تفسیر قرآن
| بخشی از مجموعه مباحث دربارهٔ اسلام |
| اصول فقه |
|---|
| فقه |
| احکام |
| عناوین کلامی |
|
| قرآن |
|---|
تفسیر به معنای توضیح دادن مطلبی است تا قابل فهم گردد و اصطلاحاً به شرح‌هایی که بر قرآن نوشته می‌شود، اطلاق می‌گردد. اولین تفسیر مکتوب و مدون قرآن، تفسیر محمد بن جریر طبری است.
محتویات
واژه‌شناسی[ویرایش]
واژهٔ تفسیر از ریشهٔ سامی پشر/فسر است که در کهن‌ترین کاربردهای خود، به‌معنای «گداختن»، و در کاربرد پسین، به معنای «گزاردن (خواب)» و «تعبیر کردن» اطلاق شده‌است.[۱] این کاربردها را افزون بر عربی می‌توان در زبان‌های باستانی اکدی و آشوری، در عبری و در اشکال مختلف زبان آرامی از آرامی کتاب مقدس، سُریانی و مندایی بازیافت. در فرایند انتقال از معنای «گداختن» به «گزاردن»، استعاره‌ای رخ داده که مبنای آن همسان‌گیری گداختن سنگ معدن برای دستیابی به فلز ناب با گداختن سخن برای دستیابی به معنای نهفتهٔ آن است.[۲] بازگرداندن تفسیر به معنای تسفیر و «روشن کردن» که در برخی منابع آمده‌است مؤیدی ندارد. این واژه در آیه‌ای از قرآن آمده که در آن گفته شده‌است: «آنچه خداوند به پیامبر خود می‌دهد، «احسن تفسیرا» است».[۳] راغب اصفهانی که به معنای ریشه‌ای واژه توجه داشته، مادهٔ «فسر» را به معنای «اظهار معنای معقول» گرفته‌است.[۴]
تعریف تفسیر[ویرایش]
محمدحسین طباطبائی: «تفسیر عبارت است از بیان کردن معنای آیه‌های قرآن، روشن کردن و پرده‌برداری از اهداف و مفاهیم آیه‌ها.»[۵] از این جملهٔ محمدحسین طباطبایی در کتاب شناخت قرآن و دانشنامهٔ رشد چنین نتیجه‌گیری شده‌است: «بنابر این تفسیر به معنای برداشتن پرده ابهام و نشان دادن معنای باطنی و درونی الفاظی است که در نگاه اول به دست نمی‌آید. از این رو تکیه بر معنای ظاهری آیات را تفسیر نمی‌نامند.» و نیز آمده: «تفسیر یعنی روشن ساختن مفهوم آیات قرآن مجید، و واضح کردن منظور پروردگار.»[۶][۷]
ظاهر و بطون قرآن[ویرایش]
قرآن دو دسته منظور دارد: یک ظاهر (منظوری که واضح است) و دیگری بطون[۸] (منظور یا منظورهایی که واضح نیستند)[۹]
به گفتهٔ روایات و عالمان حدیث، بطون قرآن شدیداً گسترده و ناشناخته‌اند. قرآن دو دسته آیات دارد: محکمات یعنی آیاتی که تنها یک معنی مشخص و روشن دارندو دیگری متشابهات یعنی آیاتی که بیش از یک معنی دارند و برخی از آن معانی قابل سوء استفاده توسط کج اندیشان می‌باشد. دربارهٔ آیات متشابه قرآن می‌گوید: وَ ما یَعلَمُ تأویلَهُ الّا الله[۱۰] یعنی: از تأویل یا بطن (معانی پنهان) آیات متشابه تنها خداوند آگاه است.
- در قرآن: «وَ ما یَعلَمُ تأویلَهُ الّا الله»
- در کلام پیامبر اسلام: «لا تُحصی عَجائبُه و لا تُبلی غرائبه»[۱۱] یعنی شگفتی‌های قرآن هرگز تمام نمی‌شود و نوآوری‌های آن به کهنگی نمی‌گراید
- در حدیث: «قرآن هفتاد بطن دارد»
- ابن عبّاس: القرآن یُفَسِّرُهُ الزَّمان
- مکارم شیرازی: قرآن تراوشی از کلام و علم و ذات نامتناهی خداست؛ که نمی‌توان تمام جنبه‌های آن را آشکار کرد.[۱۲]
گفته شده قرآن مفاهیمی دارد که از ظاهر آن قابل فهم نیست. بیان این منظورها را تاویل می‌گویند. تاویل در لغت یعنی «بازگرداندن چیزی به مصداق آن».[۱۳] مصداق یعنی معادل خارجی یا واقعی مفهومی در ذهن یا لغتی در زبان.[۱۴] در اینجا بازگرداندن یعنی آشکار کردن رابطه‌ای که وجود دارد، امّا آشکار نیست. در قرآن آمده که کسی تاویل قرآن را نمی‌داند بجز خدا (آل عمران ۷).
