵ در مشهد زندگی می‌کرد، تا سال ۱۰۰۶ قادر به بازپس‌گیری مشهد از ازبک‌ها نبود.

در دوران پادشاهی شاه عباس اعتبار و رونق شهر مشهد رو به فزونی نهاد. شاهراهی میان اصفهان، مشهد و هرات احداث گردید و کاروانسراها و آب انبارهای بزرگ در مسیر آن ساخته شده، حرم رضوی نیز در این عهد توسعه یافت. همچنین خیابانی مستقیم از غرب به شرق شهر مشهد در دورهٔ شاه عباس احداث شد که از میان آن نهری جاری بود. از اقدامات دیگر وی در مشهد می‌توان به انتقال آب چشمه گیلاس به مشهد اشاره کرد. شاه عباس، مشهد را به طور رسمی «شهر مقدس ایران» قرار داد تا آن که مردم به زیارت امام هشتم شیعیان بروند و از رنج و مشقت‌های سفر حج و سخت‌گیری‌های حکام ولایات عثمانی دیگر خبری نباشد.

در ایران عصر صفوی تنها سیزده شهر دارای بیگلربیگی عظیم‌الشأن بودند که یکی از آنها مشهد بود. بیگلربیگی مشهد حاکمان تابعی هم داشت که عبارت بودند از حکام سرخس، نیشابور، ترشیز، ابیورد، آزادوار، نسا، سبزوار، اسفراین، حورور ویساکوه، درون، تربت و بزاندوق. هم‌چنین ظاهراً مشهد یکی از معدود شهرهای قلمرو صفویه بوده که در روزگار شاه سلیمان و شاه سلطان حسین در آن سکه ضرب می‌شده‌است.

در سال ۱۱۳۵ و با آغاز حکومت شاه تهماسب دوم، ایل افغانی ابدالی به خراسان حمله کرد. مشهد سقوط کرد؛ ولی در سال ۱۱۳۸ ایرانی‌ها موفق شدند پس از یک محاصرهٔ دوماهه این شهر را باز پس گیرند.

خراسان در زمان نادر شامل بخشهایی از افغانستان و ماوراءالنهر بوده است که در سایهٔ توسعه‌طلبی‌های نظامی نادر تا مرز هند و ترکستان گسترش یافت. نادر، پایتخت را از اصفهان که یادگار طرفداران صفوی بود به خراسان انتقال داد. او با استفاده از موقعیت ژئوپولتیک خراسان توانست بر اهداف سیاسی خود دست یابد. مشهد مرکز سیاسی دولت وی و دژ کلات، حصاری طبیعی در مواقع بحرانی گشت. ارتش او متکی بر نیروی رزمی قومیت‌های گوناگون به ویژه عشایر خراسان بود.

مشهد در زمان سلطنت نادر به اوج خود رسید. نادر مشهد را به پایتختی برگزید زیرا با توجه به گسترش زیاد متصرفاتش در شرق، مشهد از اصفهان، پایتخت صفویان، دارای مرکزیت بهتری بود. او یکی از بانیان بزرگ حرم علی بن موسی الرضا به شمار می‌آید. نادر به شکرانهٔ پیروزی بر ملک محمود سیستانی، گلدستهٔ طلایی در جنوب صحن عتیق (انقلاب فعلی) و شمال غربی گنبد بنا کرد. در همان زمان گلدستهٔ شاه تهماسبی را -که در سمت دیگر صحن قرار داشت- برای این که با گلدستهٔ مذکور متناسب باشد خراب کرد و تجدید بنا نمود. هنگامی که نادر با غنایم فراوان از هند بازگشت هدایای زیادی به حرم عرضه داشت و دستور داد ایوان امیرعلیشیر نوایی را از نو بنا کنند و با الواح زرین بپوشانند که اکنون به نام ایوان طلای نادری مشهور است. سقاخانه وسط صحن نیز به امر وی بنا گردید. همچنین چهارصد جلد کتاب به کتابخانه آستان قدس اهدا کرد که بدین ترتیب در شمار بزرگترین واقفین حرم درآمد. دوران شکوه و جلال مشهد دیری نپایید زیرا علیرغم توجهی که نادر به حرم و شهر داشت، سختگیری‌های پی‌درپی وی در سال‌های بعد برای مردم ساکن شهر دشوار و طاقت‌فرسا بود.

پس از نادر و جانشینانش، آخرین پادشاه افشاری، شاهرخ، به مدت ۵۰ سال به طور ضعیف و تحت نفوذ امرا و فرماندهان ایلات خراسانی و حمایت‌های احمدشاه درانی در بخش کوچکی از خراسان غربی به مرکزیت مشهد فرمان راند. احمد شاه و جانشین وی تیمور شاه، شاهرخ را به عنوان خراجگزار در متصرفات خراسان گماردند و بدین ترتیب خراسان به نوعی دولت حائل بین آنان و ایران تبدیل شد. سلطنت شاهرخ نابینا با وقفه‌های کوتاه مدت و مکرر، بدون هیچ‌گونه واقعهٔ به ثبت رسیدهٔ خاصی سپری شد. پس از مرگ تیمور شاه (۱۲۰۷) آقا محمد خان پایه‌گذار سلسلهٔ قاجار موفق شد در سال ۱۲۱۰ قلمرو حکومتی شاهرخ را تصاحب کرده و وی را به مرگ محکوم کند و این پایان جدایی خراسان از دیگر بخش‌های ایران بود.

در سده نوزدهم مشهد شهری دارای یک حصار و قلعه نظامی جهت حفاظت از حملات بود. این شهر شش محله بزرگ و ده محله کوچک‌تر داشت. در میانه شهر خیابان اصلی قرار داشت که شهر را به دو نیمه تقسیم می‌کرد و در طول آن نهر آبی جاری بود که منبع اصلی آب شهر بود. منبع اصلی درآمد شهر ناشی از حرم رضوی و زائران آن بود.

مشهد در دوران قاجاریه و پهلوی

نمایی از خانه‌ها و مدرسه‌ای در مشهد، سال ۱۸۵۸

اعتراض مردم مشهد به حکومت آصف‌الدوله، حاکم خراسان، اعتراض نسبت به واگذاری امتیاز تنباکو و همچنین خیزش مردمی در جریان انقلاب مشروطه، از مهم‌ترین وقایع دوران قاجاریه در مشهد به شمار می‌رود. مشهد در زمرهٔ نخستین شهرهای کشور بود که مردم آن نسبت به انعقاد قرارداد تنباکو و ورود کارکنان شرکت رژی به این شهر، در روز ۱۳ مهر ۱۲۷۰ اعتراض کردند و دست به تظاهرات زدند. واکنش مأموران «فتحعلی‌خانِ» صاحب دیوان، حاکم وقت خراسان، به این اعتراض، استفاده از زور و سرکوب معترضان بود. با ضرب و جرح راهپیمایان، تعداد زیادی از مردم مشهد در اعتراض به این رفتار در مسجد گوهرشاد متحصن شدند. ناصرالدین شاه ناچار شد اجرای قرارداد را در مشهد، شش ماه به تأخیر بیندازد و پس از آن نیز اجرای قرارداد در مشهد اجباری نبود.

مشهد، مرکز ایالت خراسان، نقشی بارز در مبارزات ضد استبدادی ایرانیان، که به انقلاب مشروطه منجر شد، ایفا کرده‌است و برخی کارشناسان، با اتکا به همین سابقهٔ مبارزاتی، برای این شهر نقشی پیشروانه و الهام‌بخش در روند پیروزی انقلاب مشروطه قائل شده‌اند. با پیروزی انقلاب مشروطه، و به رغم مبارزات آزادی‌خواهان، فضای مشهد اختناق‌آلود و پرتنش شد و مشروطه‌خواهان در رسیدن به آرمان‌های خویش توفیق چندانی نیافتند. بسیاری از آزادی‌خواهان مشهد دستگیر، زندانی، و تبعید شدند و مشروطه و مشروطه‌خواهی در این شهر منزوی و سرکوب شد. بر خلاف نظر رایج، که انزوای مشروطه در مشهد را به عدم اقبال مردم این شهر نسبت به مشروطه نسبت می‌دهد، مشکل اصلی این شهر، علاوه بر وجود نهادهای مشروعه‌خواه، حضور گستردهٔ نیروهای روسی و مداخلات و کارشکنی آن‌ها در راه پیشبرد مشروطه بوده‌است. مداخلات روس‌ها در مشهد سرانجام منجر به ماجرای به توپ بستن حرم علی بن موسی الرضا شد. روس‌ها این اقدام را به منظور ترساندن مشروطه‌خواهان مشهد و دادن هشدار به دولت مشروطه و مشروطه‌خواهان دیگر شهرها انجام دادند. به این ترتیب مشروطه‌خواهان در مشهد به شدت منزوی و سرکوب شدند و ناامیدی و رخوت نه فقط مشهد بلکه سراسر نواحی شمالی و دیگر ایالات ایران را فراگرفت.

در سال ۱۲۹۰ خورشیدی یوسف خان از خواص هرات با نام محمدعلی‌شاه در مشهد اعلام استقلال کرد. روس‌ها به این بهانه در ۹ فروردین ۱۲۹۱، مشهد را به توپ بستند و بسیاری از مردم، شهروندان و زائرین کشته شدند. پس از این واقعه یوسف خان توسط ایرانیان، زندانی و به مرگ محکوم شد.

طرح جامع شهر مشهد در سال ۱۳۵۲ خورشیدی

مهم‌ترین واقعهٔ تاریخ سیاسی معاصر مشهد، واقعه مسجد گوهرشاد در زمان رضاشاه است. در ۲۱ تیر ۱۳۱۴ جمعیت زیادی در مسجد گوهرشاد تجمع کردند و علیه اقدامات دولت در رابطه با قانون کشف حجاب در ایران اعتراض نمودند. مأمورین نظامی و انتظامی با مردم درگیر شدند و تعدادی از مردم درون مسجد کشته شدند. در این واقعه تعداد بسیاری کشته، مجروح و بازداشت شدند. کشتار مردم در این مسجد به اندازه‌ای بود که به نقل از شاهدان عینی چند کامیون جنازه از صحنه کشتار خارج کردند.

توسعه شهر در دهه ۱۳۲۵ تا ۱۳۳۵ در جنوب غربی و غرب صورت گرفت. راه آهن و فرودگاه تأثیر زیادی بر چگونگی هدایت توسعه داشته‌اند. در دهه ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۵، جادهٔ جدید تهران باعث توسعهٔ شهر به سمت جنوب گردید. از سال ۱۳۴۵ به بعد توسعهٔ شهر منطبق با طرح جامع هدایت شده‌است. در سال ۱۳۵۵ محور اصلی جادهٔ سنتو، دانشگاه فردوسی و پارک ملت توسعهٔ شهر را به سمت غرب تشدید نمودند. این شهر قرار بود به دو قسمت مذهبی-سنتی (مشهد شرقی یا رضوی) و توریستی-مدرن (مشهد غربی یا پهلوی) تقسیم شود، که با انقلاب اسلامی ناکام ماند.

مشهد در دوران جمهوری اسلامی

در دورهٔ شهرداری شهردار پژمان، توسعه طبق طرح جامع پیشین با پاره‌ای تغییرات انجام گردید و شهرستان بینالود به عنوان بخش گردشگری مشهد معرفی گردید. اکنون، ساختار کالبدی شهر به صورت قطاعی است. مراکز تجاری و خدماتی در اطراف حرم و قطاع غربی تمرکز یافته‌اند و واحدهای مسکونی در دو محور غرب و شرق قرار دارند.

در سال‌های اخیر حرکت ساخت و سازهای مدرن در مشهد شتاب بیشتری گرفته‌است. بر اساس چشم‌انداز مشهد در سال ۱۴۰۰ این شهر به شهری مدرن با معماری اسلامی-مدرن تبدیل خواهد شد. در این راستا ۴۸ پروژهٔ بزرگ معماری برای شهر در نظر گرفته شده‌است. با این حال، برخی از کارشناسان معتقدند که این پروژه‌ها جلوهٔ اسلامی شهر را خدشه‌دار می‌کند. هم‌چنین ساخت و سازهای جدید در اطراف حرم علی بن موسی الرضا باعث شده که خط آسمانی و منظر تاریخی و فرهنگی مجموعه حرم مورد تعرض قرار گیرد. این مسئله باعث بروز واکنش‌هایی از سوی برخی چهره‌های مذهبی و سیاسی شد؛ و همین‌طور ثبت شدن این مجموعه در میراث جهانی یونسکو را با مشکل روبرو کرده‌است.

جغرافیای طبیعی

موقعیت جغرافیایی

شهر مشهد مرکز استان خراسان رضوی با ۳۲۸ کیلومتر مربع مساحت، در شمال شرق ایران و در طول جغرافیایی ۵۹ درجه و ۱۵ دقیقه تا ۶۰ درجه و ۳۶ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۵ درجه و ۴۳ دقیقه تا ۳۷ درجه و ۸ دقیقه و در حوضهٔ آبریز کشف رود، بین رشته‌کوه‌های بینالود و هزار مسجد واقع است. ارتفاع شهر از سطح دریا حدود ۱۰۵۰ متر (حداکثر ۱۱۵۰ متر و حداقل ۹۵۰ متر) است.

زمین‌شناسی

نقشه اقلیمی ایران. شهر مشهد در منطقه مدیترانه‌ای با باران بهاره قرار گرفته‌است.

