قمصر

موقعیت جغرافیایی

قمصر در درون دره‌ای به طول ۹ و عرض ۵ قرار دارد. قمصر در استان اصفهان و شهرستان کاشان واقع شده است. قمصر سکونتگاهی است که به لحاظ موقعیت هندسی، َ۲۶ ۰ ۵۱ طول شرقی وَ ۴۵ ۰ ۳۳ عرض شمالی واقع شده‌است. این شهر با ارتفاع متوسط ۱۹۰۰ متر از سطح دریا هم چون کمربندی سبز با بازوهای متعدد در امتداد دره‌های کم شیب کوه‌های بخش مرکزی ایران، تنیده شده‌است.

پایتخت گل و گلاب

آنچه دربارة قمصر و کیفیت گل محمدی آن می‌دانیم بیشتر محدود به کیفیت گلاب ناب است. در صورتی که اساسی‌ترین ترکیبی که موجب اشتهار این محصول شده است میزان فوق‌العاده اسانس گل قمصر است. البته در اینجا شایان ذکر است که اسانس با عطر تفاوت دارد بدین معنا که عطر بخش پارافینی اسانس می‌باشد. در این خصوص به نقل از متخصصان این امر آمده است: در سالهای ۱۳۵۴–۱۳۵۲ خورشیدی کارشناسان بلغاری که روی گل سرخ محمدی بررسی می‌کردند دریافتند که گل سرخ محمدی قمصر در سنجش با نمونه‌های همگون در دیگر نقاط کشورمان از کیفیت چشمگیر و برتر برخوردار است. از همین رو صنایع یشرفته عطرسازی جهان، به ویژه کسورهای اروپایی ـ که از فناوری‌های گسترده و بالایی برای تبدیل آن به فراورده عطر بهره‌مندندـ به کاربرد اسانس عطر گل محمدی قمصر روی آورده‌اند؛ به گونه‌ای که همه ساله مقدار زیادی اسانس تولیدی به وسیله کشورهای اروپایی از ایران خریداری می‌شود. این زمینه (کیفیت اسانس قمصر) سبب گشته تا عطر و گلاب قمصر از دیرباز همانند فرآورده نامی ماندگار بماند. علت این همه تأکید بر گلاب قمصر مرغوبیت فوق‌العاده گل تولیدی قمصر بوده و این به سبب شرایط طبیعی ویژه قمصر است. چه در گذشته و چه در امروز بهترین و عالیترین محصول گل و گلاب و طلای معطر با عیار بسیار بالا که دقیقاً منطبق با استانداردهای آن می‌باشد محصول آب و خاک و اقلیم این سازمان است. در کنار این عامل اساسی، روش سنتی گلابگیری قمصر را باید حاصل هنر، ذوق، سلیقه، پشتکار و ابتکار مردم آن دانست. مردمی که با الهام از فرهنگ اراده و سابقة درخشان نظام اجتماعی خویش آن را پرورانیده و توسعه داده‌اند. از این رو باید برای تجارب ارزشمندی که طی سالیان دراز در این مسیر کسب کرده‌اند ارزش‌گذاری نمود.

حوضه

حوضه از ارتفاعات جنوبی شهر قمصر سرچشمه می‌گیرد. این ارتفاعات سرد و برف گیر بوده که بلندترین قله آن گرگش (قله رفیع) با ارتفاع ۳۵۸۸ متر، (در ردیف کرکس) پایدارترین کانون آبی و منبع تغذیه کننده آبهای سطحی و زیرزمینی منطقه قمصر و مناطق اطراف می‌باشد. رودخانه قمصر از ارتفاعات ۳۰۰ متری جنوب جوره شروع شده، با عبور از وسط قمصر در ارتفاعات ۱۱۰۰ متری به دشت الگو:کاشان و در نهایت به پایاب خود، مسیله قم می‌ریزد.

