اسماعیل جرجانی

حکیم ابوالفضائل سيداسماعيل گرگانی الجرجاني المتطبب
نام اصلی	الامير السيد الامام زين‌الدين اسماعيل بن الحسن بن محمد بن محمود بن احمد الحسيني
متولد	۴۳۴ ه.ق‌ جرجان و به روايتي اصفهان
درگذشت	۵۳۱ يا ۵۳۵ ه.ق‌ مرو
نام‌های دیگر	ملقب به زين‌الدين يا شرف‌الدين و مكنی به ابوالفتح )يا ابوالفضل يا ابوابراهيم
اقامتگاه	گرگان، قم، ری، فارس، خوارزم و مرو

زین‌الدین ابوالفضائل اسماعیل بن حسین جرجانی معروف به سید اسماعیل پزشکی ایرانی بود که به عربی و فارسی می‌نوشت. او در ۴۳۴ قمری از جرجان در شرق دریای خزر برخاست و در دربار خوارزم برآمد و در ۱۱۳۵ ـ ۱۱۳۶میلادی مطابق با ۵۳1 قمری، درگذشت.

معرفی اجمالی

برای یشان القاب و کنیه‌های متفاوتی ذکر کرده‌اند: زین الدین، شرف الدین، ابوابراهیم، ابوالفتح، ابوالفضائل، الامیر السید الامام، علوی حسینی، سپاهانی گرگانی، و طبیب علوی. متاسفانه درباره سیر زندگی او آگاهی چندانی در دست نیست. برخی محل تولد وی را گرگان دانسته‌اند و با توجه به اینکه او خود در مقدمه ذخیره خوارزمشاهی از ورود خویش به خوارزم در ۵۰۴ ق یاد کرده و در مقدمه ویرایش عربی ذخیره سن خود را هنگام نگارش آن کتاب ۷۰ سال گفته است، می‌توان تولد وی را در ۴۳۴ ق، یا اندکی پس از آن دانست. او احتمالا مقدمات طب را در گرگان فراگرفت. برخی از محققان او را از شاگردان ابن ابی صادق نیشابوری دانسته‌اند؛ حال آن که جرجانی در ذخیره تنها از ابن ابی صادق نقل کرده است و از عبارت او پیداست که ابن ابی صادق را شخصا نمی‌شناخته است.

ذخیره‌خوارزمشاهی

وی رساله ی طبی مفصلی به ‌فارسی نوشت به نام ذخیره خوارزمشاهی‌، که احتمالاً اندکی پس از ۱۱۱۰میلادی ، برای قطب‌الدین محمد (پادشاهی‌اش از ۱۰۹۷ تا ۱۱۲۷میلادی)، تألیف شده است. احتمالاً این نخستین دائرةالمعارف طبی بود که به جای عربی به ‌فارسی نوشته می‌شد و از کتب پایه و جامع در پزشکی سنتی امروز است.

ذخیره شامل قریب 750000 واژه، در نه کتاب (۷۵ باب، ۱۱۰۷ فصل) است، و کتاب دهمی به نام کتاب قرابادین بعداً بدان ضمیمه شده است. برای جانشین قطب‌الدین، اتسز (پادشاهی‌اش از ۱۱۲۷ تا ۱۱۵۶میلادی)، رسالهٴ دیگری نوشت به نام اَغراض الطب که (بیشتر براساس ذخیره بود) و در حدود ۱۱۲۷ ـ ۱۱۳۵میلادی، به اتمام رسید. خلاصه‌ای از ذخیره را مترجم ناشناسی به عبری ترجمه کرد. این امر بسیار مهم است، چون از آثار طبی فارسی عملاً هیچ ترجمه ی دیگری به‌عبری وجود ندارد.

سایر آثار

مشخص نیست سایر آثار جرجانی ابتدا به فارسی نوشته شده، یا عربی یا به هر دو زبان یا به چه زبانی. در زیر نام و مشخصات چند اثر دیگر وی ذکر شده است :

1. التذکره االاشرفیه فی‌الصناعه الطبیه : مجموعه ای است طبی که آن را به علاءالدین پسر ایل ارسلان اهدا کرد.
2. خفی علایی : در ۱۱۱۳میلادی ، خلاصه ی فشرده‌ای از التذکره را در دو کتاب تکمیل کرد و آن را خفی علایی نام نهاد.
3. المُنَـبٍه : یک رسالهٴ فلسفی که در آن پوچی تمایلات دنیوی را بیان کرده است.
4. الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه.

منابع

• جورج سارتون. مقدمه بر تاریخ علم. ترجمهٔ ترجمه غلامحسین صدری افشار. چاپ دوم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۳. ۱۰۵۴. 
• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا، «Zayn al-Din Gorgani»، ویکی‌پدیای انگلیسی، دانشنامهٔ آزاد (بازیابی در ۲۵ مارس ۲۰۱۴).