██ معتدل خزری بسیار مرطوب

██ معتدل خزری

██ مدیترانه‌ای با باران بهاره

██ مدیترانه‌ای

██ کوهستانی سرد

██ کوهستانی بسیار سرد

██ نیمه‌بیابانی سرد

██ نیمه‌بیابانی گرم

██ بیابانی خشک

██ بیابانی خشک گرم

██ خشک ساحلی گرم

██ خشک ساحلی

دشت مشهد به صورت دره‌ای وسیع دارای ابعادی به طول بیش از ۱۰۰ کیلومتر و عرض متوسط حدود ۲۵ کیلومتر و وسعت حدود ۲۵۰۰ کیلومتر مربع است. دشت مشهد با مختصات طول جغرافیایی ´۲۱:°۵۸ تا ´۰۸:°۶۰ درجه شرقی و عرض جغرافیایی ´۴۰:°۳۵ تا ´۰۳:°۳۶ درجه شمالی در حوضهٔ آبریز رودخانهٔ کشف‌رود در خراسان رضوی قرار دارد. از میان سازندهای موجود در این دشت، سازند مزدوران (سازند دوران دوم) در رابطه با منابع آب زیرزمینی حائز اهمیت است. این سازند که از رسوبات سخت کربناته تشکیل شده، به دلیل وجود فضاهای خالی کارستی قادر است سفره‌های آب زیرزمینی را به وجود آورد. از جمله منابع آب سطحی این دشت نیز می‌توان به خود رودخانهٔ کشف‌رود اشاره کرد. این رودخانه در گذشته دارای آب زیادی بوده‌است؛ ولی در حال حاضر به علت پایین افتادن سطح آب زیرزمینی و در نتیجه قطع شدن زهکش‌ها تنها در مواقع سیلابی شدید، مقداری آب از سرشاخه‌های آن وارد می‌شوند.

اقلیم

مشهد به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص که در منطقهٔ مرزی بین شمال و جنوب خراسان قرار دارد و هم‌چنین تداخل جبهه‌های مختلف آب و هوایی، دارای آب و هوا و خصوصیات ویژهٔ اقلیمی است و قسمت اعظم دشت مشهد-نیشابور، جزء اقلیم سرد و خشک و قسمتی از دشت مشهد-قوچان، نیمه خشک و سرد و بخش کوچکی از بلندترین ارتفاعات رشته‌کوه‌های بینالود و هزار مسجد جزء اقلیم مرطوب سرد است و در مجموع شهر مشهد دارای آب و هوای متغیر، اما معتدل و متمایل به سرد و خشک است و از تابستان‌های گرم و خشک و زمستان‌های سرد و مرطوب برخوردار است. وزش بادها در شهر مشهد بیشتر در جهت جنوب شرقی به شمال غربی است. بیشینهٔ درجه حرارت در تابستان‌ها ۴۳ درجه بالای صفر و کمینهٔ آن در زمستان‌ها ۲۳ درجه زیر صفر است.

میانگین دما و بارش برای آب و هوای مشهد در سال ۲۰۱۴ میلادی ژانویه فوریه مارس آوریل مه ژوئن ژوئیه اوت سپتامبر اکتبر نوامبر دسامبر دمای بیشینه (°C) ۶٫۲ ۸٫۶ ۱۴٫۱ ۲۰٫۸ ۲۶٫۸ ۳۲٫۴ ۳۴٫۴ ۳۲٫۸ ۲۸٫۸ ۲۲ ۱۵٫۸ ۹٫۶ Ø ۲۱ دمای کمینه (°C) -۵٫۱ -۲٫۹ ۲٫۳ ۷٫۹ ۱۱٫۹ ۱۵٫۶ ۱۷٫۹ ۱۵٫۳ ۱۰٫۴ ۵٫۴ ۱٫۳ -۲٫۷ Ø ۶٫۴ بارش (mm) ۳۳٫۱ ۳۶٫۴ ۵۲ ۴۸٫۸ ۲۵٫۵ ۳ ۰٫۹ ۰٫۷ ۱٫۵ ۱۱٫۲ ۱۵٫۷ ۲۶٫۹ Σ ۲۵۵٫۷ روزهای بارانی ۵٫۸ ۶٫۳ ۸٫۳ ۷٫۴ ۴٫۴ ۰٫۸ ۰٫۳ ۰٫۲ ۰٫۵ ۲ ۲٫۷ ۴٫۵ Σ ۴۳٫۲ دما ۶٫۲ -۵٫۱ ۸٫۶ -۲٫۹ ۱۴٫۱ ۲٫۳ ۲۰٫۸ ۷٫۹ ۲۶٫۸ ۱۱٫۹ ۳۲٫۴ ۱۵٫۶ ۳۴٫۴ ۱۷٫۹ ۳۲٫۸ ۱۵٫۳ ۲۸٫۸ ۱۰٫۴ ۲۲ ۵٫۴ ۱۵٫۸ ۱٫۳ ۹٫۶ -۲٫۷ ژانویه فوریه مارس آوریل مه ژوئن ژوئیه اوت سپتامبر اکتبر نوامبر دسامبر بارش ۳۳٫۱ ۳۶٫۴ ۵۲ ۴۸٫۸ ۲۵٫۵ ۳ ۰٫۹ ۰٫۷ ۱٫۵ ۱۱٫۲ ۱۵٫۷ ۲۶٫۹   ژانویه فوریه مارس آوریل مه ژوئن ژوئیه اوت سپتامبر اکتبر نوامبر دسامبر منبع: سرویس اطلاعاتی آب و هوای جهان

زمین‌لرزه

مقایسهٔ نسبی میزان خطر زمین‌لرزه در نقاط مختلف ایران؛ نقاط سرخ‌تر نقاطی هستند که شتاب حداکثر جنبش زمین در آن‌ها بیش‌تر است.

منطقهٔ خراسان در طول تاریخ همیشه یکی از فعال‌ترین مناطق زمین‌لرزه‌خیز کشور بوده‌است. آمار چهل سال گذشته نشان می‌دهد که بیش از نیمی از قربانیان زمین‌لرزه در ایران را قربانیان این منطقه تشکیل می‌دهند. زلزله‌های زیادی در مشهد رخ داده که حدود ۱۴ واقعه متعلق به سال‌های ۱۰۰۸، ۱۰۵۲، ۱۰۵۳، ۱۰۵۹، ۱۰۷۷، ۱۰۸۴، ۱۰۸۷، ۱۱۱۸، ۱۱۱۹، ۱۲۱۴، ۱۲۳۲، ۱۲۳۶، ۱۲۵۴، ۱۲۷۴ ه.ق. در کتب تاریخ به ثبت رسیده‌است. در پانزدهم ربیع‌الثانی سال ۱۰۸۴ ه.ق. به هنگام سلطنت شاه سلیمان صفوی زمین‌لرزهٔ ویرانگری در مشهد رخ داده که حدود دو سوم شهر مشهد از جمله گنبد حرم علی بن موسی الرضا، سقف گنبد مسجد گوهرشاد و مدارس پریزاد، دودر، مدرسه بالاسر، مدرسه پایین پا آسیب فراوان دیده و حدود چهارهزار نفر از مردم مشهد زیر آوار کشته شدند.

یکی از گسل‌های مشهد، گسل شمال مشهد است. این گسل ادامهٔ گسل توس است که در شمال شهر توس از گسل کشف‌رود منشعب شده و با امتداد شمال غرب-جنوب شرق از گوشهٔ شمالی مشهد عبور می‌کند. در گزارش شماره ۷۲ سازمان زمین‌شناسی این گسل تحت عنوان گسل توس نامیده شده‌است. در گزارش مزبور ادامهٔ گسل به سمت شمال شرق که توسط آبرفت پوشیده شده به صورت گسل احتمالی نشان داده شده‌است. هم‌چنین بربریان و همکاران، کانون سطحی زلزلهٔ تاریخی ۱۵۹۸ مورخ ۳ ژوئیهٔ ۱۹۷۳ با بزرگی ۶/۶، اول آوریل ۱۶۷۸ و ۲۶ فوریه ۱۸۸۳ را در مجاورت گسل احتمالی توس مشخص نموده‌اند.

جمعیت‌شناسی

تغییرات جمعیت مشهد بین سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۸۵ هجری شمسی

شهر مشهد، در سدهٔ اخیر از رشد جمعیت بالایی برخوردار بوده‌است. در نخستین سرشماری رسمی ایران که در سال ۱۳۳۵ انجام گرفت، این شهر، با ۲۴۱٬۹۸۹ نفر جمعیت پس از شهرهای تهران، تبریز و اصفهان، چهارمین شهر پرجمعیت ایران بود. در سرشماری بعدی و در سال ۱۳۴۵، این شهر پس از تهران و اصفهان، جایگاه سوم را در بین شهرهای ایران داشت. در سرشماری سال ۱۳۵۵، مشهد، پس از تهران، دومین شهر پرجمعیت ایران بود و تا آخرین سرشماری در سال ۱۳۹۰، همین جایگاه را داشته‌است. بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰ خورشیدی، جمعیت شهر مشهد در این سال، بالغ بر ۲٬۷۶۶٬۲۵۸ تن بوده‌است.

هرم جمعیتی شهر مشهد در سال ۱۳۹۰

مردان	سن	زنان
۶۹٬۸۲۱	۶۵+	۷۱٬۳۶۲
۲۹٬۶۷۴	۶۰–۶۴	۳۲٬۴۷۶
۴۹٬۵۲۱	۵۵–۵۹	۴۸٬۶۰۳
۶۷٬۲۰۶	۵۰–۵۴	۶۶٬۸۱۱
۷۶٬۲۱۹	۴۵–۴۹	۷۵٬۷۸۴
۸۹٬۷۱۰	۴۰–۴۴	۹۰٬۵۳۰
۱۰۳٬۵۰۳	۳۵–۳۹	۹۹٬۴۶۱
۱۳۲٬۲۷۸	۳۰–۳۴	۱۳۲٬۱۹۶
۱۶۹٬۰۲۸	۲۵–۲۹	۱۶۸٬۱۸۲
۱۵۱٬۶۰۱	۲۰–۲۴	۱۶۰٬۴۷۰
۱۱۱٬۸۰۰	۱۵–۱۹	۱۱۴٬۷۰۴
۱۰۷٬۷۱۷	۱۰–۱۴	۱۰۵٬۱۲۴
۱۰۹٬۴۱۳	۵–۹	۱۰۴٬۳۲۸
۱۲۰٬۰۹۳	۰–۴	۱۱۴٬۶۷۲

قومیت

نظرسنجی سال ۱۳۸۹

طی پژوهشی که شرکت پژوهشگران خبره پارس به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۸۹ انجام داد و بر اساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظرسنجی نمونه‌گیری شد در مشهد به قرار زیر بود:

اقوام کلانشهر مشهد
قومیت			درصد
فارس			۹۳٫۵٪
ترک			۳٫۴٪
شمالی			۰٫۵٪
کرد			۱٫۵٪
عرب			۰٫۵٪
سایر			۰٫۵٪

در مشهد جمعیت قابل توجهی از مهاجران افغان سکونت دارند. این مهاجران بیشتر پس از حملهٔ شوروی سابق به افغانستان و هم‌چنین ظهور طالبان و متعاقب آن حمله به افغانستان توسط آمریکا و نیروهای ناتو، به ایران مهاجرت کردند. در خلال سالهای ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۰ جمعیتی قریب به ۵٬۰۰۰٬۰۰۰ نفر به صورت گروهی به کشور و به تبع آن به استان خراسان و شهر مشهد وارد شدند. پس از حملهٔ آمریکا به افغانستان، حدود یک میلیون نفر مهاجر مجاز و ۲٬۵۰۰٬۰۰۰ میلیون نفر مهاجر غیرمجاز به کشور وارد شدند. از طرف دیگر، هم‌زمان با آغاز جنگ ایران و عراق جمعیتی دیگر از آوارگان عراقی نیز در اثر بروز جنگ و ناآرامی مجبور به ترک عراق شده که بسیاری از آنها به دلیل باورهای دینی و اعتقادی و روابط اجتماعی و فرهنگی با شهروندان ایرانی، در استان خراسان رضوی به ویژه شهر مشهد و سایر شهرستان‌های استان (مانند نیشابور) اسکان یافتند و بسیاری از آنها با زنان ایرانی ازدواج کرده و تشکیل خانواده داده‌اند. بر اساس طرح جامع سرشماری و شناسایی اتباع خارجی در سال ۱۳۷۹–۱۳۸۰ جمعیتی در حدود ۱۴۲٬۰۰۰ نفر تبعه افغانی، ۱۳٬۹۰۰ نفر تبعه عراقی و ۱۰۰ نفر سایر ملل در استان خراسان رضوی شناسایی شدند. هم‌اکنون بر اساس آمارهای موجود قریب به ۶۰٬۰۰۰ نفر دانش‌آموز تبعه خارجی که ۹۰درصد آنها را اتباع افغانستان تشکیل می‌دهند در مدارس دولتی مشغول به تحصیل هستند. هم‌چنین قریب به ۲۷۰۰ نفر دانشجوی تبعه خارجی در مراکز آموزش عالی استان مشغول به تحصیل هستند. بر طبق آمار اداره کل امور اتباع و مهاجرین استانداری خراسان رضوی، ۹۵درصد مهاجرین این استان در مشهد ساکن هستند.

در سال‌های اخیر، مشهد شاهد مهاجرت اقوام بلوچ و کرد نیز بوده‌است. این موضوع سبب واکنش برخی از روحانیون کشور نظیر مکارم شیرازی شده‌است. بر طبق گفتهٔ آنان، این مهاجران، که عمدتاً اهل تسنن هستند، با خرید ملک و زمین در مشهد و دیگر شهرهای کشور مانند شیراز و ارومیه، درصدد تغییر بافت مذهبی این شهرها بوده و زمینه را برای نفوذ وهابیت و نیروهای تکفیری فراهم می‌کنند. در واکنش به این اظهارات، مولوی عبدالحمید، امام جمعه اهل سنت زاهدان، این سخنان را نگران‌کننده و ناشی از بالا رفتن سن و زودباوری آیت‌الله مکارم عنوان کرد.