هدف تفسیر[ویرایش]
هدف تفسیر تلاش برای پرده برداشتن از بعضی منظورها و رسیدن به بعضی تاویل هاست. یعنی هدف تفسیر یا بالاترین حدّ آن، تاویل است.[نیازمند منبع]
انواع تفاسیر[ویرایش]
جامع یا موضوعی. گستردگی بطون قرآن که از آن بحث شد، نیاز به مطالعهٔ گسترده‌ای را در جهت فهم منظور آیات ایجاد کرده؛ و از این‌رو انواع زیادی از روش‌های تفسیر را موجب شده‌است، که در ادامه می‌آیند. امّا تفاسیر با غیر از روش شان هم دسته‌بندی می‌شوند:
عربی یا فارسی؟. در جهان اسلام عربی زبانی رایج بسیاری از کشورهاست، و از این‌رو معمول است که دانشمندان اسلامی؛ از فلاسفه ای چون ابن سینا گرفته تا فقهایی چون سید روح‌الله خمینی؛ از ایرانیان چون ملاصدرا گرفته تا اهل اندلس چون ابن رشد؛ از پیشینیانی چون فارابی گرفته تا معاصرانی چون محمدحسین طباطبایی و محمد صادقی تهرانی؛ برای اینکه دانش خود را در اختیار تمام مسلمانان قرار دهند، کتاب‌های خود را به عربی می‌نوشتند. به همین دلیل بیشتر کتاب‌ها در جهان اسلام به عربی و شمار کمتری به فارسی، انگلیسی، چینی، فرانسوی و سایر زبان‌ها نگاشته شده‌است.
لحن. تفاسیر به دو دسته کلی بخش می‌شوند: روایی و عقلی «تفاسیر روایی» تفسیرهایی هستند که قرآن را با استفاده از روایات پیامبر، امامان و اصحاب پیامبر تفسیر می‌کنند. «تفاسیر عقلی» تفسیرهایی هستند که برای تفسیر قرآن، از عقل و دانش‌های دیگر در کنار روایات یا بدون روایات استفاده می‌کنند. مانند:
- المیزان فی تفسیر القرآن- سید محمد حسین طباطبایی: عقلی
- الفرقان فی تفسیر القرآن - محمد صادقی تهرانی: ادبی
- کنز الدقائق و بحر الغرائب - محمد بن محمد رضا قمی مشهدی: ادبی
ترتیبی یا موضوعی؟ آیاتی از قرآن که قرار است تفسیر شوند، به دو روش انتخاب می‌شوند.
- در اکثر تفاسیر کل قرآن یا قسمتی از قرآن به ترتیب آیات، شرح داده می‌شود. تعداد این‌گونه تفاسیر به قدری زیاد است که آگاهی از چند و چون شان از توان محقّقان بزرگ هم بیرون است.
- در برخی تفاسیر کهن و نو اگرچه آیات به ترتیب تفسیر شده‌اند امّا در تفسیر روی موضوع خاصّی تأکید بیشتری شده. مانند:
- الفرقان فی تفسیر القرآن - محمد صادقی تهرانی: با تأکید بر موضوعات آیات الاحکام، عرفان و با محوریت اصول الاستنباط قرآنی
- تقریب القرآن إلی الأذهان - سید محمد شیرازی: با تأکید بر موضوعات اعتقادی و تاریخی
- تفسیر نمونه - زیر نظر: ناصر مکارم شیرازی (معاصر): با تأکید بر موضوعات اجتماعی معاصر
- در تعداد کمی از تفاسیر هم که اغلب معاصر اند، آیات مربوط به موضوعی معیّن جمع‌آوری و شرح و تبیین شده و سپس مبحث از آنها استخراج می‌شود.[۱۵] مانند:
- تفسیر موضوعی - جوادی آملی
- تفسیر پیام قرآن - زیر نظر: ناصر مکارم شیرازی
- تفسیر منشور جاوید - جعفر سبحانی
نقلی یا اجتهادی
- نقل، از منابع متفاوت و به شیوه‌های متفاوت انجام می‌شود.