در بین آبهای سطحی این حوضه، مهمترین جریان آب سطحی رودخانه قمصراست که از یک سو در تمام ایام سال دائماً در جریان است، و از دیگر سو، تغییرات دبی بسیار زیادی دارد که براساس تقسیم‌بندی تاریخی و ملکی، که طبق حد متوسط آب دهی در فصل تابستان صورت گرفته (۶ دانگ)، شامل ۶ جوی است.

قنات

مطالعه دربارهٔ پراکنش جغرافیایی و تعداد قنوات دره سبز قمصر بیانگر نکات مهمی است دراین کانون آب گیر، گستره فعالیت‌های ساکنان به اندازه‌ای بوده‌است که با وجود منابع زیاد آب منطقه و جمعیت کم، بیش از۹۲ رشته قنات کوچک و بزرگ حفر گردیده و تا حد امکان از منابع زیر زمینی قابل دسترس استفاده گردیده‌است. این قنوات از انتهایی‌ترین، قسمت حوضه یعنی فرفهان و درلا در شمال، تا انتهای دره‌های مشرف به چشمه سربیشه و جوره رودخانه در جنوب قمصر گسترش دارد. در زمینه مشخصات کلی آن‌ها می‌توان گفت: طول این قنوات از چند متری شروع شده و بزرگترین آن، قنات توت و سپس قنات جزاوند (بالا) که به بیش از ۱۱۰۰ متر می‌رسد و عمق چاه مادر آن نیز حداکثر ۵۴ متر است.

چاه

سابقه بهره‌برداری از منابع آب زیر زمینی به شکل چاه درقمصر، به دوران اخیر بازنمی‌گردد، چاه‌های معدودی در گذشته وجود داشته، که از حد مصرف شرب خانگی و عمق کم فراتر نمی‌رفته‌است. با ورود الکترو پمپ به منطق – خاصه از دهه پنجاه به بعد حفر چاه‌ها ی مختلف عمیق و نیمه عمیق در تمام نقاط این دره کم وسعت افزایش روزافزون دارد. بر اساس مطالعات انجام شده، بیش از ۳۵۰ حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق در سطح شهر حفر گردیده‌است. این روند فزاینده به نحوی است که اکنون ضمن گسترش تعداد چاه‌های نیمه عمیق، برمیزان چاه‌های عمیق – که بیشتر سازمان دهی دولتی آن‌ها را حفر می‌کنند افزوده می‌شود. درپایان می‌توان گفت: بیش از ۲۵ حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق دولتی و خصوصی با دبی بالای ۵ لیتر در ثانیه در سطح شهر، فعال هستند و بقیه نیز در سطحی کم‌تر این گونه‌اند. نتیجه چنین فرایندی کاهش حداکثر ۲۰ متر سطح ایستابی آب‌های زیرزمینی در دو دهه اخیر و همچنین خشک شدن و یا افت شدید دبی اکثر قنوات منطقه‌است که تبعات آن روز به روز افزایش می‌یابد، به نحوی که در طرح جامع آب شهرستان الگو:کاشان، این منطقه از نظر ایستابی، بحرانی اعلام شده‌است.

براساس تقسیمات ساختمان زمین‌شناسی ایران، محدوده زمین ساختی قمصر روی کمربند آتشفشانی – رسوبی، یعنی قسمت غربی زون (zone) ایران مرکزی واقع شده‌است؛ که در برخی از نوشته‌های جغرافیایی به عنوان رشته کوه‌های مرکزی ایران توصیف می‌شود. ویژگی اصلی این ارتفاعات حاکمیت سنگ‌ها ی آتشفشانی – رسوبی «دوره سنوزوئیک» به ویژه «ائوسن» است که بر روی سنگ‌های چین خورده قدیمی تر قرار گرفته، و تعداد زیادی توده‌های نفوذی بزرگ و کوچک در دوران سوم این کوه‌ها را قطع کرده‌است.