زبان

نوشتار اصلی: لهجه مشهدی

زبان مردم مشهد، زبان فارسی با گویش و لهجهٔ مشهدی است. این لهجه سرشار از واژه‌های کهن و ریشه‌دار زبان فارسی است. لهجهٔ مشهدی یکی از لهجه‌های مهم و تأثیرگذار فارسی به شمار می‌آید و به نوعی خاستگاه ادبیات اصیل شاعرانی همچون فردوسی، عطار و خیام است. این لهجه را شاخه‌ای از فارسی دری می‌دانند و بسیاری از واژگان گمشدهٔ این زبان را می‌توان در گفتار عامیانهٔ مشهدی‌ها جستجو کرد. به واسطه اختلاط و ارتباط نزدیک مشهدی‌ها با سایر اقوام، ردپایی از زبان‌ها و گویش‌های دیگر نظیر: عربی، ترکی، مغولی، افغانستانی (پشتون)، کردی، انگلیسی، هندی، روسی و فرانسوی را می‌توان در آن دید.

تقی وحیدیان کامیار، استاد دانشگاه فردوسی مشهد می‌گوید:

نزدیک‌ترین گویش به فارسی معیار، گویش مشهدی است، به طوری که اصیل‌ترین و ریشه‌دارترین فارسی را می‌توان از مردم این شهر شنید.

وی می‌افزاید:

برخلاف تصور عامه که ریشه‌های زبان فارسی را از فارس و شیراز می‌دانند، فارسی دری اصیل از توس قدیم، نیشابور و مشهد کنونی انتشار یافته است.

مهدی سیدی، پژوهشگر و کارشناس در زمینه لهجه و گویش مشهدی می‌گوید:

لهجه و گویش مشهدی یا به عبارت علمی‌تر فارسی مشهدی یکی از موثرترین گویش‌ها در فارسی دری است، چرا که خاستگاه فارسی دری و همچنین ادبیات اصیل فارسی این گویش و زبان زیباست.

امروزه کمتر کسی در بین قشر جوان مشهد با این لهجه صحبت می‌کند. بیشتر جوانان مشهدی صحبت کردن با این لهجه را نوعی سرشکستگی می‌پندارند. با این همه، هنوز این لهجه و گویش در میان قدیمی‌ها رواج دارد. کارشناسان یکی از دلایل عدم اقبال مردم نسبت به لهجه مشهدی را عملکرد نه چندان مثبت صدا و سیما می‌دانند.

مذهب

بیشتر مردم شهر مشهد، مسلمان و شیعهٔ دوازده امامی هستند. این موضوع به واسطهٔ وجود حرم علی بن موسی الرضا در این شهر نیز تشدید شده‌است. با این حال، اقلیت‌های دینی دیگری نیز در مشهد وجود داشته یا دارند.

در مشهد محله‌ای به نام «محلهٔ جدید» وجود دارد که مجتمع مسکونی یهودیان در مشهد بود. این محله منازل بزرگ و محکم با دیوارهای بلند داشت و خانه‌ها از داخل با یکدیگر مرتبط بود. اقلیت یهودی مشهد که بینش و هوشیاری اقتصادی داشتند با توسعهٔ عمرانی مشهد به خیابان‌های جنت و جم (پاسداران کنونی) نقل مکان کردند و عده‌ای هم به اسرائیل مهاجرت کردند.

مهاجران ارمنی از اواخر قرن نوزدهم میلادی و در زمان حکومت قاجار از مرز باجگیران و درگز وارد این استان شدند و سپس در شهرهای مشهد، قوچان، نیشابور، شیروان، سبزوار، بجنورد و درگز اقامت گزیدند. بعدها تجار ارمنی از مناطق دیگر ایران مانند آذربایجان و اصفهان نیز به این استان نقل مکان کردند و به کارهای تجاری و صنعتی مشغول شدند. اکثر کارخانه‌های ارمنیان کارخانه‌ٰهای تصفیهٔ پنبه، تولید الکل صنعتی و پزشکی، قیرسازی و نخ‌ریسی بودند. مطابق برخی منابع، در ۱۹۶۵، ۵۱ خانوار ارمنی در مشهد اقامت داشته‌اند و مطابق آمار ۱۹۶۶، ۳۲۰ ارمنی در مشهد و ۵۲۱ ارمنی در کل استان خراسان ساکن بوده‌اند. در ۱۹۱۳، ارمنیان مشهد مدرسهٔ هایکازیان را، که در واقع شعبه‌ای از مدرسه هایکازیان تهران بود، تأسیس کردند. در ۱۹۴۱، کلیسای مسروپ مقدس، که نزد اهالی به «کلیسای حضرت مریم» نیز معروف است، احداث شد. اهالی ارمنی شهر مشهد دارای گورستان ویژهٔ خود بوده‌اند که سال تأسیس آن به ۱۹۴۴ بازمی‌گردد. در این گورستان نمازخانه‌ای هم وجود داشت. غیر از سنگ قبرهای متعلق به ارمنیان، در قسمت خاصی از آن قطعه‌ای به ۳۲ سرباز لهستانی که در زمان جنگ جهانی دوم در محلی نزدیک قوچان کشته شده بودند اختصاص یافته بود. هم‌چنین انجمن فرهنگی ـ ورزشی آرارات از ۱۹۸۳ در این شهر شعبه‌ای ایجاد کرده‌است که تاکنون نیز به فعالیت‌های فرهنگی ورزشی خود ادامه می‌دهد.

در مشهد اقلیتی از بهاییان نیز هستند، اما به دلیل فقدان آمار رسمی تعداد آنان مشخص نیست. در سال ۱۳۴۵، در اوایل صدارت امیرعباس هویدا، ایران به ۲۴ «قسمت امری» تقسیم می‌شد. هر قسمت امری دارای مرکزی بود که محفل آن به «محفل روحانی مرکز قسمت امری» موسوم بود و خراسان به مرکزیت مشهد یکی از آن قسمت‌های امری بود. در سال ۱۳۴۹ تعداد مراکز قسمت امری ایران به ۶۷ مرکز رسید و در «نقشهٔ پنج ساله»، که به اواخر دوران سلطنت پهلوی تعلق دارد، باید تعداد محافل محلی ایران به ۱۱۰۰ محفل می‌رسید.

جاذبه‌های گردشگری

جاذبه‌های مذهبی

مسجد حوض لقمان - مشهد

در تاریخ ۸ آبان ۱۳۸۸ مصادف با سالروز تولد امام هشتم شیعیان، توسط محمود احمدی‌نژاد، رئیس جمهور وقت و نمایندگان مجلس شورای اسلامی، مشهد رسماً به عنوان «پایتخت معنوی ایران» انتخاب شد. مهم‌ترین مکان مذهبی شهر مشهد که مهم‌ترین مکان مذهبی ایران نیز هست، حرم علی بن موسی‌الرضا است که سالانه پذیرای بیش از ۲۷ میلیون زائر داخلی و دو میلیون زائر خارجی است. موزه‌های آستان قدس رضوی نیز – که خود شامل چندین موزه است – در مجموعهٔ حرم قرار دارد.

حرم علی بن موسی الرضا و سایر اماکن متبرکه

عکسی از حرم علی بن موسی الرضا

آرامگاه علی بن موسی الرضا در مشهد که با نام حرم امام رضا و حرم رضوی شناخته می‌شود، مجموعه‌ای است که دربرگیرنده آرامگاه علی بن موسی الرضا می‌باشد. این مجموعه از نظر مساحت بزرگترین و از لحاظ جمعیت دومین مسجد در جهان است. همچنین این مجموعه شامل مسجد گوهرشاد، یک موزه، دو کتابخانه، چهار مدرسه علوم دینی، یک گورستان، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، یک سالن غذاخوری برای زائران، رواق‌های وسیع برای نمازگزاران و چندین ساختمان دیگر است. این مجموعه یکی از مراکز گردشگری در ایران است. حرم به تنهایی محوطه‌ای به مساحت ۲۶۷٬۰۷۹ متر مربع را پوشش می‌دهد و در صورتی که هفت صحن با مساحت ۳۳۱٬۵۷۸ به آن افزوده شود، مساحت نهایی مجموعه ۵۹۸٬۶۵۷ متر مربع می‌شود. هر سال مراسم غبارروبی در این مکان انجام می‌شود.

دیگر مسجدها، حسینیه‌ها و امامزاده‌ها از جمله مکان‌های مذهبی هستند که دارای زیارت‌کنندگان فراوانی هستند. مسجد جامع گوهرشاد واقع در محدودهٔ حرم رضوی، مسجد هفتاد و دوتن، مصلی طرق، مسجد و حسینیه کرامت، آرامگاه پیر پالاندوز، آرامگاه شیخ نخودکی، گنبد خشتی، گنبد سبز و آرامگاه خواجه ربیع از جمله مکان‌های مذهبی مشهد هستند. هم‌چنین امامزاده ناصر و یاسر (در نزدیکی طرقبه) و آرامگاه امامزاده یحیی (در جاده سرخس)، آرامگاه خواجه اباصلت و آرامگاه خواجه مراد (در جاده فریمان) در نزدیکی مشهد قرار دارند.

جاذبه‌های تاریخی

از سناباد و توس قدیم آثار تاریخی زیادی بر جای نمانده‌است. (هم‌اکنون شهر توس در حال بازسازی است) چهار طاقی بازه هور از قدیمی‌ترین بناهای موجود در محدودهٔ شهر است که زمان ساخت آن را سدهٔ سوم میلادی تخمین می‌زنند.

برخی از جاذبه‌های تاریخی مشهد عبارتند از: آرامگاه نادرشاه، آرامگاه خواجه ربیع، آرامگاه فردوسی، ایستگاه راه آهن، گنبد خشتی، گنبد هارونیه و مدرسه عباسقلیخان.

جاذبه‌های طبیعی

کوهسنگی مشهد

جاذبه‌های طبیعی که در نزدیکی شهر مشهد قرار دارند، شامل ییلاقات شاندیز، طرقبه، زشک، روستای کنگ، نغندر، جاغرق، چالی دره، پارک جنگلی وکیل‌آباد، باغ‌وحش وکیل‌آباد، آبشار ارتکند، پارک جنگلی نه دره در دو کیلومتری جنوب مشهد، فریزی، سد ارداک، هفت حوض، چشمه گیلاس و چشمه گراب هستند.

• پارک جنگلی طرق (انقلاب) در حاشیه جنوب شرق مشهد، در نزدیکی پلیس راه، یکی از بزرگ‌ترین اماکن در اسکان و ارائه خدمات گردشگری به شهروندان و زائران است. این پارک در سال ۱۳۴۰ احداث شده، و در سال ۱۳۷۹ بازپیرایی گردیده‌است. پارک جنگلی طرق دارای فضاهای تفریحی، فرهنگی، ورزشی و تجاری با ۲۱۰ هکتار فضای جنگلی و ۱۱۲ هزار متر مربع فضاهای عمرانی است. این پارک جنگلی دارای تیپ‌های درختی پهن برگ، مخلوط و سوزنی برگ بوده و اقاقیا و زبان گنجشک بیشترین نوع در سطح این محدوده است.

فضای شهری

برخی پارک‌ها و پارک‌های آبی مشهد عبارتند از: پارک کوهسنگی، پارک و شهربازی ملت، کوهستان پارک خورشید، باغ وحش و پارک جنگلی وکیل‌آباد، پارک پردیس قائم، پارک وحدت، پارک مینیاتوری، سرزمین موج‌های آبی، پارک آبی ایرانیان، پارک ساحلی آفتاب و سرزمین موج‌های خروشان.

هم‌چنین برخی از مهم‌ترین مراکز خرید شهر مشهد عبارتند از: بازار رضا، مجتمع تجاری پروما، بازار بین‌المللی، بازار خیام، مجتمع آلتون، مجتمع تجاری الماس شرق و مجتمع تجاری وصال.

از جمله پارک‌های بزرگ شهر مشهد، می‌توان به پارک ملت، پارک بانوان (حجاب)، باغ ملی، پارک بزرگ وحدت، پارک بسیج (گلشهر)، پارک امت، پارک پردیس قائم، پارک میرزا کوچک خان، پارک مینیاتوری، باغ گل‌ها، کوهستان پارک خورشید و پارک کوهسنگی اشاره کرد.

• 

  آرامگاه فردوسی در توس

• 

  خانه حسین ملک در مشهد

• 

  کلیسای مسروپ (ده دی)

• 

  موزه توس در نزدیکی مشهد

تقسیمات شهری

مناطق شهری

نقشهٔ شهر مشهد به تفکیک مناطق شهرداری

مشهد حدود ۳۲۸ کیلومتر مربع وسعت دارد. بر اساس آخرین ویرایش سال ۹۲ و سرشماری سال ۱۳۹۰، این شهر دارای ۱۳ منطقه شهری، ۴۰ ناحیه است، ۴ قطاع در محدودهٔ شهرداری ثامن و ۱۵۸ محله است. هم‌چنین شهر مشهد دارای ۱۱ ناحیه و مرکز پستی است.

سراسرنمای سه‌راه خیام مشهد

محله‌های مشهد

مشهد دارای محله‌ها و شهرک‌های متعددی است. به خاطر نزدیکی آبادی‌های سناباد و نوغان به محل دفن علی بن موسی الرضا و هم‌چنین جاذبهٔ خود مدفن، بیشتر محله‌های قدیمی مشهد در اطراف حرم علی بن موسی الرضا شکل گرفته‌است و کم‌کم بر وسعت آنها افزوده گشته و در خود مجموعهٔ شهر ادغام گشته‌اند. به عنوان نمونه، هم‌اکنون نوغان، از محله‌های اطراف حرم است و سناباد نیز وضعیت مشابهی دارد و اکنون به عنوان یکی از محله‌ها و خیابان‌های شهر مشهد شناخته می‌شود.