- تفسیر روایی یا تفسیر اثری یا تفسیر به مأثور: رویکردی به تفسیر قرآن است که در آن از روایات پیامبر و امامان معصوم استفاده می‌شود.
- اجتهاد در تفسیر نیز شیوه‌های متفاوتی دارد
- تفسیر قرآن به قرآن
- تفسیر جامع
- تفسیر کلامی
نمونه‌هایی از تفسیرهای معروف و مولفانشان از این قرارند:
در میان شیعیان:
| نام کتاب | پدیدآور | سده | زبان | موضوع | جلد |
| تفسیر القمی | علی بن ابراهیم قمی | ۳ | عربی | روایی | ۲ |
| کتاب التفسیر (تفسیر عیاشی) | محمد بن مسعود عیاشی | ۴ | عربی | روایی | ۲ |
| تفسیر نعمانی | ابوعبدالله محمد بن جعفر نعمانی | ۴ | عربی | روایی | ۱ |
| التبیان فی تفسیر القرآن | شیخ طوسی | ۵ | عربی | ادبی- کلامی- اجتهادی | ۱۰ |
| مجمع البیان فی تفسیر القرآن | فضل بن حسن طبرسی | ۶ | عربی و ترجمه فارسی | ادبی- کلامی- اجتهادی | ۱۰ |
| جوامع الجامع | فضل بن حسن طبرسی | ۶ | عربی و ترجمه فارسی | ۴ | |
| روض الجنان و روح الجنان | ابوالفتوح رازی | ۶ | فارسی کهن | کلامی- اجتهادی- اخلاقی | ۲۰ |
| کشف الاسرار و عدة الابرار (بر اساس تفسیر الهروی خواجه عبدالله انصاری) | ابوالفضل رشید الدین میبدی | ۶ | فارسی کهن | عرفانی | ۱۰ |
| تفسیر منهج الصادقین | ملا فتح‌الله کاشانی | ۱۰ | فارسی کهن | کلامی- اجتهادی- اخلاقی | ۱۰ |
| تفسیر القرآن الکریم (صدرا) | ملاصدرا | ۱۱ | عربی | فلسفی- عرفانی | ۷ |
| تفسیر صافی | ملا محسن فیض کاشانی | ۱۱ | عربی | روایی | ۵ |
| البرهان فی تفسیر القرآن | سید هاشم بحرانی | ۱۱ | عربی | روایی | ۵ |
| تفسیر نورالثقلین | عبد علی بن جمعه عروسی حویزی | ۱۲ | عربی | روایی | ۵ |
| تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة | حاج ملا سلطان‌محمد بیدختی سلطانعلیشاه | ۱۳ | عربی | فلسفی- عرفانی | ۴ |
| تفسیر القرآن الکریم (شبر) | سید عبدالله شبر | ۱۳ | عربی | هدایتی و تربیتی - مزجی | ۱ |
| تفسیر البلاغ | محمد صادقی تهرانی | ۱۵ | عربی | کلامی- اجتهادی- قرآن به قرآن- اجتماعی- عصری- مزجی | ۱ |
| المیزان فی تفسیر القرآن | سید محمد حسین طباطبایی | ۱۴ | عربی و ترجمه فارسی | کلامی- اجتهادی- قرآن به قرآن- اجتماعی- ادبی بلاغی- فلسفی | ۲۰ |
| تفسیر جامع | سید محمد ابراهیم بروجردی | ۱۵ | فارسی | روایی- اخلاقی | ۷ |
| الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة | محمد صادقی تهرانی | ۱۵ | عربی | کلامی- اجتهادی- قرآن به قرآن- اجتماعی- عصری | ۳۰ |
| تفسیر راهنما | اکبر هاشمی رفسنجانی | ۱۵ | فارسی | موضوعی | ۲۱ |
| فرهنگ قرآن | اکبر هاشمی رفسنجانی | ۱۵ | فارسی | موضوعی جامع | ۳۳ |
| تفسیر نمونه | ناصر مکارم شیرازی | ۱۵ | فارسی | کلامی- عصری- اجتماعی | ۲۷ |
| برگزیده تفسیر نمونه | احمد علی‌بابایی | ۱۵ | فارسی | کلامی- عصری- اجتماعی | ۵ |