وضعیت توپوگرافیک (ناهمواری‌ها)

در جنوب و جنوب غربی قمصر، مجموعه ارتفاعا ت۳۰۰۰ متری است که درنهایی‌ترین ارتفاعات آن – با حداقل ۱۰ کیلومتر فاصله از شهر - ارتفاعات گرگش درکنار جوره با ارتفاع ۳۵۸۸ متر، است، که به عنوان مرتفع‌ترین نقطه ارتفاعی منطقه الگو:کاشان معرفی می‌شود. مجموعه عظیم این توده‌های گرانیتی چون سدی ارتباط جنوب قمصر را با نواحی پیرامون کامو- جوشقا ن و امکان ایجاد راه عبوری را از قمصر سلب کرده‌است. البته نباید فراموش کرد که در آب و هوا ی منطقه تأثیرات مثبت زیادی داشته‌است.

در قسمت غرب شهر قمصر نیز مجموعه کوه‌های اسبی (۳۱۲۰ متر)، در شرق میدان و کوه سم با ارتفاع ۲۵۷۰ متر، در شمال شهر کوه اشک با ارتفاع ۲۲۳۰ متر، گسترده وار، شکل گرفته و عامل مسدود کننده بین شهر با دشت الگو:کاشان است. در قسمت‌های شرقی نیز کوه‌های لارفات با ارتفاع ۲۳۷۰ متر شهر را محدود ساخته‌است. در بین این مجموعه کوهستانی که همچون دیواری دور تا دور شهر را احاطه کرده‌است، دره جنوبی – شمالی، که محور اصلی شیب داخل شهر و مسیر رودخانه را تشکیل می‌دهد، قرار دارد که از پای کوه‌های گرگش شروع شده، با عبور از داخل شهر از طریق دره تنگ و متعددی به این جریان اصلی منتهی می‌شود. درنتیجه درابتدای تکوین، شهر بر پادگانه‌های آن جوانه زده، در طی زمان رشد کرده‌است.

بافت شهر در همین سطح (۱۷۰۰–۲۰۰۰) و با ارتفاع متوسط ۱۹۰۰ متر، در طول زمان به شکل ستاره‌ای با تبعیت از این توپوگرافی بر آبرفت‌های کم شیب، درون دره‌ها تنیده در نهایت با برخورد به دامنه‌های پرشیب متوقف گردیده‌است. در مجموع در چنین فضایی به غیر از مدخل ورودی شهر، هر گونه ارتباط با فضای خارج از شهر سلب شده‌است.

دربارهٔ آثار مثبت این کوهستان‌ها باید گفت: ناهمواری‌ها، آب و هوای کوهستانی و ریزشهای به نسبت زیاد برف و باران، از سویی تبخیر و حرارت کمتر، اعتدال بی نظیر آب و هوایی را برای قمصر به ارمغان آورده‌است؛ به گونه‌ای که با تغذیه و تأمین آب‌های سطحی و زیرزمینی کافی، امکان حیات و فعالیت مطلوب را برای ساکنان خود فراهم ساخته و به طور تاریخی علت پی ریزی شهر قمصر است.

زبان و لهجه

ساکنان قمصر اساساً زبان فارسی است. البته در بیان مطالب و نحوه تلفظ لغات و به کاربردن صدای حروف (کسر و فتح و ضم) تفاوت‌هایی دیده می‌شود که این خود متأثر از رواج و نفوذ گویش مشهور مردمالگو:کاشان است. از دیدگاه زبان‌شناسی علمی نیز زبان ساکنان قمصر را باید فارسی، ولی با الگو:گویش کاشانی نام نهاد. از حیث زبان‌شناسی تاریخی، زبان و گویش ساکنان برخی از روستاهای بخش قمصر نظیر قهرود کاملاً با زبان فارسی امروزی متفاوت است و به طور کلی به علت در حاشیه ماندن این روستا از تحولات تاریخی و دگرگونی‌های فرهنگی و روحیه مقاومت و پایداری در برابر تجدد زبان کنونی ساکنان این روستا زبان پهلوی ساسانی است و بطور کامل رواج دارد. در پایان خاطر نشا ن می‌شود که در محاوره معمول ساکنان قمصر، الفاظ، لغات خاص و غیر مرسوم و نامأنوس زیادی به کارمی رود که تعداد آنها اندک نیست و این در جای خود نیازمند معرفی اساسی است