شهرداری مشهد

نوشتار اصلی: شهرداری مشهد

نوشتار(های) وابسته: شورای اسلامی شهر مشهد

شهردار کنونی شهر مشهد صولت مرتضوی است. بودجهٔ شهرداری مشهد در سال ۱۳۹۴ بالغ بر ۹۶۰۰ میلیارد تومان است.

حوزهٔ شهردار

حوزهٔ شهردار، حوزهٔ زیر نظر شخص شهردار مشهد و به منظور ایجاد هماهنگی و اعمال مدیریت در واحدهای حوزهٔ شهردار و نیز اعمال نظارت و کنترل مجموعهٔ واحدهای شهرداری به ویژه مدیران مناطق تشکیل شده‌است. میزان اختیارات و مسئولیت‌های این حوزه از سوی شهردار وقت، طی ابلاغ داخلی تعیین و مشخص می‌گردد.

اقتصاد

الگوهای کشت زعفران در جهان
نقشه کشورهای اولیه تولیدکننده زعفران.
	—  مناطق عمده.
	—  مناطق کوچک رو به رشد.
	—  مناطق دارای تولید اندک.
	—  مراکز تجاری عمده (فعلی).
	—  مراکز تجاری عمده (در گذشته).

فروش زعفران در بازارهای مشهد

اقتصاد مشهد بیشتر بر روی زعفران، زرشک، نبات، آجیل و خشکبار و هم‌چنین چرم صنعتی (به صورت زینتی) و صنعت فرش قرار دارد. هم‌چنین زائران حرم رضوی و توریست‌ها از منابع درآمدزایی این شهر هستند؛ به طوریکه صنعت هتلداری، یکی از صنایع پررونق در این شهر محسوب می‌شود و ۹۰ درصد گردشگران خارجی که به ایران سفر می‌کنند، از مشهد دیدن می‌کنند. از دیگر محصولات مهم کشاورزی مشهد غلات، چغندر قند و محصولات جالیزی است.

از صنایع موجود در مشهد می‌توان به صنایع غذایی، پوشاک، چرم، تولید مصالح ساختمانی، صنایع فلزی و صنایع دستی نیز اشاره کرد که از این میان حدود ۴۰درصد صنایع مشهد متعلق به صنایع غذایی، صنایع فلزی و صنایع دستی است.

مشهد تنها در فصل تابستان سال ۱۳۸۹ پذیرای بیش از ۱۳میلیون مسافر بوده‌است. وجود آرامگاه علی بن موسی الرضا در مشهد موجب شده است که هر سال تعداد زیادی از گردشگران و جهانگردان به مشهد سفر کنند.

صنایع

صنایع غذایی، نساجی، شیمیایی و کانی غیرفلزی و صنایع قطعه‌سازی و فولاد کشاورزی از عمده‌ترین صنایع مشهد به شمار می‌آیند.

مشهد یکی از قطب‌های اصلی تولید چرم در ایران به شمار می‌آید و کارخانه‌هایی نظیر چرم مشهد در این شهر قرار دارند. هم‌چنین در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری در بخش پروژه‌های کلان اداری–تجاری رونق یافته‌است.

قالی مشهد

نمونه‌ای از فرش مشهد

قالی‌بافی در شهر مشهد حدود پنج قرن قدمت دارد. یکی از قدیمی‌ترین فرش‌های مشهد که موجود است، نوعی فرش نماز (سجاده) است که توسط شاه تهماسب به سلیمان باشکوه در سال ۱۵۵۶ میلادی هدیه شده‌است.

شهرک‌های صنعتی

شهرک گلبهار، بینالود، طوس، کاویان، کلات، ماشین‌سازی، باغچه و ناحیهٔ امان‌آباد مشهد، جزو شهرک‌های صنعتی اطراف این شهر محسوب می‌شوند.

انرژی فسیلی

نیروگاه مشهد، نیروگاه طوس، نیروگاه فردوسی و نیروگاه سیکل ترکیبی شریعتی از مهم‌ترین نیروگاه‌های شهر مشهد هستند.

مراکز تجاری

مجتمع تجاری پروما

از مراکز بزرگ تجاری این شهر می‌توان به زیست‌خاور، یاقوت مصلی، الماس شرق، وصال، پروما، تابان، کیان سنتر، بازار رضا، آفتاب، گوهرشاد، بازار مرکزی، شهر شب، مجتمع تک، مجتمع تابان، رویال سنتر، قسطنطنیه، ونک، شهدا، مجد و کوهسنگی اشاره کرد. به دلیل وجود جاذبه‌های فراوان تاریخی-مذهبی و فرهنگی در مشهد، در حال حاضر نیمی از هتل‌ها و هتل‌آپارتمان‌های ایران در شهر مشهد قرار دارند.

نمایشگاه بین‌المللی مشهد امروزه به‌عنوان بزرگ‌ترین و فعال‌ترین نمایشگاه بین‌المللی تجاری در ایران بعد از نمایشگاه بین‌المللی تجاری تهران فعالیت می‌کند. مشهد به علت هم‌جواری با کشورهای آسیای میانه و موقعیت صنعتی سالانه میزبان ده‌ها نمایشگاه بین‌المللی است. در حال حاضر (سال ۱۳۹۴) مدیریت سایت رسمی نمایشگاه‌های ایران به عهدهٔ نمایشگاه مشهد است.

آموزش

دانشگاه‌ها

آیین نکوداشت دانش آموختگان غیرایرانی در دانشگاه فردوسی مشهد - تیر ۹۲

این شهر با دارا بودن مراکز دانشگاهی و آموزش عالی متعدد، به ویژه دانشگاه فردوسی مشهد با بیش از ۲۳ هزار دانشجوی داخلی و خارجی و دانشگاه بین‌المللی امام رضا، دانشگاه علوم اسلامی رضوی و نیز دانشگاه علوم پزشکی مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی مشهد و واحد بین‌الملل دانشگاه فردوسی مشهد، عملاً به قطب دوم دانشگاهی کشور پس از تهران مبدل شده‌است. علاوه بر آن شهرداری مشهد در سال ۱۳۸۷ توسط سازمان بین‌المللی کلان‌شهرهای جهان به عنوان دومین مقر آموزشی این سازمان پس از مونترال در کانادا انتخاب شد.

مدرسه‌ها

ساخت نخستین مدارس به سبک جدید در مشهد به عهد ناصرالدین‌شاه بازمی‌گردد. در سال ۱۲۶۷ خورشیدی، پس از مخالفت‌های شدید با میرزا حسن رشدیه در شهر تبریز، او به مشهد آمد و مدرسهٔ بزرگی را در این شهر راه‌اندازی کرد. از نام مدرسه‌ای که در مشهد تأسیس کرد، هیچ اطلاعاتی در دست نیست. شیخ علی مدیر (مدیریان) که می‌توان او را پدر آموزش و پرورش نوین خراسان دانست، در سال ۱۲۷۲ در صحن عتیق، مدرسه‌ای به سبک جدید بنا کرد که مدتی بعد تعطیل شد. او سپس در سال ۱۲۷۷ دبستانی در محله گندم‌آباد (صحن جامع رضوی فعلی) بنا کرد که در سال ۱۲۸۰ جای خود را به دبستان دیگری در منزل میرزا جعفر در کنار مسجد گوهرشاد داد. با ورود محمدحسن‌خان صبا، ملک‌الحکما، به‌عنوان نخستین رئیس معارف خراسان، در سال ۱۲۸۴ این دبستان تحت حمایت دولت، دبستان «همت» نام گرفت. ملک‌الحکما، مدارس «مظفریه» و «ادب» را نیز در مشهد تأسیس کرد. مدرسهٔ مظفریه که برگرفته از نام مظفرالدین‌شاه و در محلهٔ ارگ به مدیریت محمدعلی مدیر ایجاد شد، از شاگردان شهریه دریافت می‌کرد و در آن دروس فارسی، عربی، مقدمات طبیعی، ریاضی و جبر و مقابله و زبان‌های فرانسه و ترکی و روسی تدریس می‌شد. البته به گفتهٔ برخی منابع، اولین مدرسه‌ای که در مشهد به شیوهٔ جدید تأسیس شد، مدرسه‌ای به نام «همت» واقع در کوچهٔ عیدگاه، تیمچهٔ سرپوشیده بوده‌است که مرحوم ادیب، مدیر روزنامه ادب، در سال ۱۲۸۱ خورشیدی با مدیریت شیخ علی مدیر راه‌اندازی کرد.

در حال حاضر، اداره کل آموزش و پرورش شهر مشهد، هفت ناحیهٔ این شهر به علاوه ناحیهٔ تبادکان را تحت پوشش دارد. در سال تحصیلی ۹۳–۹۴ تعداد کل مدارس نواحی هفت‌گانه و تبادکان، ۲۸۵۴ مدرسه و دارای ۲۲٬۲۵۷ کلاس درس با تعداد ۵۶۵٬۰۶۱ دانش‌آموز دختر و پسر است و ۳۳٬۸۷۵ نفر نیز فرهنگیان این شهر را تشکیل می‌دهند.

مدرسه‌های علوم دینی

حوزهٔ علمیهٔ مشهد که اینک در شمار مهم‌ترین و معتبرترین حوزه‌های علمیه شیعی است، مراحل تاریخی مختلفی را پشت سر گذاشته‌است. حوزهٔ علمیهٔ مشهد از قرون اولیهٔ اسلامی عملاً تأسیس شد و رفته رفته بر رونق آن افزوده شد. پس از انقلاب ۱۳۵۷، عباس واعظ طبسی، توسط روح‌الله خمینی به ریاست حوزهٔ علمیهٔ خراسان به طور عام و حوزهٔ علمیهٔ مشهد به طور خاص گمارده شد. در دورهٔ پس از انقلاب ۱۳۵۷، مدارس علوم دینی فراوانی بر مدارس پیشین افزوده شد. برخی از مدارس علوم دینی قدیم مشهد نیز بازسازی شد، از جمله مدرسهٔ میرزا جعفر و مدرسهٔ خیرات خان که هم اینک در ضمن مجموعهٔ دانشگاه علوم اسلامی رضوی قرار دارند و برخی دیگر مثل مدرسه‌های پریزاد و دودر، که اینک دروس حوزه در آنها تدریس نمی‌شود و به دلیل واقع شدن در مجموعهٔ حرم رضوی، عمدتاً کاربری تبلیغی و ترویجی برای زائران یافته‌اند. برخی از مدارس قدیم نیز، عمدتاً به سبب گسترش ابنیهٔ اطراف حرم علی بن موسی الرضا تخریب شده‌اند، نظیر مدرسهٔ بالاسر که رواق دارالولایه بر جای آن ساخته شده‌است. مدرسهٔ نواب نیز در همین طرح نوسازی، تخریب و بر جای آن مدرسهٔ جدیدی بنا شده‌است که به مدرسهٔ عالی نواب شهرت دارد. مهم‌ترین مدرسهٔ علمیهٔ عالی مشهد که اینک دروس سطح عالی و خارج در آن عرضه می‌شود مدرسهٔ آیت‌الله خوئی است که یک مجتمع بزرگ آموزش علوم اسلامی است و در آستانهٔ پیروزی انقلاب ۵۷ و به عنوان جایگزین مدارس تخریب شده در طرح نوسازی محیط اطراف حرم علی بن موسی الرضا، در ساختمانی قدیمی افتتاح شد و پس از انقلاب، ساختمان اصلی آن به تدریج طی سه دهه بنا و تکمیل گردید.

تعداد مدارس و طلاب

بر اساس اطلاعات موجود در مرکز مدیریت حوزهٔ علمیهٔ خراسان در سال تحصیلی ۱۳۷۷–۱۳۷۸ در حوزهٔ علمیهٔ مشهد ۳۱ مدرسهٔ سطح یک، و سه مدرسهٔ سطح دو و سه و بر اساس آمار سال تحصیلی ۱۳۸۶–۱۳۸۷، پنج مدرسهٔ خوابگاهی وجود دارد. هم‌چنین اینک در حوزهٔ علمیهٔ مشهد دوازده مدرسهٔ علمیه ویژه خواهران مشغول به کار است. بر طبق آمار رسمی موجود در کارنمای عملکرد سال ۱۳۸۶ مرکز مدیریت حوزهٔ علمیهٔ خراسان که در فروردین ۱۳۸۷ منتشر شده، تعداد طلاب سطح یک مشهد ۴۱۰، سطح دو و سه ۹۰۱، و شرکت‌کنندگان در امتحانات خارج فقه ۷۳۰ و شرکت‌کنندگان در امتحانات خارج اصول ۲۸۳ تن بوده‌است. تعداد مدرسان دارای پروندهٔ سطح یک ۲۳۶، و بدون پرونده ۱۲۱، کل استادان سطح دو و سه ۱۱۳، استادان دروس عمومی ۸۶ و استادان دروس خارج فقه و اصول ۲۰ تن بوده‌است.

نظام آموزشی

هم‌اینک در حوزهٔ علمیهٔ مشهد، گذشته از دروس مقدماتی و علاوه بر ارائه ده‌ها درس، رسائل و مکاسب و کفایه، حدود هجده درس خارج فقه و پانزده درس خارج اصول توسط استادان ماهر و بعضاً صاحب‌نظر و مشهور و عمدتاً در مدرسهٔ آیت‌الله خوئی و مدرسهٔ عالی نواب عرضه می‌گردد. در سال‌های اخیر، طلاب حوزه‌های علمیه به رسم دانشگاهیان در مدارج مختلف تحصیلی، مدرک دریافت می‌دارند. در حوزهٔ علمیهٔ مشهد، این مدارک را که پس از ارزیابی طلاب ارائه می‌شود، مرکز مدیریت حوزهٔ علمیهٔ خراسان صادر می‌کند. به عنوان مثال براساس آمار رسمی، این مرکز در ۱۳۸۶ تعداد ۲۴۲ مدرک رسمی برای طلاب صادر کرده‌است.

