عبدالحسین زرین‌کوب

عبدالحسین زرین‌کوب
عبدالحسین زرین‌کوب در دانشگاه ویلانوا (حدود ۱۹۹۸ میلادی)
زادروز	۲۷ اسفند ۱۳۰۱ بروجرد
درگذشت	۲۴ شهریور ۱۳۷۸ (۷۶ سال) تهران
آرامگاه	قطعه هنرمندان بهشت زهرا در کنار همسر (قمر آریان)
محل زندگی	بروجرد، تهران، فرانسه
ملیت	ایرانی
استاد	ملک‌الشعراء بهار، بدیع‌الزمان فروزانفر
پیشه	مدیریت گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران، استاد دانشگاه تهران
نهاد	دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران
همسر	قمر آریان

عبدالحسین زرین‌کوب (۲۷ اسفند ۱۳۰۱، بروجرد – ۲۴ شهریور، ۱۳۷۸ تهران) ادیب، تاریخ‌نگار، منتقد ادبی، نویسنده، و مترجم برجستهٔ ایران معاصر است. آثار او به‌عنوان مرجع عمده در مطالعات تصوف و مولوی‌شناسی شناخته می‌شود. وی از تاریخ‌نگاران برجستهٔ ایران است و آثار معروفی در تاریخ ایران و نیز تاریخ اسلام دارد. این آثار به‌دلیل بیان ادبی و حماسی تاریخ از آثار پرفروش در میان ایرانیان هستند.

زرین‌کوب بیش از چهار دهه در دانشگاه تهران، ادبیات فارسی، تاریخ اسلام و تاریخ ایران تدریس کرد و پس از انقلاب، با مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی همکاری کرد، از جمله این که ۶۵۰۰ کتاب و مجله را به دائرةالمعارف بزرگ اسلامی اهدا کرد.

زندگی‌نامه

عبدالحسین زرین‌کوب در ۲۷ اسفند سال ۱۳۰۱ در بروجرد زاده شد. خانوادهٔ او اصالتاً بروجردی بودند. وی از نوادگان ملا علی‌اکبر خوانساری بوده‌است. تحصیلات ابتدایی را در زادگاه خویش به پایان برد. تحصیل در دورهٔ متوسطه را تا پایان سال پنجم متوسطه در بروجرد ادامه داد و به‌دنبال تعطیلی کلاس ششم متوسطه در تنها دبیرستان شهر، برای ادامهٔ تحصیل به تهران رفت. رشتهٔ ادبی را برگزید و در سال ۱۳۱۹ تحصیلات دبیرستانی را به پایان برد. سال بعد به بروجرد بازگشت و به تدریس در دبیرستان‌های خرم‌آباد و بروجرد پرداخت. در این دوران، درس‌های مختلف از تاریخ و جغرافیا و ادبیات فارسی تا عربی و فلسفه و زبان خارجی را تدریس می‌کرد. در همین دوره، نخستین کتاب او به نام فلسفه، شعر یا تاریخ تطور شعر و شاعری در ایران در بروجرد منتشر شد.

در سال ۱۳۲۴، پس از آن‌که در امتحان ورودیِ «دانشکدهٔ علوم معقول و منقول» و «دانشکدهٔ ادبیات» حائز رتبهٔ اول شده‌بود، وارد رشتهٔ ادبیات فارسی دانشگاه تهران شد. در سال ۱۳۲۷، دورهٔ لیسانس ادبیات فارسی را با رتبهٔ اول به پایان رساند، و سال بعد وارد دورهٔ دکتری رشتهٔ ادبیات دانشگاه تهران شد. در سال ۱۳۳۴ از رسالهٔ دکتریِ خود با عنوان نقدالشعر، تاریخ و اصول آن، که زیرنظر بدیع‌الزمان فروزانفر تألیف شده‌بود، با موفقیت دفاع کرد. دکتر زرین‌کوب در سال ۱۳۳۰ در کنار عده‌ای از فضلای عصر، همچون محمد معین، پرویز ناتل خانلری، غلامحسین صدیقی و عباس زریاب خویی برای مشارکت در طرح ترجمهٔ مقالات دائرةالمعارف اسلام (طبع هلند) دعوت شد.