تعیین محدوده محلات و معرفی ویژگیهای آن‌ها

محلات شهر قمصر به علت جدایی از یکدیگر در طول زمان، تمام عناصرعمومی و اجتماعی لازم را در خود پرورانیده‌اند؛ به نحوی که هر محله دارای مساجد و تکایای بزرگ و منظم، حمام، آب انبار، مدرسه ابتدایی، مراکز تجاری و... است؛ و در اینجا لیست بعضی از محله‌های شهر قمصر را نام می‌بریم: بالا، بن رود، پائین، سادات، سردشت، سررود، فرفهان، مازگان و میان ده.

آثار تاریخی

قمصر در هزار توی تاریخ خود ناگفته‌هایی چنان گنجینه‌های گرانبها دارد که تاکنون بر اثر عوامل گوناگون مهجور و ناشناخته مانده‌است. آوای قمصر بر آن است از این شماره به مساعدت محققین و دانشجویان به این مهم پرداخته و دیوان گذشته را در برابر دیدگانتان ورق زند. در ۵ کیلومتری شمال قمصر و ۳۰ کیلومتری جنوب کاشان، در تنگنای رودخانه قمصر به طرف جلگه کاشان سدی موسوم به سد قمصر ساخته شده‌است. تاریخ ساخت سد را به دوره سلطان جلال الدین ملکشاه سلجوقی (۴۸۵–۴۶۵ ه-ق) نسبت داده‌اند. با توجه به شباهتهای بسیاری که میان طرح و معماری ساختمان فعلی سد قمصر با سد قهرود وجود دارد این نتیجه حاصل می‌شود که سد مربوط به ملکشاه سلجوقی به مرور زمان تخریب گردیده و مجدداً در دوره صفویه (شاه عباس اول) سد فعلی برروی شالوده سد باقی‌مانده از سد دوره سلجوقی احداث شده‌است. دیوار سد در عمق دره در حدود ۴۰ متر طول و در سطح فوقانی در حدود ۸۰ متر طول و ۲۲ متر ارتفاع دارد. ضخامت دیواره سد ظاهراً در مرحله اول ساخت حدود ۱۴ متر بوده که بعداً به حدود ۲۶ متر افزایش یافته‌است. مصالح مورد استفاده در سد سنگ و ملات ساروج می‌باشد. دیواره اصلی سد در قسمت زیر آب و در وسط دارای جزر پشتیبانی محکمی بوده، که دیواره را در مقابل فشار وارده از طرف مخزن حمایت می‌کرده‌است. ظاهراً این جزر کافی نبوده و مجدداً در قسمت زیر آب و به فاصله ۵/۱۲ متری دیواره اصلی، دیواره دیگری به ضخامت ۳ تا ۴ متر کشیده شده‌است. سپس فاصله بین آن دو را با سنگ و ملات پر نموده‌اند. در حاشیه شرقی سد، رأس بقایای آب گذاری باقی‌مانده که ظاهراً آب اضافی و طغیانی سد از طریق آن خارج می‌گردیده‌است. معمار سد جهت تنظیم بموقع آب پشت سد و جلوگیری از فشار وارده بر دیواره آبگیر از طریق آن خارج می‌گردیده‌است. معمار سد جهت تنظیم به موقع آب پشت سد و جلوگیری از فشار وارده بر دیواره آبگیر (مخزن) اقدام به ساخت دو دریچه برجی شکل به فاصله حدود ۲۰ متر از یکدیگر بر روی دیواره سد نموده‌است.

مساحت

 ۶۲۷۵ هکتار (محدوده حریم شهری)

جمعیت

بر اساس سر شماری سال ۱۳۸۵، ۳۶۶۷ نفر جمعیت این شهر را تشکیل می‌دهند.