پژوهش و فناوری

مراکز تحقیقاتی

پژوهشکدهٔ محیط‌های خشک، پژوهشکدهٔ علوم و صنایع غذایی، پژوهشکدهٔ بوعلی، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی، پژوهشکدهٔ اقبال جهاد دانشگاهی، پژوهشگاه تربیت بدنی و علوم ورزشی شعبه مشهد، و پژوهشکدهٔ اقلیم‌شناسی از جمله مراکز تحقیقاتی مستقر در مشهد هستند که این شهر را به یکی از قطب‌های پژوهشی کشور تبدیل کرده‌است.

پارک علم و فناوری خراسان رضوی

پارک علم و فناوری خراسان رضوی به عنوان یکی از قدیمی‌ترین پارک‌های کشور در مشهد فعالیت می‌کند. ریاست آن بر عهدهٔ سید حسن علم‌الهدایی، عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی است.

بنیاد نخبگان خراسان رضوی

بنیاد ملی نخبگان شاخهٔ خراسان رضوی از سال ۱۳۹۲ به طور مستقل فعالیت خود را در مشهد آغاز نمود. اولین رئیس منصوب آن نیز جواد سرگلزایی، عضو هیئت علمی شیمی دانشگاه فردوسی است. کریدور فناوری شرق کشور به مرکزیت مشهد در دانشگاه فردوسی و با مدیریت امیر ملک‌زاده، عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی ایجاد شد و هم‌اکنون فعال است. از نظر تعدد مخترعان و نوآوران، مشهد بی‌بدیل‌ترین شهر در سطح ملی است که برون‌دادهای مختلف مؤید آن است.

تجاری‌سازی فناوری

در بحث تجاری‌سازی و انتقال فناوری با وجود نو بودن موضوع در سطح کشور، شهر مشهد پیشرو بوده و پارک علم و فناوری خراسان رضوی، شرکت توسعه‌گران اقتصاد فناور چالاک، مؤسسهٔ تحقیقات کارآفرینی تک (با پشتیبانی دانشکدهٔ فنی مشهد) و کلینیک صنعت و جامعه دانشگاه آزاد اسلامی مشهد با مدیریت سید هاشم قدمی، تجربهٔ فعالیت همراه با موفقیت در این زمینه داشته‌اند.

مراکز رشد

مرکز رشد واحدهای فناور دانشگاه فردوسی، مرکز رشد واحدهای فناور دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، مرکز رشد واحدهای فناور کشاورزی از مراکز فعال در مشهد هستند.

جشنواره‌ها و المپیادها

جشنواره ملی فن‌آفرینی شیخ بهایی به طور مرتب در مرحلهٔ استانی در خراسان رضوی و مشهد برگزار و منتخبین به مرحلهٔ ملی معرفی می‌شوند. سومین المپیاد بین المللی مخترعان، مبتکران و نوآوران در سال ۱۳۹۱ در دانشگاه آزاد اسلامی مشهد برگزار شد.

بهداشت، درمان و آموزش پزشکی

تا قبل از بیمارستان امام رضا، چند شفاخانه (درمانگاه) در مشهد وجود داشت که بیشتر متعلق به آستان قدس رضوی بود. اولین بیمارستان به سبک امروزی در مشهد، بیمارستان امام رضا بود که در زمان رضاشاه پهلوی و در سال ۱۳۱۳ به جای دارالشفای رضوی ساخته شده‌است. بیمارستان امام رضا در ابتدای تأسیس بیمارستان شاه‌رضا نام داشت و پزشکان آن نیز خارجی بودند که همزمان کار طبابت و آموزش را انجام می‌دادند.

در سال ۱۳۹۲ تعداد کل کارکنان دانشگاه علوم پزشکی مشهد، ۱۴٬۸۳۱ نفر بوده‌است که از این تعداد ۴۰۴ پزشک عمومی، ۷۷۸ پزشک تخصصی، ۸۳۹۴ پیراپزشک، ۷۰ دندانپزشک، ۳ دامپزشک و ۸۸ داروساز و ۵۰۹۴ نفر سایر کارکنان را تشکیل داده‌اند. هم‌چنین تعداد کل مراکز درمانی، ۳۱ مرکز با ۶۱۱۳ تخت، بوده‌است که از این تعداد سهم مراکز دانشگاه علوم پزشکی ۱۲ مرکز با ۳۹۰۳ تخت، سهم مراکز خصوصی ۵ مرکز با ۵۱۳ تخت و سهم سایر مراکز و موسسات وابسته به دیگر سازمان‌ها و ادارات ۱۴ مرکز با ۱۶۹۷ تخت بوده‌است. تعداد خانه‌های بهداشت در مشهد در سال ۱۳۹۲، ۱۶۹ خانه با ۲۲۹ نفر بهورز بوده‌است. هم‌چنین در این سال ۲۱۲ آزمایشگاه، ۵۰۷ داروخانه، ۱۲۸ مرکز پرتونگاری و ۴۱۲ مرکز توانبخشی در مشهد فعال بوده‌است.

مراکز تخصصی بسیاری در مشهد در حال فعالیت هستند که همین مسئله باعث پذیرش بیماران بسیاری از سراسر کشور و حتی در برخی موارد از خارج از کشور است. بیمارستان تخصصی قلب و عروق جوادالائمه، بیمارستان تخصصی چشم خاتم‌الانبیاء، بیمارستان تخصصی کودکان دکتر شیخ و بیمارستان فوق تخصصی رضوی از جمله این مراکز هستند.

مشهد هم‌چنین در زمینهٔ حمایت از بیماری‌های سرطانی و پیوند اعضا در کشور جایگاه ویژه‌ای دارد. در زمینهٔ سرطان هم‌اکنون درمان سه‌بعدی بیماران سرطانی در مراکز درمانی امام رضا و امید مشهد انجام می‌پذیرد. مشهد یکی از قطب‌های تحقیقات برای پیشگیری و درمان بیماری‌های سرطانی در کشور است.

هم‌چنین مشهد یکی از قطب‌های پیوند اعضا در کشور است. واحد فراهم‌آوری اعضای پیوندی دانشگاه علوم پزشکی مشهد از سال ۱۳۸۰ تحت مدیریت مرکز پیوند اعضا در حوزهٔ ریاست این دانشگاه فعالیت داشته‌است. پس از تشکیل مرکز پیوند اعضا و دیالیز منتصریه از اوایل سال ۱۳۹۱ بر اساس پیشنهاد مرکز مدیریت پیوند و موافقت ریاست دانشگاه علوم پزشکی مشهد، این واحد در این بیمارستان مستقر گردیده‌است. از سال ۱۳۸۰ تاکنون بیش از هزار و پانصد بیمار نیازمند با اهدای اعضایی مانند قلب، کبد، کلیه، پانکراس، روده، قرنیه و پوست حیاتی در این واحد، پیوند دریافت کرده‌اند؛ و یا این بیماران از مشکلات ناشی از نارسایی عضو نجات یافته‌اند.

فرهنگ و هنر

موزهٔ نادری مشهد

در هفتمین اجلاس آیسسکو در الجزایر، همزمان با کسب میزبانی ایران برای اجلاس دهم در سال ۲۰۱۷، مشهد نیز به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام در این سال برگزیده شد.

سینما، تئاتر و نگارخانه‌ها

سینماهای فعال شهر به ترتیب تعداد تماشاگر: هویزه، آفریقا، سیمرغ، قدس، بهمن، رسالت، الماس شرق و پیروزی هستند. برخی از نگارخانه‌ها و گالری‌های فعال مشهد نیز عبارتند از: نگارخانهٔ میرک، نگارخانهٔ پارسه، نگارخانهٔ رضوان، نگارخانهٔ سروش، گالری نارون و گالری آبان.

فرهنگسراها

مشهد دارای فرهنگسراها و مراکز فرهنگی متعددی است. برخی فرهنگسراها و نگارخانه‌های مشهد عبارتند از: خانه هنرمندان مشهد، فرهنگسرای جهاد دانشگاهی مشهد، مجتمع فرهنگی هنری امام رضا، فرهنگسرای غدیر، فرهنگسرای بهشت، فرهنگسرای علوم و نجوم، فرهنگسرای پایداری و مرکز آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی.

کتابخانه‌ها

مشهد دارای کتابخانه‌های زیادی است. کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین و جامع‌ترین کتابخانه‌های ایران شامل کتابخانهٔ مرکزی، ۱۰ کتابخانهٔ تخصصی و ۱۷ کتابخانهٔ وابسته در شهر مشهد با مجموع ۲۲٬۹۵۴٬۲۸۷ منبع اطلاعاتی از جمله ۳٬۶۳۴٬۵۰۸ کتاب چاپی و ۱۴۱٬۴۸۱ کتاب نفیس خطی و چاپ سنگی و نیز با داشتن ۵۵۰٬۰۰۰ نفر عضو، متشکل از آقایان و بانوان و نیز فضای مطالعاتی بالغ بر ۹۳٬۱۶۴ متر مربع است.

موزه‌ها

نوشتار اصلی: موزه‌های مشهد

در سطح شهر مشهد حدود ۱۵ موزه مشغول فعالیت هستند. مجموعهٔ موزه‌ها یا گنجینه‌های آستان قدس رضوی که در محدودهٔ حرم علی بن موسی‌الرضا قرار دارد و یکی از بزرگ‌ترین موزه‌های کشور و دارای ده موزهٔ جداگانه است، موزه توس واقع در کهن‌شهر توس در کنار آرامگاه حکیم توس، موزه نادری واقع در باغ نادری در کنار آرامگاه نادرشاه افشار، موزه آب، موزه علوم و تاریخ طبیعی مشهد، موزه بزرگ تاریخ طبیعی خراسان از جمله موزه‌های سطح شهر مشهد هستند.

گردشگری

هتل‌ها و مراکز اقامتی

در مشهد به جز کمپ‌ها، نزدیک به ۳۰۰ واحد اقامتی مجاز شامل هتل‌های یک تا پنج ستاره، هتل‌آپارتمان‌ها و مهمان‌پذیرها فعالیت دارند که از مهم‌ترین آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

هتل‌های پنج ستاره: مجلل درویشی، پارس مشهد، پردیسان، هما۱، هما۲، بین‌المللی قصر، بین‌المللی قصر طلایی، مدینة الرضا، کوثر ناب

هتل‌های چهار ستاره: اترک، جواد، سی‌نور، قصر الماس، فردوس، ایران مشهد، کیانا، هلیا مشهد، توس، هاترا، زمرد، میثاق، مینو، عماد، بزرگ فردوسی

این در حالی است که در سال ۱۳۱۳ در شهر مشهد، تنها دو مهمان‌خانه (هتل) و ۳۳ مسافرخانه مهم و یک مرکز پانسیون (با دو نمره) و هفت کافه و رستوران وجود داشت. یکی از این دو هتل، «مهمانخانهٔ شرق» در خیابان پهلوی معروف به ارگ (امام خمینی کنونی) بود که دو اتاق بزرگ و سه نمره (اتاق) کوچک با هفت نفر کارگر داشت و کرایه آن برای هر نفر شبی بین چهار تا ۱۰ ریال بود.

اولین و مهم‌ترین هتل مشهد «هتل پارس» بود که در همان خیابان، روبه‌روی باغ ملی با ۱۰ نفر کارگر و ۱۶ اتاق با اثاثیهٔ مدرن و کرایهٔ ۱۲ تا ۳۰ ریال برای هر نفر به پذیرایی از مسافران و زائران می‌پرداخت. بنای هتل پارس در سال ۱۳۱۶ به وسیله یک معمار روس و به سبک روسی ساخته شده است. نخستین مالک این بنا یک فرد یهودی به نام «امین اف» بوده‌است که چند سال بعد از ساخت، بنا را به مجاور توسی -پدر مجاور توسی، ریاست کنونی هتل- فروخت. در سال ۱۳۲۰ با آمدن روس‌ها به ایران، ساختمان هتل به ستاد فرماندهی روس‌ها تبدیل شد. در سال ۱۳۵۵، این هتل به عنوان محل برگزاری و پذیرایی از میهمانان «دومین جشنواره توس» انتخاب شد. ساختمان هتل پس از انقلاب از سوی بنیاد مستضعفان ضبط شد. ساختمان هتل پارس دارای مالکیت شخصی است و تاکنون اقدام خاصی برای ثبت، حفاظت و مرمت اصولی و هم‌چنین تحصیل حریم بنا انجام نشده‌است.

مشهد با دارا بودن ۵۵ درصد تخت‌های گردشگری و اقامتی کشور، بیشترین تعداد مراکز اقامتی را به خود اختصاص داده‌است؛ و به همین دلیل قطب مهم گردشگری کشور محسوب می‌شود. با این حال عدم پاسخگویی این تعداد مرکز گردشگری به نیاز مسافران، سبب رشد مراکز غیرمجاز اقامتی شده‌است. همین مسئله باعث بروز حوادث زیادی در این زمینه شده‌است. حدود ۳هزار تا ۵هزار واحد اقامتی غیرمجاز در سطح شهر مشهد وجود دارد.

یکی از معضلات جدید شهر مشهد کاهش میزان ماندگاری مسافر است که معمولاً مسافران پس از زیارت و خرید در بازار مسافرت خود را اتمام یافته می‌دانند. در حال حاضر میزان ماندگاری در شهر مشهد به ۲ روز رسیده‌است.