| تفسیر نور | محسن قرائتی | ۱۵ | فارسی | تحلیلی- اجتماعی | ۱۰ |
| تفسیر من هدی القرآن | محمدتقی مدرسی | ۱۵ | عربی | اجتهادی- اجتماعی- هدایتی و تربیتی | ۱۸ |
| مفاهیم القرآن | جعفر سبحانی تبریزی | ۱۵ | عربی | موضوعی جامع | ۱۰ |
| تفسیر تسنیم | عبدالله جوادی آملی | ۱۵ | فارسی | فلسفی | تاکنون ۳۴ جلد (از ۸۰ جلد) |
| تفسیر موضوعی(پیام قرآن) | ناصر مکارم شیرازی | ۱۵ | فارسی | موضوعی | |
| تفسیر ترجمان فرقان | محمد صادقی تهرانی | ۱۵ | فارسی | کلامی- اجتهادی- قرآن به قرآن- اجتماعی- عصری | ۵ |
| مطلع الانوار | دکتر سید عادل نادرعلی | ۱۵ | فارسی | تفسیر روایی اهل‌بیت (علیهم‌السلام) با رویکرد تاویلی | ۵ |
در میان اهل تسنّن:
| نام کتاب | پدیدآور | سده | زبان | موضوع | جلد |
| عبدالرزاق | عبدالرزاق | قرن دوم | عربی | روایی | |
| الشافعی | الشافعی | ۲۰۴هـ | عربی | روایی | |
| ابن ابی حاتم | ابن ابی حاتم | ولادت ۲۴۰ | عربی | روایی | |
| جامع البیان فی تفسیر القرآن (تفسیر الطبری) | ابوجعفر محمد بن جریر طبری | ۴ | عربی | روایی - اجتهادی | ۳۰ |
| الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل | محمود الزمخشری | ۶ | عربی | اجتهادی- ادبی بلاغی- کلامی سنی- کلامی معتزله | ۴ |
| مفاتیح الغیب/تفسیرالکبیر | فخر الدین رازی | ۶ | عربی | کلامی سنی- کلامی اشاعره- اجتهادی | ۳۲ |
| تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان | نظام الدین حسن بن محمد نیشابوری | ۸ | عربی | کلامی سنی- کلامی اشاعره- عرفانی- ادبی | ۶ |
| انوار التنزیل و اسرار التاویل (تفسیر البیضاوی) | عبدالله بن عمر بیضاوی | ۷ | عربی | کلامی سنی- کلامی اشاعره- اجتهادی- ادبی بلاغی | ۵ |
| تفسیر القرآن العظیم (ابن کثیر) | اسماعیل بن عمر بن کثیر | ۸ | عربی | روایی سنی- کلامی سنی- کلامی سلفیه- اجتهادی | ۹ |
| الدر المنثور فی تفسیر المأثور | عبدالرحمن بن ابی‌بکر سیوطی | ۸ | عربی | روایی سنی | ۶ |
| تفسیر جلالین | جلال‌الدین محلّی و جلال‌الدین سیوطی | ۸ | عربی | روایی سنی | ۶ |
| الجامع لاحکام القرآن | محمد بن احمد قرطبی | ۷ | عربی | فقهی سنی- اجتهادی | ۲۰ |
| ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم | محمد بن محمد ابوالسعود | ۱۰ | عربی | کلامی سنی- کلامی اشاعره- ادبی بلاغی- اجتهادی | ۹ |
| تفسیر روح البیان | اسماعیل حقی بروسوی | ۱۲ | عربی | عرفانی | ۱۰ |
| روح المعانی | شهاب الدین آلوسی بغدادی | ۱۲۷۰هـ | عربی | عقلی | |
| المنار | سید رشید رضا | ۱۳۵۵هـ | عربی | عقلی | |
| فی ظلال القرآن | سید قطب | معاصر | عربی | عقلی |
روش‌های تفسیر[ویرایش]
روش‌های فهم قرآن و پشتوانهٔ تاریخی آنها بسیار متنوّع است؛ که در اینجا به ترتیب آورده شده‌اند:[۱۶]
- تبیین ظاهر
- املا و اعراب دقیق و تطبیق و تصحیح شده.