فاصله تا مرکز استان

از طریق آزاد راه تهران – کاشان- اصفهان ۱۸۰ کیلومتر و از طریق مسیر قهرود – میمه – اصفهان ۱۵۵ کیلومتر

وضعیت آب و هوا

آب و هوای این شهر در فصل بهارو تابستان کاملاً معتدل است اما در زمستان از سرمای ملایمی برخوردار است.

محصولات

محصولات این شهر در درجهٔ اول گلاب و عرقیات گیاهی است. از محصولات دیگر این منطقه (آلوچه، سیب، زرد آلو، قیسی، انگور، گردو، بادام و... می‌باشد. (هرساله خانهٔ کعبه با گلاب این شهر شست‌وشو می‌شود)

دین

دین اکثر مردم این شهر مسلمان و مذهب آن‌ها شیعه‌است.

مکان‌های مقدس

امامزاده میر داود وامام زاده میر سلیمان امامزاده طاهر را می‌توان نام برد.

وقایع

از وقایع این شهر می‌توان زلزلهٔ مهیب سال ۱۲۶۰ هجری شمسی را نام برد. سیل سال ۱۳۳۵ و۱۳۸۶ هجری شمسی نیز می‌توان نام برد.

تاریخچهٔ گل و گلاب

برای انواع گل رز (Rose) در فارسی نامهایی مانند سرخ‌گل، گل محمدی یا گل چای ذکر شده‌است. البته این نام بیانگر تنوع گسترده گونه‌های آن نیست چراکه تاکنون بیش از ۲۰۰۰۰ گونه گل رز شناخته شده‌است. این گل گذشته از آن که سر دسته تیره مهمی از گیاهان است از نظر ساختمان، رنگ و عطر گلهایش کاملترین نوع گل بوده و تاکنون هیچ‌یک از جنس‌ها و نژادهای متنوع گیاهان در تنوع و تکامل به پای این گل نرسیده‌است. نژاد گل سرخ به ۷ دسته تقسیم شده‌است:

سرخ گل فرانسه نسترن گل چای سرخ گل با گلهای متعدد سرخ گل مینیاتور سرخ گل بنگال سرخ گل ایران در بین گونه‌های متنوع رزها و سرخ‌گل‌ها، سرخ گل ایران یا گل محمدی که از خانواده Rosaceus است و در منابع مختلف و در کشورهای غربی و انگلیسی زبان به Domask Rose معروف است. این گونه منحصر به ایران می‌باشد. بطور کلی در منابع مختلف و طبق نظر اکثر کارشناسان زیست گیاهی گونه مذکور از ابتدا در ایران پرورش یافته و از این کشور به دیگر نقاط جهان پخش شده‌است.

گل محمدی یا طلای معطر از نظر ویژگیهای فیزیکی و شکل ظاهری دارای خصوصیات زیر است:

گل نیمه پر پر، صورتی رنگ و بسیار خوشبو، برگ‌گلها به شکل تخم مرغی، دارای ۵ تا ۷ برگچه و یک دم برگ، شکل گیاه آن بوته‌ای پر پشت با بلندای نزدیک به ۱٫۵ متر، دارای خارهای ریز بیشمار روی ساقه‌ها به ویژه در ساقه‌های جوان آن.

در نشست مورخ ۱۳۷۴/۹/۲۲ شمسی که با حضور ریاست انجمن باغبانی ایران و شماری از استادان دانشگاه‌های ایران برگزار گردید، گل سرخ محمدی با ویژگیهای مذکور به عنوان گل ملی کشور تأیید و برگزیده شد.

منابع

اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: ۱۳۸۳ خ.

• «سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۸۵، جمعیت تا سطح آبادی‌ها بر حسب سواد» ‎(فارسی)‎. مرکز آمار ایران، ۱۳۸۵. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ نوامبر ۲۰۱۲. 
• کاشان

قمصر گذشته، حال، آینده نویسنده:هادی اکبری

http://www.qamsar.ir http://sartar.ir/کاشان.html