ره‌آوردها

نمونه‌ای از انگشتر فیروزه

از جمله مهم‌ترین ره‌آوردها و سوغات مشهد می‌توان به زعفران، زرشک، نبات، هل، خشکبار، ادویه، قالی و گلیم و نمد، انگشتر فیروزه و عقیق، محصولات چرمی و دیگ‌های سنگی اشاره کرد. دیگ‌ها و ظروف سنگی که در اصطلاح عامه مردم مشهد «هرکاره» نامیده می‌شود، از قرون گذشته یکی از مهم‌ترین سوغات مخصوص مشهد به شمار می‌آید. از ویژگی‌های این سنگ که نوعی «سرپانتین» است، نرم و مقاوم بودن آن در برابر آتش است که به دلیل طبخ ملایم، غذا را لذیذ می‌کند. زعفران نیز از ارزشمندترین محصولات کشاورزی ایران است که امروزه کشت آن در مناطق مرکزی و جنوبی خراسان متمرکز شده‌است. زعفران یکی از اصلی‌ترین سوغات‌های شهر مشهد به شمار می‌رود که گردشگران و زائران از بازارهای شهر آن را تهیه می‌کنند. معمولاً خرید زعفران همراه با زرشک صورت می‌گیرد. امروزه زعفران به صورت سرگل (ریز) یا پوشال نگین (درشت) و با ریشه عرضه می‌شود و زرشک نیز انواعی دارد که مهمترین آنها اناری و پفکی یا همان مجلسی است. استان خراسان رضوی با حدود سهم ۷۵٫۵ درصدی از تولید این محصول، مقام اول را در کشور داراست.

غذاها و خوراک‌های محلی

شیشلیک سرو شده در ظرف

از غذاها و خوراکی‌های معروف مشهد می‌توان به دیگچه، شیشلیک، شله مشهدی، کوکو شیرین و چنگالی اشاره کرد. شله مشهدی در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده‌است. این غذا هر ساله به ویژه در ماه‌های محرم و صفر و در مجالس عزاداری طبخ می‌شود.

رسانه

صدا

نوشتار اصلی: صدا و سیمای مرکز خراسان رضوی

رادیو در مشهد در سال ۱۳۲۷ توسط لشکر ۱۲ خراسان با استفاده از فرستنده‌ای که در اختیار داشت، شروع به کار کرد. در سال ۱۳۲۸ لشکر ۱۲ خراسان موافقت کرد که فرستندهٔ خود را در اختیار ادارهٔ انتشارات و تبلیغات بگذارد. در ۱۲ دی ۱۳۲۸، رادیو مشهد کار خود را آغاز کرد. این رادیو بعدها تعطیل شد و مجدداً در سال ۱۳۳۲ آغاز به کار کرد. رادیو مشهد ابتدا روزانه ۲ ساعت پخش برنامه از ساعت ۱۶ تا ۱۸ داشته. اخبار این رادیو با گیرندهٔ قوی‌تر از اخبار ظهر رادیو تهران گرفته می‌شد و پس از بازنویسی مجدداً در ساعت ۱۶ یا ۱۶:۳۰ (بر حسب فصول سال) از این رادیو خوانده می‌شد. امکانات فنی این رادیو شامل یک تقویت‌کنندهٔ ۷۵ واتی، یک میکروفون و ۲ دستگاه گرامافون بود. پس از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷ فرستنده ۱۰۰ کیلوواتی صدای جمهوری اسلامی ایران در مشهد موسوم به فرستندهٔ شهید هاشمی نژاد در سال ۱۳۶۰ آغاز به کار کرد. در تاریخ دوم اردیبهشت ۱۳۷۵ «شبکه استانی صدای خراسان» راه‌اندازی شد. این شبکه تا پایان سال ۸۲ با تولید ۳۸ عنوان برنامه به صورت ثابت روزانه و هفتگی و برنامه‌های مناسبتی و برنامه‌ای یک ساعته به لهجهٔ کردی، بیش از ۹۲ درصد جمعیت استان را تحت پوشش داشت و در حوزهٔ برون‌مرزی با سه رادیو دری، ازبکی و تاجیکی روزانه با بیش از ۱۴ ساعت تولید و پخش برنامه، مخاطبان خارج از کشور را پوشش می‌داد. هم‌اکنون تولید و پخش این شبکه به صورت ۲۴ ساعته است.

سیما

در خرداد ۱۳۷۱ سیمای مرکز تبدیل به سیستم رنگی شد. در سال ۱۳۷۲ سیمای خراسان با تولید سالانه ۲۱۰ ساعت برنامه، علاوه بر سیمای آدینه که تولید محلی و مهم‌ترین عامل ارتباطی تلویزیون خراسان با مردم استان در هر صبح جمعه بود، در فواصل پخش برنامه‌های شبکه اول سراسری نیز گاه اقدام به پخش برنامه‌ها و پیام‌های کوتاه می‌کرد. در ۱۹ اسفند ۱۳۷۶ «شبکه استانی سیما» افتتاح شد و متجاوز از ۵۰ درصد از جمعیت استان را تحت پوشش قرار داد. این پوشش جمعیتی تا تیر ۱۳۸۹ به حدود ۹۷٫۶ درصد رسیده‌است. هم‌اکنون تولید و پخش برنامه‌های سیمای استانی به ۲۴ ساعت در روز افزایش یافته‌است. ساختمان کنونی صدا و سیمای خراسان در مهر ۱۳۵۰ افتتاح شد و با روزی پنج ساعت پخش برنامه، شروع به کار کرد. این مرکز که از طریق خطوط ماکروویو از برنامه‌های شبکه‌های سراسری استفاده می‌کرد، در تولید محلی نیز از مراکز فعال تلویزیونی به شمار می‌آمد.

نشانواره روزنامهٔ خراسان

نشریات

نشریات مهم مشهد عبارتند از روزنامه خراسان و روزنامه قدس که در سطح کشوری منتشر می‌شوند و روزنامه شهرآرا که مخصوص شهر مشهد است. ماهنامهٔ طنز و کاریکاتورِ «بچه مشد» نیز جزء اولین ماهنامه‌های طنز و کاریکاتور پس از انقلاب در مشهد است.

ورزش

خراسان و شهر مشهد از دیرباز یکی از قطب‌های مطرح کشتی در سطح کشور بوده‌است و به نوعی ورزش اول این شهر محسوب می‌شود. هم‌چنین ورزش‌های باستانی و زورخانه‌ای از جایگاه ویژه‌ای در مشهد برخوردار است و یکی از مهم‌ترین زورخانه‌های کشور، زورخانهٔ وابسته به تربیت بدنی آستان قدس رضوی در مشهد است. فوتبال نیز از ورزش‌های پرطرفدار در مشهد است. هم‌اکنون مشهد دارای چهار تیم در دسته‌های مختلف لیگ باشگاهی است. تیم پدیدهٔ خراسان و تیم سیاه‌جامگان در لیگ برتر فوتبال ایران، تیم نسل ابومسلم خراسان و پیام وحدت مشهد در لیگ دسته دوم فوتبال ایران هم‌چنین تیم علم و ادب مشهد از تیم‌های مطرح و محبوب در لیگ باشگاهی فوتسال کشور است که امتیاز آن به طور موقت به فرش آرا مشهد منتقل شده است و هم‌چنین تیم فوتسال فردوسی مشهد که در فصل ۹۲–۹۳ به لیگ برتر صعود کرد.

مشهد دربردارندهٔ مجموعه‌ها و اماکن ورزشی بسیار و چند پیست ورزشی است.

مجموعه‌های ورزشی ورزشگاه تختی مشهد، مجموعه‌های ورزشی آستان قدس رضوی، مجتمع فرهنگی ورزشی یاس، استخرهای ارمغان، کاظمیان، هلال احمر و شهید بهشتی و مجموعه ورزشی موج‌های آبی را می‌توان به عنوان نمونه یاد کرد.

استادیوم ثامن، ورزشگاه امام رضا و استادیوم تختی، مهم‌ترین استادیوم‌های ورزشی مشهد هستند. ورزشگاه ثامن مشهد دومین ورزشگاه ایران پس از ورزشگاه آزادی است که به دوربین عنکبوتی مجهز شده‌است. فاز اول این ورزشگاه با گنجایش ۳۰ هزار نفر در سال ۱۳۸۳ افتتاح گردید. ورزشگاه امام رضا نیز شامل ۱۴ سالن ورزشی در زیر جایگاه تماشاگران فوتبال استادیوم ۳۰ هزار نفری است. این ورزشگاه تنها ورزشگاه مسقف فوتبال در ایران است که به لحاظ ویژگی‌های ساخت از جمله استفاده بهینه از تمامی فضاها، سقف خرپائی جایگاه تماشاگران با روکش پوسته‌ای، تأمین پارکینگ طبقاتی و سایر امکانات رفاهی برای تماشاگران، رختکن مجهز بازیکنان و داوران، سالن‌های کنفرانس، پیش‌بینی ورود و خروج تماشاگران در کمترین زمان و... با استانداردهای روز دنیا برابری دارد.

پیست دوچرخه‌سواری مشهد که در سال ۱۳۹۰ به عنوان مجهزترین پیست دوچرخه‌سواری کشور معرفی گردید؛ پیست اتومبیل‌رانی، پیست موتورسواری و پیست موتورکراس که همه در ۱۰ کیلومتری جادهٔ مشهد-شاندیز واقع هستند؛ پیست اسکیت بلوار شهید باهنر، پیست اسکیت کوهسنگی، پیست اسکی شیرباد مشهد، پیست اسکی سنتی کوه‌های آب و برق مشهد و پیست سوارکاری مشهد نیز از دیگر پیست‌های ورزشی مشهد هستند.

اولین زمین چمن گلف ایران نیز در مجموعهٔ ثامن شهر مشهد واقع شده‌است.

حمل‌ونقل

جابجایی‌های درون شهری

حمل و نقل در شهر مشهد بر عهدهٔ سازمان تاکسی‌رانی، شرکت واحد اتوبوس‌رانی و شرکت‌های خصوصی، تاکسی‌تلفنی‌ها و مینی‌بوس‌ها و خطوط مترو است.

قطار شهری مشهد

نوشتار اصلی: قطار شهری مشهد

خطوط LRT مشهد

خط یک قطار شهری مشهد در روز ۲ اسفند ۱۳۸۹ به بهره‌برداری رسید. بر این اساس مشهد بعد از تهران دومین شهر در ایران است که از شبکه حمل و نقل ریلی درون شهری برخوردار می‌شود. در حال حاضر مشهد تنها شهر ایران است که از قطار سبک شهری (LRT) در حمل و نقل درون شهری استفاده می‌کند.

خط یک قطار شهری مشهد جنوب و شمال غرب شهر را در کمتر از ۵۰ دقیقه به هم متصل می‌کند. لازم است ذکر شود که روزانه حدود ۱۰۰هزار نفر از طریق این خط جابجا می‌شوند. در ابتدای راه‌اندازی خط یک، مدت زمان سوار نمودن مسافر هر ۳۵ دقیقه بود که این زمان هم‌اکنون به تقریباً ۸ دقیقه کاهش پیدا کرده‌است. هم‌چنین در ابتدای راه‌اندازی، قیمت بلیط تک سفره ۳۰۰ تومان بود و سپس به ۵۰۰ تومان افزایش یافت. در حال حاضر ارائه بلیط توسط مسافر، تنها از طریق کارت‌های اعتباری «من کارت» امکان‌پذیر است.

بر اساس پیش‌بینی‌ها، شهر مشهد نیازمند ۵ خط قطار شهری است.

1. مسیر شماره ۱ LRT به طول ۲۶ کیلومتر از فرودگاه شهید هاشمی‌نژاد تا منطقهٔ وکیل‌آباد
2. مسیر شماره ۲ مترو به طول ۱۴ کیلومتر از انتهای طبرسی شمالی تا میدان فضل بن شاذان
3. مسیر شماره ۳ مترو به طول حدود ۲۴ کیلومتر از شهرک ابوذر تا قاسم‌آباد
4. مسیر شماره ۴ مترو به طول ۱۴ کیلومتر از شهرک شهید رجایی به خواجه ربیع
5. مسیر شماره ۵ منوریل حلقهٔ اتصال خطوط چهارگانه در کمربندی شهر مشهد به طول ۴۷ کیلومتر

در طرح قطار شهری مشهد، توسعه خطوط ریلی به شهرهای جدیدی چون گلبهار و بینالود نیز پیش‌بینی و تصویب شده‌است.

بزرگراه‌ها

نوشتار اصلی: بزرگراه‌های مشهد

پل کابلی میدان امام حسین مشهد

در کلان‌شهر مشهد تقریباً ۳۵۹ کیلومتر بزرگراه داخل شهری وجود دارد که با وجود توسعهٔ آن‌ها ولی طرح اصلی و پایهٔ اکثر آنها به قبل از انقلاب ۱۳۵۷ برمی‌گردد.

برخی بزرگراه‌های مشهد عبارتند از:

بزرگراه میثاق، بزرگراه شهید کلانتری، بزرگراه امام علی، بزرگراه نمایشگاه، بزرگراه وکیل‌آباد، بزرگراه آزادی، بزرگراه غدیر، بزرگراه شهید بابانظر، بزرگراه شهید میرزایی، بزرگراه شهید چراغچی و بزرگراه سلسلةالذهب.