- ترجمهٔ عالی و بی نظیر
- توضیح ظاهر
- توضیحات ادبی
- خود قرآن نهی می‌کند
- توضیح قرآن با قرآن: ضرب‌المثل یا کلام معروفی بین اهل حوزه‌است که «القرآن یُفَسِّرُ بَعضُهُ بَعضا». تفسیر المیزان، تفسیر الفرقان، تفسیر البلاغ و تفسیر ترجمان فرقان[۱۷] موارد بسیار معروفی از استفادهٔ بسیار قوی از این روش هستند.
- توضیح قرآن با احادیث
- از پیامبر
- از امامان شیعیان
- از صحابه
- از تابعین
- فهم قرآن به مرور زمان: ابن عبّاس می‌گوید «القرآن یُفَسِّرُهُ الزَّمان». زیرا با گذر زمان نخبگان جدیدی می‌آیند و مسائل جدیدی حل می‌کنند.[۱۸]
- توضیح قرآن با علوم عقلی صرف
- الهیات
- علوم ریاضی
- توضیح قرآن با علوم تجربی: در استفاده از این روش، محمدحسین طباطبایی در انتخابی ابتکاری و میانه رو بین اکتفا به ظاهر و استناد به علوم به انتخاب بعضی علوم خاص به طور مختصر که پیش‌نیاز درک مفاهیم مهمّی اند بسنده کرد.
- نظریات مورد اطّلاع همه
- نظریات کلاسیک
- نظریات نوین
- توضیح قرآن با علوم مخفی نظیر علم اعداد که متأسفانه در دوران متصوّفه رایج شده بود
- تفسیر موضوعی: جمع‌بندی در مباحثی با قرآن. مانند قصص قرآن
- استنتاج و استخراج از قرآن
- احکام
- مباحث فلسفی، تاریخی، اجتماعی، اخلاقی
- تفسیر به رای. مکارم شیرازی می‌گوید: «خطرناک‌ترین روش در تفسیر قرآن این است که به جای شاگردی در مکتب قرآن، ژست معلّمی… به خود بگیریم… چرا که این طرز بهره‌برداری از قرآن تفسیر نیست. تحمیل است.»[۱۹]
پیشینهٔ تفسیر[ویرایش]
مرور پیشینه و تاریخچهٔ پیشرفت فنّ تفسیر به صورت تحلیلی، باعث پی بردن به منشأ روش‌های ذکر شده در تفسیر قرآن است. پیشینهٔ تفسیر به صدر اسلام برمی‌گردد. اولین مفسر قرآن، خود خداوند است. خداوند بسیاری از آیات را تفسیر کرده‌است. گاهی در کنار آیه و گاهی نیز در سوره دیگری توضیح داده شده‌است. مثلاً:یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْأَهِلَّةِ ۖ قُلْ هیَ مَوَاقِیتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ. یعنی: «دربارهٔ «هلالهای ماه» از تو سؤال می‌کنند؛ بگو: «آنها، بیان اوقات (و تقویم طبیعی) برای (نظامِ زندگی) مردم و (تعیینِ وقتِ) حج است».[۲۰] دومین مفسر قرآن، رسول‌الله است. پیامبر، به دستور خداوند، مطالب مربوط به قرآن را به مردم تعلیم می‌دادند. قرآن می‌گوید:وَأَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ. یعنی: «و ما این ذکر [= قرآن] را بر تو نازل کردیم، تا آنچه به سوی مردم نازل شده‌است برای آنها روشن سازی»[۲۱] این جریان از دو سو دنبال شد: از سویی توسط علی و امامان شیعیان؛ و از دگر سو توسّط مفسّرین نسل اوّل و دوّم اسلام، یعنی صحابه و تابعین (قرن ۱و۲ هجری). سپس پنج عامل باعث شد تا روش دانشمندان اسلامی در تفسیر قرآن مختلف شود.