از سال ۱۳۳۵ با رتبهٔ دانشیاری کار خود را در دانشگاه تهران آغاز کرد و عهده‌دار تدریس تاریخ اسلام، تاریخ ادیان، تاریخ کلام و تاریخ تصوف در دانشکده‌های ادبیات و الهیات شد. دکتر زرین‌کوب چندی نیز در «دانشسرای عالی تهران» و «دانشکدهٔ هنرهای دراماتیک» به تدریس پرداخت. وی از سال ۱۳۴۱ به بعد، در فواصل تدریس در دانشگاه تهران، در دانشگاه‌های آکسفورد، سوربن، هند و پاکستان، و در سال‌های ۱۳۴۷ تا سال ۱۳۴۹ در آمریکا به‌عنوان استاد میهمان در دانشگاه‌های کالیفرنیا و پرینستون به تدریس پرداخت.

زرین‌کوب در سال‌های ورودش به دانشکده، با قمر آریان آشنا شد. قمر آریان، در گفتگویی که در سال ۱۳۸۳ در روزنامهٔ جام جم چاپ شد، تعریف کرد که آشنایی آن‌ها در فضای دانشکده نزدیک به ۹ سال ادامه یافته‌بود، تا آن‌که سرانجام عبدالحسین زرین‌کوب، که سی‌ساله شده‌بود، از آریان خواستگاری کرد. به گفتهٔ خودش، زمانی که ماجرا را با پدرش مطرح کرد، شنید که پدرش به‌خوبی با زرین‌کوب آشناست و مقالاتی از او خوانده، اما فکر می‌کرده که نویسندهٔ آن مقالات باید مردی ۵۰ساله باشد. آریان و زرین‌کوب در سال ۱۳۳۲ با هم ازدواج کردند و تحصیلات خود را در مقطع دکتری نیز ادامه دادند (زرین‌کوب نفر اول و آریان نفر دوم در کنکور دکتری بود). و پس از فارغ‌التحصیلی، سال‌های سفرشان آغاز شد. قمر آریان سال‌های بسیاری را همراه با همسرش در هند، چندین کشور اروپایی و عربی و لبنان گذراند. ازدواج آریان و زرین‌کوب نظیر ازدواج سیمین دانشور و جلال آل‌احمد فرزندی به‌دنبال نداشت.

عبدالحسین زرین‌کوب در ۲۴ شهریور ۱۳۷۸ در ۷۷سالگی در تهران درگذشت.

تاریخ اسلام

عبدالحسین زرین‌کوب در چهار کتاب به بررسی تاریخ اسلام پرداخته که عبارتند از: بامداد اسلام، کارنامهٔ اسلام، دو قرن سکوت، و تاریخ ایران بعد از اسلام.

زرین‌کوب کتاب دو قرن سکوت را درمورد حوادث و اوضاع تاریخیِ ایران در دو قرن اول اسلام (از حملهٔ عرب تا ظهور دولت طاهریان) نگاشته و در سال ۱۳۳۶ در چاپ دوم کتاب بسیاری از مطالب کتاب که به گفتهٔ خودش، ناشی از خامی و تعصب او بوده، را حذف کرده است. در فصل اول کتاب تاریخ ایران بعد از اسلام، زرین کوب لحن دو قرن سکوت را غیرواقع‌بینانه و دور از معیارهای پژوهش می‌خواند. در مصاحبه‌ای که عطا آیتی دو سال قبل از درگذشت زرین‌کوب با او داشت، زرین‌کوب در پاسخ به سؤال "کدام‌یک از آثار خودتان را بیش‌تر دوست دارید؟" کتاب دو قرن سکوت را نام برد.

او هم‌چنین کتابی دیگر با عنوان تاریخ ایران بعد از اسلام در سال ۱۳۴۳ و دو کتاب دیگر در سال ۱۳۴۸ به نام‌های بامداد اسلام و کارنامه اسلام نگاشته است. وی در بامداد اسلام، به بررسی تاریخ اسلام از آغاز تا پایان دولت اموی پرداخته. در کتاب تاریخ ایران بعد از اسلام، یک فصل کامل را به شرح مآخذ و منابع تاریخ اسلام و نقد آن‌ها اختصاص داده است. جلد دوم و فصل آخر جلد اول کتاب تاریخ ایران بعد از اسلام به دستور ساواک توقیف می‌شوند و فقط همان جلد اول به صورت ناقص انتشار می‌یابند. فصل آخر جلد اول این کتاب (که پس از انقلاب در کتاب دفتر ایام منتشر شد و خود نیز دفتر ایام نام دارد)، با لحنی تند علیه سلطنت شروع می‌شود و زرین‌کوب در آن پادشاهان جهان را محکوم می‌کند که دنیا را همواره به خاک و خون کشیدند؛ و نیز زرین‌کوب اشاراتی به حکومت اسلامی در این متن دارد. به گفتهٔ زرین کوب، جلد دوم آن کتاب توسط ساواک نابود شد و هرگز انتشار نیافت. سال‌ها بعد زرین کوب پس از انقلاب، کتاب دوجلدی تاریخ مردم ایران را تألیف کرد و مطالب جلد دوم تاریخ ایران بعد از اسلام را در جلد دوم تاریخ مردم ایران آورد.