اتوبوس‌رانی

سازمان اتوبوس‌رانی شهرداری مشهد، متولی حمل و نقل عمومی در مشهد و حومهٔ آن است. علاوه بر خطوط شهری، بسیاری از روستاهای پیرامون مشهد نیز از خدمات اتوبوس‌رانی بهره‌مند هستند. در برخی از مسیرها از مینی‌بوس نیز استفاده می‌شود. در سال‌های اخیر، سامانهٔ اتوبوس‌های تندرو در چند مسیر ایجاد شده‌است. افزون بر این، سامانهٔ بی‌آرتی شهر مشهد از آبان ۱۳۹۱ راه‌اندازی شده‌است. بهره‌مندی از خدمات اتوبوس‌رانی مشهد با استفاده از سامانهٔ من‌کارت امکان‌پذیر است.

تاکسی‌رانی

تاکسی‌رانی در مشهد سابقه‌ای در حدود ۵۵ سال دارد. تا قبل از سال ۱۳۷۶ امور تاکسی‌رانی توسط بخش خصوصی اداره می‌گردید و نظارت بر آن، بر عهدهٔ پلیس بود. با تصویب مجلس شورای اسلامی جهت تمرکز امور حمل و نقل درون شهری، سازمان‌های مدیریت و نظارت بر تاکسی‌رانی تحت پوشش شهرداری‌ها تشکیل گردیدند، در این راستا سازمان مدیریت و نظارت بر تاکسی‌رانی شهرداری مشهد در سال ۱۳۷۶ تشکیل شد و شروع به فعالیت نمود. از جمله وظایف این سازمان نظارت بر امور حمل و نقل درون شهری تاکسی‌ها، ساماندهی و بهسازی ناوگان و هم‌چنین مدیریت بهره‌وری تاکسی‌ها، نظارت بر تأسیس و عملکرد شرکت‌های حمل و نقل خصوصی تاکسی‌رانی است. این سازمان با دارا بودن ۲۸ نفر پرسنل و ۵ خودروی بازرسی کلیهٔ وظایف محوله پیرامون مدیریت و نظارت ناوگانی متشکل از ۷۶۳۹ دستگاه تاکسی در انواع مختلف پیکان، سمند، پژو، تویوتا، آر دی و دیگر موارد را به انجام می‌رساند. از سال ۱۳۸۶ نیز با اجرای طرح ساماندهی مسافربرهای شخصی توسط دولت سازمان‌های تاکسی‌رانی به عنوان یکی از ارکان طرح، فعالیت‌ها و اقدامات خود را در راستای اجرای بهینه و مطلوب طرح مذکور به کار بسته‌اند. هم‌اکنون ۱۴هزار دستگاه تاکسی در شهر مشهد وجود دارد که نیمی از این تعداد تاکسی فرسوده است.

جابجایی‌های برون شهری

فرودگاه

نوشتار اصلی: فرودگاه مشهد

فرودگاه مشهد

شهر مشهد دارای فرودگاهی بین‌المللی با نام «فرودگاه بین‌المللی شهید هاشمی‌نژاد» است. این فرودگاه دارای مسیرهای پروازی داخلی و خارجی متعددی است.

این فرودگاه در سال ۱۳۳۰ در محل زائرسرای فعلی احداث شد. پیش از آن در محل میدان پانزده خرداد باندی خاکی جهت فرود هواپیماهای کوچک نظامی وجود داشت که محل استقرار قبضه‌های ضد هوائی بود. در سال ۱۳۴۶ باند جدید فرودگاه مشهد از نوع بتن و پایگاه پدافند نیروی هوایی مورد بهره‌برداری قرار گرفت که روزانه یک پرواز از نوع DC3 در مسیر تهران-مشهد و پروازهای آموزشی و ایرتاکسی علاوه بر پروازهای نظامی از آن استفاده می‌کردند. با افزایش پروازها و ورود هواپیماهای DC8 و متعاقباً بوئینگ ۷۲۷، ۷۳۷، ۷۰۷ و ایرباس در سال ۱۳۵۷ پارکینگ و ترمینال جدید برج مراقبت پرواز و ساختمان‌های جانبی فرودگاه جدید مورد بهره‌برداری قرار گرفت. پس از پایان جنگ ایران و عراق، فرودگاه مشهد به «فرودگاه شهید هاشمی‌نژاد» تغییر نام داد.

راه‌آهن

نوشتار اصلی: ایستگاه راه‌آهن مشهد

ایستگاه راه‌آهن مشهد

اداره کل راه‌آهن خراسان یکی از نواحی نوزده‌گانهٔ راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران است که حوزهٔ استحفاظی آن از ایستگاه مشهد تا ایستگاه نقاب به طول ۲۷۲ کیلومتر (دو خطهٔ رفت و برگشت ۵۴۴ کیلومتر) و از ایستگاه فریمان تا ایستگاه سرخس به طول ۱۵۹ کیلومتر و تا مرز ۱۶۵ کیلومتر است که جمعاً در حدود ۱۰۰۰ کیلومتر با احتساب خطوط فرعی، صنعتی و غیره است. در سال ۱۳۷۵ راه آهن سراسری مشهد-سرخس-تجن در بخشی از مسیر جاده تاریخی ابریشم با حضور سران یازده کشور منطقه و مقامات عالی رتبه ۴۵ کشور جهان، مورد بهره‌‌برداری قرار گرفت. با بهره‌‌برداری از این شبکه راه آهن، کشورهای آسیای میانه به اقتصادی‌‌ترین و مناسب‌‌ترین راه برای مبادلات اقتصادی خود با خارج دست یافتند. با احداث این شبکه راه آهن، مسیر حمل و نقل تجارت جهانی از ۲۱هزار کیلومتر راه آبی برای ارتباط بین شرق و غرب جهان به حدود ۱۲هزار کیلومتر راه زمینی کاهش یافت. هم‌چنین به جهت تسهیل دررفت و آمد بسیاری از مهاجران افغانی که در مشهد زندگی می‌کنند و همین‌طور تسهیل در ارتباط بین کشورهای آسیای مرکزی، راه آهن مشهد-هرات تا پایان سال ۱۳۹۴ به بهره‌برداری می‌رسد.

ایستگاه راه‌آهن مشهد واقع در ضلع شمالی شهر قدیم مشهد و در فاصلهٔ ۲ کیلومتری از حرم علی بن موسی الرضا قرار دارد. ساختمان ایستگاه توسط معمار ایرانی حیدر غیایی طراحی شده‌است و ساخت آن در ۲۵ شهریور ۱۳۳۴ و در ۴ آبان ۱۳۴۵ به بهره‌برداری رسیده‌است. ایستگاه مشهد به دو ایستگاه باری و مسافری تفکیک شده و دارای ۷ خط قبول و اعزام مسافری و خط مربوط به ایستگاه باری و خطوط تخلیه و بارگیری در محوطهٔ گمرک و خطوط تعمیرات است.

اتوبوس و تاکسی بین شهری

پایانهٔ مسافربری امام رضا در ایام نوروز

عملیات اجرایی احداث ساختمان پایانهٔ موقت مشهد در زمینی به مساحت ۱۴ هکتار، با زیربنای ۴۰۰۰ متر مربع در سال ۱۳۶۸ آغاز شد و در بهمن ۱۳۶۹ خدمات خود را در زمینهٔ حمل و نقل مسافر به گردشگران و مسافران ارائه داد. پس از آن طرح احداث پایانهٔ بزرگ مسافربری این شهر با نام پایانهٔ امام رضا، که در سال ۱۳۷۵ به تصویب رسیده بود، با زیربنایی به وسعت ۴۵هزار متر مربع در فروردین ۱۳۸۷ افتتاح شد. این پروژه یکی از مدرن‌ترین پایانه‌های کشور از نظر وسعت، طراحی و بهره‌مندی از امکانات پیشرفته روز است.

علاوه بر پایانهٔ مسافربری امام رضا، دو پایانهٔ معراج و راه ابریشم (در ابتدای جادهٔ مشهد به سرخس) و هم‌چنین سه ایستگاه سوار شاهد، حافظ و کلات در بخش حمل و نقل برون شهری مشهد فعالیت دارند.

فاصلهٔ مشهد با شهرهای بزرگ

نام شهر	فاصله (کیلومتر)
اصفهان	۱۲۲۲
اهواز	۱۷۶۸
تبریز	۱۴۳۲
تهران	۸۹۴
رشت	۱۰۶۷
شیراز	۱۳۷۴
کرمانشاه	۱۴۸۰

معضلات شهری

آلودگی‌های محیط زیستی

شهر مشهد نیز همانند سایر کلان‌شهرهای بزرگ دنیا درگیر آلودگی هوا، آلودگی آب، آلودگی خاک، آلودگی صوتی و آلودگی‌های مغناطیسی است. یکی از مهم‌ترین اقداماتی که در راستای کاهش این آلودگی‌ها صورت گرفته، استفاده از انرژی و فناوری‌های دوست‌دار محیط زیست و تأسیس بزرگ‌ترین نیروگاه خورشیدی کشور در این شهر است. یکی از ویژگی‌های مهم نیروگاه خورشیدی مشهد، استفاده از سیستم ردیاب خورشید است که توان تولید برق را ۲۰ درصد افزایش می‌دهد.

از دیگر فعالیت‌های صورت گرفته در این زمینه می‌توان به ایجاد نخستین نیروگاه بیوگاز خاورمیانه در شهر مشهد در سال ۱۳۸۸ اشاره نمود که این پروژه آثار مطلوب زیست‌محیطی را به همراه خواهد داشت و گازهای مخرب لایه ازن جمع‌آوری و سپس سوزانده می‌شوند و از محل تولید انرژی آن برق تولید می‌گردد و در آینده نزدیک، سومین نیروگاه بیوگاز نیز در این شهر احداث خواهد گردید. از دیگر سو، شهر مشهد اولین و تنها شهری است که اقدام به تولید کود گرانوله (نوعی کود آلی گوگرددار) در کارخانه کمپوست نموده که برای حفظ محیط زیست و کشاورزی پایدار کمک مفیدی است. راه‌اندازی کارخانجات بازیافت در شهر مشهد ۲۰ درصد از مشکلات زیست‌محیطی این شهر را کاهش داده‌است.

آلودگی هوا

بر طبق آمار ارائه شده روزانه بیش از ۸۰۰ هزار دستگاه خودرو در شهر تردد می‌کند که این تعداد خودرو عامل ۷۰ درصد آلودگی هوای شهر مشهد است. در سطح شهر مشهد، روزانه ۴ میلیون و ۲۰۰هزار سفر درون‌شهری انجام می‌شود که در آن، یک میلیون و ۲۰۰هزار نفر مسافر جابجا می‌شود. در حال حاضر، تنها ۵۰ درصد این سفرها، با وسایل حمل و نقل عمومی انجام می‌گیرد. هم‌چنین سالانه حدود ۴۰هزار خودرو به شبکه معابر شهری وارد می‌شود. در این میان، حدود شش درصد سفرهای درون شهری، با دوچرخه انجام می‌شود. چهارده ایستگاه سنجش آلودگی هوا در مشهد مستقر است.

آلودگی هوای شهر مشهد

حاشیه‌نشینی

حاشیه‌نشینی همیشه یکی از معضلات شهرهای بزرگ بوده‌است. در این میان مشهد نیز از این معضل مستثنا نبوده و حتی دچار بیشترین آسیب نیز است. افزایش جاذبه‌های شهری و بی فروغ شدن زندگی در روستاها و امید به پیدا کردن کار در شهرها هر روز بر سیل مهاجران افزوده و پدیدهٔ حاشیه‌نشینی را در کلان‌شهرهایی همچون مشهد پررنگ‌تر می‌کند. حضور ۳۰۰هزار تبعه غیرایرانی مجاز و غیرمجاز در مشهد، خشکسالی‌های مستمر، بالا بودن قیمت زمین و مسکن در نواحی شهری مشهد و ضعف نظارت دستگاه‌های حاکمیتی از مهم‌ترین دلایل گسترش جمعیت حاشیه‌نشینی بنا بر گفتهٔ کارشناسان در مشهد است. بنا بر آمار سرشماری سال ۱۳۸۶ حدود ۸۸۳هزار نفر در مشهد اسکان غیررسمی داشتند که این تعداد در حال حاضر به حدود یک میلیون و ۲۰۰هزار نفر رسیده‌است. این میزان در مقایسه با جمعیت ۷میلیونی حاشیه‌نشین کشور، یک هفتم این تعداد را شامل می‌شود. ثبت یک سوم از جمعیت شهر مشهد به صورت حاشیه‌نشین نشان‌دهندهٔ این است که مشهد بیشترین جمعیت حاشیه‌نشین کشور را دارد.

یکی از مهمترین دلایل افزایش حاشیه‌نشینی در مشهد مهاجرت روستاییان است. بخش اعظمی از معضلات اجتماعی مانند کودکان فراری، کودکان کار، زنان کار، اعتیاد، مواد مخدر و سایر آسیب‌های مربوط به آن با حاشیه‌نشینی در مشهد گره خورده و مشکلات این کلان‌شهر را دو چندان کرده‌است. سرقت، نزاع‌های دسته جمعی، اعتیاد، خرید و فروش مواد مخدر، تجاوز به عنف، فروش کودکان از جمله آسیب‌هایی است که شغل برخی از زنان و مردان این منطقه محسوب می‌شوند.

برای ساماندهی وضعیت حاشیه‌نشینی کارگروهی با محوریت معاونت مدیریت و توسعهٔ شهری و روستایی وزارت کشور و با عضویت سازمان ملی زمین و مسکن تشکیل شده و یکی از اولویت‌های این کارگروه، تدوین برنامهٔ جامع توانمندسازی و پیشگیری از گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی ایران است. در شهر مشهد ۶۶ محله در ۸ پهنه وجود دارند که تاکنون برنامهٔ توانمندسازی در یکی از پهنه‌ها در سه محله به تصویب رسید و شرکت عمران و بهسازی شهری نیز چندین پروژه را در آن‌جا اجرا کرد. هم‌چنین برنامه‌ریزی‌های لازم برای اجرایی شدن سازوکارهای لازم در سایر محله‌ها و در پهنه‌ای گسترده طی سه سال آینده انجام شده‌است.

