ادبیات پارسی میانه

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
(تغییرمسیر از ادبیات پهلوی)
پرش به: ناوبری، جستجو

منظور از ادبیات فارسی میانه یا پهلوی مجموعهٔ اثرهای برجای‌مانده از آن زبان است. کهن‌ترین اثر بازمانده از فارسی میانه سکه‌های معروف به سکه‌های پارسی هستند که در واقع سکه‌های فرمان‌روایان ایالت پارس در سدهٔ نخست میلادی بوده‌اند. از زمانی که انتظار داریم به زبان فارسی میانه گفتگو می‌شده باشد، یعنی از سدهٔ سوم پیش از میلاد تا سدهٔ سوم میلادی این سکه‌های پارسی تنها اثرهایی هستند که به دست آمده‌اند. پس از این دورهٔ ششصدسالهٔ خاموشی، کهن‌ترین سندهای فارسی میانه کتیبه‌های شاهان نخست ساسانی و نوشته‌های مانویان در سدهٔ سوم میلادی هستند. از این تاریخ به بعد تا سدهٔ نهم میلادی (یعنی تا سدهٔ سوم هجری) از سنت نگارش فارسی میانه سندهای بسیاری در دست داریم.[۱]

دسته‌بندی اثرهای بازمانده از فارسی میانه[ویرایش]

اثرهای برجای‌مانده از فارسی میانه را می‌توان در سه گروه جای داد[۲]:

    1. سنگ‌نوشته‌ها: سنگ‌نوشته‌های شاهان ساسانی، سنگ‌نوشته‌های بزرگان دربار ساسانی، کتیبه‌های مزارها، کتیبه‌های وقف، کتیبه‌های یادگاری، دیوارنوشته‌ها، سفال‌نوشته‌ها، پوست‌نوشته‌ها، پاپیروس‌نوشته‌ها، ظرف‌نوشته‌ها، سکّه‌ها (سکّه‌های پارسی، ساسانی، کوشانی-ساسانی، عرب-ساسانی، عرب-طبرستانی و بیزانسی-ساسانی)، مُهرها و مُهرواره‌های ساسانی، نشان‌ها و افسون‌ها، وزنه؛
  1. کتاب‌ها: زَند، پازند، کتاب‌های نوشته‌شده بر پایهٔ اوستا و زَند، کتاب‌های کلامی و فلسفی، پیش‌گویی و الهام، اندرزنامه‌ها، رسالهٔ یوشْتِ فْرَیان و اَخْتْ (Yōšt ī Frayān ud Axt)، درختِ آسوریک، کارنامهٔ اردشیر بابکان، شهرستان‌های ایران، یادگارِ زَریران، رساله‌های فقهی و حقوقی، رساله‌های کوچک آموزشی، فرهنگ‌ها، زَبورِ پَهْلَوی، اثرهای مانوی؛
  2. جمله‌ها و واژه‌های پراکنده در کتاب‌های عربی و فارسی.

فهرست تفصیلی اثرهای بازمانده از فارسی میانه[۳][ویرایش]

یک. اثرهای کتیبه‌ای[ویرایش]

  • الف. کتیبه‌ها به خطّ فارسی میانهٔ کتیبه‌ای
  • ب. کتیبه‌ها به خطّ فارسی میانهٔ کتابی
  • پ. سفال‌نوشته‌ها
  • ت. پوست‌نوشته‌ها و پاپیروس‌نوشته‌ها
  • ث. فلزنوشته‌ها
  • ج. مُهرهای ساسانی
  • چ. سکه‌ها
  1. سکّه‌های پارسی
  2. سکه‌های ساسانی
  3. سکه‌های کوشانی-ساسانی
  4. سکه‌های عرب-ساسانی
  5. سکه‌های عرب-طبرستانی
  6. سکه‌های بیزانسی-ساسانی

دو. کتاب‌های فارسی میانهٔ زردشتی[ویرایش]

  • الف. فرهنگ‌ها یا واژه‌نامه‌ها
  1. فرهنگ اویم-ایک یا اویم-ایوَک (Ōīm-ē(wa)k)
  2. فرهنگ پهلویک
  • ب. ترجمه‌ها و تفسیرهای اوستا به فارسی میانه زردشتی یا همان زَند
  • پ. دانشنامه‌های زردشتی
  1. دینکرد
  2. بُندَهِش
  3. گزیده‌های زادسپَرَم
  4. دادستانِ دینیگ
  5. نامه‌های منوچهر
  6. روایت‌های پهلوی
  • ت. متن‌های فلسفی و کلامی
  • ث. الهام و پیشگویی
  • ج. اندرزنامه‌ها
  • چ. مناظره‌ها
  • ح. متن‌های حماسی، تاریخ و جغرافیا
  • خ. قانون‌های دینی و حقوقی
  • د. رساله‌های کوچک
  1. دربارهٔ آیین نامه‌نویسی (abar ēwēnag [ī] nāmag-nibēsišnīh)
  • ذ. شعر

سه. زبورِ پهلوی[ویرایش]

چهار. ادبیات مانوی[ویرایش]

  • الف. کتاب‌های نوشته‌شده به دست خود مانی
  1. انجیل زنده
  2. گنجینه زندگان
  3. فِرَقماطیا
  4. رازها
  5. غول‌ها
  6. نامه‌ها
  7. زبور
  8. اَرژَنگ
  9. شاپورگان
  10. روایت‌هایی از مانی که شاگردانش گرد آورده بوده‌اند (معروف به کفالایا)
  • ب. اثرهای نوشته‌شده به دست شاگردان مانی
  • پ. شعرها

پانویس[ویرایش]

  1. آموزگار، تفضّلی ۱۳۸۲، صص. ۱۹ به بعد
  2. رضایی باغ‌بیدی ۱۳۸۷، صص ۸۰-۸۷
  3. بیشتر محتوی و نیز ترتیب اثرهای فهرست‌شده در این بخش برگرفته از این کتاب است: آموزگار، تفضّلی ۱۳۸۲

منابع[ویرایش]

پیوند به بیرون[ویرایش]