کارنامه اسلام هم به بررسی فرهنگ و تمدن اسلامی اختصاص دارد. زرین‌کوب در آغاز کارنامه اسلام می‌نویسد:

کارنامه اسلام یک فصل درخشان تاریخ انسانی است. نه فقط از جهت توفیقی که مسلمین در ایجاد یک فرهنگ تازه جهانی یافتند بلکه به سبب فتوحاتی که آن‌ها را موفق کرد برای ایجاد یک دنیای تازه ورای شرق و غرب. قلمرو اسلامی که در واقع نه شرق بود و نه غرب

— عبدالحسین زرین‌کوب، کارنامه اسلام

عبدالحسین زرین‌کوب در کارنامه اسلام مدعی می‌شود که در جریان حمله اعراب به ایران، همه جا در قلمرو ایران و بیزانس مقدم مهاجمان را عامه مردم با علاقه استقبال کردند وی در دو قرن سکوت نوشت که: شک نیست که در هجوم تازیان، بسیاری از کتاب‌ها و کتابخانه‌های ایران دستخوش آسیب فنا گشته است اما در کارنامه اسلام آن را نفی و به یک افسانه تشبیه می‌کند و می‌گوید: روایتی هم که گفته‌اند کتابخانه مدائن را اعراب نابود کردند ظاهراً هیچ اساس ندارد و مآخذ آن تازه‌است. شجاع‌الدین شفا با بیان تغییر موضع زرین‌کوب در کتاب کارنامه اسلام نسبت به کتاب دو قرن سکوت، وی را به «دوگانگی»، «غرض ورزی» و «عدم واقع بینی» متهم می‌کند. در مقابل فرهاد بهبهانی و سید مصطفی حسینی طباطبایی این نقد شفا نسبت به نگارش کارنامه اسلام توسط زرین‌کوب را منصفانه نمی‌دانند

از جمله افرادی که بر آثار زرین‌کوب در باب تاریخ اسلام نقد وارد کردند، علاوه بر شجاع‌الدین شفا می‌توان به مرتضی مطهری و فریدون آدمیت اشاره کرد. مطهری در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران مقاله‌ای در نقد دو قرن سکوت نوشته است که امروزه در مقدمه دو قرن سکوت منتشر می‌شود. فریدون آدمیت نیز راجع به تاریخ ایران بعد از اسلام می‌نویسد:

نویسندگان اخیر خودمان هیچ معنی تازه‌ای را کشف نکرده‌اند و هرچه آوردند، رونویسی گفته‌های فرنگیان است؛ و آخرین آن نوع کتاب‌ها (تاریخ ایران بعد از اسلام، عبدالحسین زرین‌کوب، ۱۳۴۳) مطلب بامعنی تازه‌ای ندارد، از تعقل تاریخی یک‌سره خالی است و از نظر فن تاریخ‌نگاری جدید، دست کم سیصدسال عقب افتاده است