معضلات اجتماعی

بیکاری، فقر، اعتیاد، سرقت و بهره‌کشی جنسی از پررنگ‌ترین معضلات اجتماعی شهر به شمار می‌روند. حاشیه‌نشینی و نبود اشتغال سبب افزایش فقر و در نتیجه اعتیاد و سرقت در این شهر شده است. پدیدهٔ «زنان خیابانی»، یکی دیگر از جلوه‌های ناخوشایند شهر است که گاه اخبار قتل‌های زنجیره‌ای یا تجاوزهای به عنف نیز با آن می‌آمیزد و چهرهٔ تیره‌تری از مشهد نشان می‌دهد. هم‌چنین در سال‌های اخیر و با افزایش سفرهای شهروندان کشورهای عربی به ایران و مشهد، پدیده بهره‌کشی و به نوعی گردشگری جنسی در این شهر ظهور کرده‌است. به گزارش گاردین زائران عراقی در مشهد در کنار زیارت، غذا و پارک آبی جهت رابطه جنسی نیز به این شهر سفر می‌کنند. هرچند موضوع فحشا نباید با موارد ازدواج موقت یا مُتعه اشتباه گرفته‌شود، با این حال بسیاری اوقات در ازدواج موقت نیز بهره‌کشی رخ می‌دهد. این موضوع زمانی پررنگ‌تر می‌شود که در کنار آن فقر و شرایط بد اقتصادی وجود دارد. دگرباشان جنسی نیز همانند دیگر نقاط کشور در مشهد با تهدیدهای فراوانی روبرو هستند که مهم‌ترین آنها، مسئله اعدام است. در سال ۱۳۸۴ دو نوجوان در مشهد به جرم لواط اعدام شدند که یکی از آنان کمتر از هجده سال سن داشت. این مسئله باعث بروز واکنش‌های فراوانی از سوی نهادهای حقوق بشری شد.

از مهم‌ترین مسائل اجتماعی شهر مشهد مسئله طلاق است. آمار طلاق در مشهد در سال ۱۳۹۳ نسبت به مدت مشابه سال گذشته آن ۳۵درصد افزایش داشته‌است. میانگین طول مدت زناشویی در طلاق در شهر مشهد ۵/۵ سال است. در این میان عمده‌ترین دلیل طلاق در مشهد مسائل جنسی است. این مسئله ۶۰درصد علت طلاق‌ها را به خود اختصاص داده‌است.

خشونت از دیگر آسیب‌های اجتماعی شهر مشهد است؛ به طوری که استان خراسان و مشهد در شش ماه نخست سال ۹۲، با ۳۲٬۸۰۶ مراجعه به پزشکی قانونی برای دعوا، رتبه دوم کشور را در این زمینه به خود اختصاص داده‌است. کارشناسان شرایط اجتماعی گوناگونی از جمله بیکاری، نبود شادی و نشاط، تورم، خبرهای نگران‌کننده، کاهش احساس امنیت، نبود آموزش‌های لازم برای مهار خشم، پایین بودن آستانه تحمل و برخوردهای نامناسب در خیابان را از دلایل افزایش آمار خشونت و نزاع دانسته‌اند.

ارتباط‌های بین‌المللی

کنسولگری‌ها

نام کشور	وضعیت کنسولگری	سال فعالیت
ترکیه	فعال (رسماً گشایش نیافته)	۲۰۱۴ – تاکنون
قرقیزستان	فعال	۱۹۹۶ – تاکنون
ترکمنستان	فعال	۱۹۹۵ – تاکنون
تاجیکستان	فعال	۱۹۹۵ – تاکنون
پاکستان	فعال	۱۹۷۵ – تاکنون
افغانستان	فعال	۱۹۲۱ – تاکنون
عراق	فعال	۲۰۰۷ – تاکنون
عربستان سعودی	غیرفعال	۲۰۰۴ – ۲۰۱۶
بریتانیا	غیرفعال	۱۸۸۹ – ۱۹۷۵
روسیه	غیرفعال	۱۸۸۹ – ۱۹۱۷
شوروی	غیرفعال	۱۹۱۷ – ۱۹۳۷، ۱۹۴۱–۱۹۷۹
قزاقستان	غیرفعال	۱۹۹۵ – ۲۰۰۹

شهرهای هم‌پیوند و خواهرخوانده

نوشتار اصلی: فهرست خواهرخواندگان ایران

مشهد با ۱۱ شهر، پیمان خواهرخواندگی امضا کرده است:

• کوالالامپور، مالزی: از ۱۳ اکتبر ۲۰۰۶
• نجف، عراق: از ۱۵ مارس ۲۰۱۵
• مزارشریف، افغانستان: از ۴ مه ۲۰۱۲
• لاهور، پاکستان: از ۱۸ مه ۲۰۱۰
• ارومچی، سین‌کیانگ، چین: از ۱۰ سپتامبر ۲۰۱۱
• کراچی، پاکستان: از ۱۶ مه ۲۰۱۲
• سانتیاگو د کمپوستلا، اسپانیا
• کربلا، عراق
• مونیخ، آلمان
• میلان، ایتالیا
• فرزنو، آمریکا

شهرهای زیر برای خواهرخواندگی با مشهد، پیشنهاد شده است:

• کراکوف، لهستان در ۱۸ نوامبر ۲۰۰۸

مشاهیر و نام‌آوران

از جمله مشاهیر و نامداران شهر مشهد می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:

• فردوسی، سخن‌سرای نامی ایران و سرایندهٔ شاهنامه، حماسهٔ ملی ایران
• نادر شاه، بنیانگذار سلسلهٔ افشاریه
• رفیع پیتز، کارگردان ایرانی و از فیلمسازان موج نوی سینمای ایران
• حسین ثابت، کارآفرین ایرانی
• سید علی خامنه‌ای، رهبر کنونی و دومین ولی فقیه در جمهوری اسلامی ایران
• نورالدین زرین‌کلک، نویسنده، نگارگر کتاب کودک و فیلم‌ساز انیمیشن
• سلطان‌علی مشهدی، ملقب به «سلطان‌الخطاطین» از خوشنویسان ایرانی و از معروفترین نستعلیق‌نویسان سدهٔ نهم و دهم ایران
• سید علی سیستانی، از مراجع تقلید حال حاضر شیعه
• فرهاد ظریف، بازیکن والیبال اهل ایران و عضو تیم ملی والیبال مردان ایران
• خداداد عزیزی، بازیکن فوتبال سابق اهل ایران و تیم ملی فوتبال ایران
• محمد مختاری، شاعر، نویسنده، مترجم و منتقد معاصر ایران و از فعالان در کانون نویسندگان ایران
• غلام‌حسین یوسفی ادیب، نویسنده، مترجم، استاد برجستهٔ ادبیات فارسی

فهرست مشاهیر و نام آوران شهر مشهد در بخش اهالی مشهد قابل مشاهده است.

• 

  مهدی اخوان ثالث، شاعر و موسیقی‌پژوه ایرانی

• 

  منوچهر اقبال، سیاست‌مدار، پزشک، رئیس دانشگاه تهران، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران و یک دوره نخست‌وزیر ایران

• 

  محمدتقی بهار ملقب به ملک‌الشعرا، شاعر، ادیب، نویسنده، روزنامه‌نگار و سیاست‌مدار معاصر ایرانی

• 

  محمدکاظم خراسانی مشهور به آخوند خراسانی، فقیه، سیاست‌مدار و مرجع تقلید در گذشته

• 

  محمود خیامی، سرشناس به پدر صنعت اتومبیل ایران، از عمده‌ترین صاحبان صنایع خودروسازی در ایران

• 

  محمدرضا شجریان، موسیقی‌دان، آهنگ‌ساز، خواننده و خوشنویس اهل ایران

جستارهای وابسته

• ارض اقدس
• فهرست شهرهای ایران بر پایه جمعیت
• فهرست شهرهای دارای خواهرخوانده در ایران

منابع

• ابرو، حافظ. جغرافیای تاریخی خراسان در تاریخ حافظ ابرو. به کوشش غلامرضا ورهرام. تهران: اطلاعات، ۱۳۷۰. 
• امبرسز، ن.ن. و چ.پ. ملویل. تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران. ترجمهٔ ابوالحسن رده. تهران: آگاه، ۱۳۷۰. 
• بربریان، مانوئل. «بررسی نوزمینساخت، لرزه زمین ساخت و خطر زمین لرزه-گسلش در گستره مشهد-نیشابور». گزارش شماره ۷۲ سازمان زمین‌شناسی کشور، ۱۳۷۸. 
• پسندیده، محمود. حوزهٔ علمیهٔ خراسان. مشهد، ۱۳۸۵. 
• جوینی، عطاملک بن بهاءالدین محمد. تاریخ جهانگشا. تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۲. 
• خواند میر. تاریخ حبیب السیر. به کوشش محمد دبیر سیاقی. بیجا، ۱۳۵۳. 
• رمضانی مشهدی، محمود. تحولات سیاسی خراسان در دورهٔ افشاریه (۱۲۱۸–۱۱۴۸ ه. ق). پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. 
• سیدی، سیدمهدی. تاریخ شهر مشهد. تهران: جامی، ۱۳۷۸. شابک ‎۹۶۴–۵۶۲۰–۷۳-X. 
• سیوری، راجر. ایران عصر صفوی. ترجمهٔ کامبیز عزیزی. تهران: مرکز، ۱۳۹۳. شابک ‎۳–۱۲۷–۳۰۵–۹۶۴–۹۷۸. 
• شریعتی، علی. راهنمای خراسان. تهران: الفبا، ۱۳۶۳. 
• صدرالمتألهین لاهیجانی، محمد بن محمد بن علی. تاریخ و جغرافیای شهر مشهد. به کوشش محمدرضا قصابیان. مشهد: انصار، ۱۳۸۶. شابک ‎۹۶۴–۶۴۹۷–۳۱–۴. 
• عالم‌زاده، بزرگ. حرم رضوی به روایت تاریخ. مشهد: به‌نشر، ۱۳۸۸. شابک ‎۹–۱۳۰۴–۰۲–۹۶۴–۹۷۸. 
• غزالی، امام محمد. عباس اقبال. مکاتیب فارسی غزالی. تهران: امیر کبیر، ۱۳۶۲. 
• ماهوان، احمد. تاریخ مشهدالرضا. مشهد: ماه‌نشر، ۱۳۸۳. شابک ‎۹۶۴–۹۳۴۱۲–۰–۱. 
• مقدسی، ابوعبدالله محمدبن احمد. احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم. ج. ۲. ترجمهٔ علینقی منزوی. تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، ۱۳۶۱. 
• منجم یزدی، ملا جلال‌الدین محمد. تاریخ عباسی. به کوشش سیف‌الله وحیدنیا. تهران: وحید، ۱۳۶۶. 
• کارنمای عملکرد سال ۱۳۸۶ مرکز مدیریت حوزهٔ علمیهٔ خراسان. مشهد: مرکز مدیریت حوزهٔ علمیهٔ خراسان، ۱۳۸۷. 

• Bartholomae, Christian. Altiranisches Wörterbuch. De Gruyter Mouton, January 1961. ISBN ‎9783111104881. 
• Bosworth, C. Edmund, M. Streck and B. Hourcade. “Mashhad”. In Historic Cities of the Islamic World. Brill, 2007. ISBN ‎9789004153882. 
• Houtsma, .M .Th. E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913-1936, Volume 5. BRILL, 1993. ISBN ‎9789004097919. 
• Lockhart, Laurence. “Mashhad”. In Persian Cities. Luzac, 1960. ISBN ‎9780718901479. 
• Patai, Raphael. Jadīd Al-Islām: The Jewish "new Muslims" of Meshhed. Wayne State University Press, 1997. ISBN ‎9780814326527. 
• Zabeth, Hyder Reza (1999). Landmarks of Mashhad. Alhoda UK. ISBN 9644442210. 

پیوند به بیرون

در پروژه‌های خواهر می‌توانید در مورد مشهد اطلاعات بیشتری بیابید.

---

در میان واژه‌ها از ویکی‌واژه
در میان گفتاوردها از ویکی‌گفتاورد
در میان تصویرها و رسانه‌ها از ویکی‌انبار
در میان سفرنامه‌ها از ویکی‌سفر

• پایگاه اطلاع‌رسانی شهرداری مشهد
• شهرداری مشهد
• سامانه اطلاعات شهری
• بانک اطلاعات شهری مشهد

برای مطالعه بیشتر

• مدرس رضوی، محمدتقی، علی‌اکبر فیاض، سیدعلی مؤید ثابتی، عبدالحمید مولوی و محمود فرخ. مهدی سیدی. مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی، مشهور به گزارش مکتب شاهپور. مشهد: آهنگ قلم، ۱۳۸۶. شابک ‎۹۷۸–۹۶۴–۲۸۰۵–۶۸–۶. 
• سیدی، مهدی. سیمای تاریخی-فرهنگی شهر مشهد. اشرف‌السادات میرکمالی. تهران: آوام، ۱۳۸۲. شابک ‎۹۶۴–۹۳۴۵۹–۷–۳. 
• طاهرنیا، بهروز. امیر سلمانی رحیمی. مشهد از نگاه سیاحان از ۱۶۰۰ تا ۱۹۱۴ میلادی. مشهد: به‌نشر، ۱۳۷۶. شابک ‎۹۶۴–۴۳۴–۰۵۲–۳. 
• عطاردی قوچانی، عزیزالله. تاریخ آستان قدس رضوی. تهران: عطارد، ۱۳۷۱. 

الگو:جعبه‌های گشتن