— فریدون آدمیت، اندیشه‌های فتح‌علی آخوندزاده

کتابشناسی

نقد ادبی

• ۱۳۲۳ فلسفهٔ شعر
• ۱۳۳۸ نقد ادبی
• ۱۳۴۳ با کاروان حله مجموعه‌ای از نقد ادبی
• ۱۳۴۶ شعر بی‌دروغ، شعر بی‌نقاب
• ۱۳۴۹ از کوچهٔ رندان، بحث و بررسی و نقد اشعار حافظ شیراز و تشریح شرایط سیاسی و اجتماعی شیراز در زمان شاه مسعود
• ۱۳۶۳ سیری در شعر فارسی، بحثی انتقادی در شعر فارسی و تحول آن با نمونه‌هایی از شعر شاعران
• ۱۳۶۴ سرّ نی، نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی معنوی
• ۱۳۶۶ بحر در کوزه، نقد و تفسیر قصه‌ها و تمثیلات مثنوی معنوی
• ۱۳۷۰ پله‌پله تا ملاقات خدا، دربارهٔ زندگی، سلوک، و اندیشه مولانا. و نیز نحوه آشنایی با شمس تبریزی و چگونگی اثرپذیری روحی و طوفان تصوفی که در وی عارض گردید و نیز اطلاعات باارزشی در مورد کودکی و نوجوانی مولانا و نیز شرح احوالات شاگردان معروفش حسام‌الدین چلبی و صلاح‌الدین زرکوب
• ۱۳۷۲ پیر گنجه، در جستجوی ناکجاآباد، شرح حال نظامی گنجوی و بررسی اشعار و آثار وی و نیز شرح تفصیلی تاریخ آن دوران
• ۱۳۷۲ آشنایی با نقد ادبی
• ۱۳۷۵ از گذشته ادبی ایران
• ۱۳۷۷ از نی‌نامه
• ۱۳۷۸ دیدار با کعبه جان دربارهٔ زندگی و آثار و اندیشهٔ خاقانی
• ۱۳۸۱ نامور نامه دربارهٔ فردوسی و شاهنامه
• بامداد اسلام

تاریخ ایران

• ۱۳۳۰ دو قرن سکوت
• ۱۳۴۳ تاریخ ایران بعد از اسلام (کتاب)
• ۱۳۶۴ تاریخ مردم ایران (۲ جلد)
• ۱۳۷۳ روزگاران

تاریخ اسلام

• ۱۳۴۶ بامداد اسلام
• ۱۳۴۸ کارنامه اسلام

اندیشه

• ۱۳۴۲ ارزش میراث صوفیه
• ۱۳۵۳ فرار از مدرسه
• ۱۳۵۷ جستجو در تصوف ایران
• ۱۳۶۹ در قلمرو وجدان، سیری در عقاید، ادیان، و اساطیر و شامل بخش‌هایی چون: پندارهای از یاد رفته و میراث هندوان و اسطوره یا تاریخ و نفوذ در ادوار ما قبل تاریخ عقاید و دیانات. فصل آغازین کتاب با این عبارت آغاز می‌گردد: بودن یا نبودن؟ مسئله این است! و جوابی که پرسشگر حیرت‌زده می‌جوید برای آن است که مطمئن شود این بودن آیا به زحمتش می‌ارزد و زندگی وی اصلاً هیچ معنی و هدف دارد یا آنکه جز توالی کودکی و جوانی و پیری که سرانجام به عدم محض منتهی گردد چیزی نیست.
• ۱۳۷۷ شعله طور

ترجمه

• ۱۳۲۶ بنیاد شعر فارسی
• ۱۳۲۸ ادبیات فرانسه در قرون وسطی
• ۱۳۲۸ ادبیات فرانسه در دوره رنسانس
• ۱۳۳۲ شرح قصیده ترساییه خاقانی اثر مینورسکی
• ۱۳۳۷ فن شعر ارسطو
• ۱۳۵۷ ارسطو و فن شعر

مجموعه مقالات

• ۱۳۵۱ یادداشت‌ها و اندیشه‌ها
• ۱۳۵۳ نه شرقی، نه غربی، انسانی
• ۱۳۵۶ از چیزهای دیگر مجموعه چند یادداشت پراکنده
• ۱۳۶۳ با کاروان اندیشه
• ۱۳۶۵ دفتر ایام، مجموعهٔ گفتارها، اندیشه‌ها، و جستجوها
• ۱۳۶۸ نقش بر آب، جستجویی چند در باب شعر حافظ، گلشن راز، گذشتهٔ نثر فارسی و ادبیات تطبیقی
• ۱۳۷۶ حکایت هم‌چنان باقی

نوشته‌های ادبی و تاریخ‌نگاری

• ۱۳۴۷ تک درخت
• ۱۳۵۴ تاریخ در ترازو

جستارهای وابسته

• فهرست تاریخ‌نگاران ایرانی

منابع

• زرین‌کوب، عبدالحسین، از کوچهٔ رندان، دربارهٔ زندگی و اندیشهٔ حافظ، تهران: انتشارات سخن، چاپ سیزدهم، ۱۳۷۹، کنارهٔ جلدپوش.