روش پیامبر[ویرایش]
ابتدا پیامبر مطالب مربوط به قرآن را به مردم تعلیم می‌دادند. عبدالله بن مسعود می‌گوید: پیامبر قرآن را به صورت ده آیه ده آیه به ما یاد می‌داد و تا تمام نمی‌شد، سراغ آیات بعدی نمی‌رفت.[۲۲]
روش علی بن ابیطالب و دوازده امام شیعیان[ویرایش]
علی بن ابیطالب، پس از رسول‌الله بزرگترین مفسر قرآن است. ابن مسعود می‌گوید: «مابقی قرآن را نزد بهترین فرد امت پس از پیامبر یعنی علی، آموختم»[۲۳]
روش عموم صحابه و تابعین[ویرایش]
قدیمی‌ترین تفاسیری که نشانی از آنها هنوز موجود است، تفسیر سعید بن جبیر (وفات ۹۴ یا ۹۵ ه.ق از اصحاب خاص سجاد) و سپس مجاهد بن جبر (درگذشت ۱۰۴ ه.ق دست پروردهٔ ممتاز یکی از شاگردان برجستهٔ علی بن ابی طالب به نام ابن‌عباس است).[۲۴] از آن پس تفسیر قرآن در قالب مکتوب رایج شد.[۲۵][۲۶]
طبقه اول از مفسرین اسلام، جمعی از صحابه بودند، مانند ابن‌عباس، و عبدالله بن عمر، و ابی، و…
مفسرین طبقه دوم تابعین بودند که در دو قرن اول هجرت می‌زیستند. مانند مجاهد، قتاده، ابن ابی لیلی، شعبی، سدی و…
مبحث‌های تفسیر در آن دوران از این موارد خارج نبود:
- چارچوبه جهات ادبی آیات
- شان نزول آنها
- مختصری استدلال به آیات برای توضیح آیاتی دیگر
- اندکی تفسیر به کمک روایات وارده از محمد در باب داستان‌های قرآن و موضوعات مبدأ و معاد
- و مانند اینها
تفاوت تفسیرهای تابعین و صحابه:
- تابعین بیشتر از صحابه در تفسیرهای خود از حدیث استفاده کردند.
- در بین آن احادیث مواردی بود که یهودیان جعل و تحریف کرده بودند.[۲۷] هنوز هم در پاره‌ای روایات تفسیری و غیر تفسیری، از آن قبیل روایات دیده می‌شود. موضوع احادیث جعلی از این قبیل بود:
- قصص و مباحث مربوط به آغاز خلقت
- چگونگی ابتداء خلقت آسمانها و تکوین زمین و دریاها
- بهشت شداد
- خطاهای انبیاء
- تحریف قرآن
- و چیرهای دیگر مشابه اینها
در قرآن آمده: «کما ارسلنا فیکم رسولا منکم، یتلوا علیکم آیاتنا، و یزکیکم و یعلمکم الکتاب و الحکمه». یعنی «همچنانکه در شما رسولی از خود شما فرستادیم، تا بر شما بخواند آیات ما را، و تزکیه‌تان کند، و کتاب و حکمتتان بیاموزد». محمدحسین طباطبایی دربارهٔ این آیه می‌گوید: «همان رسولی که کتاب قرآن به او نازل شد، آن کتاب را به شما تعلیم می‌دهد.»[۲۸]
روش طبقات بعدی مفسّرین[ویرایش]
پنج عامل موجب شد تا مفسّرین بعدی روش‌های گوناگون و بسیار متفاوتی را به کار برند:
- فتوحات و آشنایی مسلمانان با ادیان و مذاهب گوناگون دیگر، و ملل و فرق و علمای پیرو آن آیین‌ها؛ که سرآغاز بحث‌های عقلی از نوع کلامی در اسلام بود. بحث‌های کلامی از فنّ جدل استفاده می‌کنند. یعنی مقدّماتشان چیزی ست که طرف مقابل قبول دارد.
- در اواخر قرن اول هجرت و در فاصلهٔ جایگزینی حکومت امویان و عباسیان، فلسفه یونان به عربی ترجمه شده، در بین دانشمندان مسلمان منتشر شد. این موضوع باعث رونق دو چندان بحث‌های عقلی شد. امّا این بار از نوع فلسفی. فلسفه از فنّ برهان (نه جدل) استفاده می‌کند. یعنی مقدّماتشان بدیهیات ساده و همگانی عقلی ست.
- از حدود قرن چهارم [نیازمند منبع] روش‌های عرفانی بویژه صوفی‌گری هم به اسلام وارد شده و به تدریج طرفداران بسیاری بدست آورد. در این روش به جای برهان و استدلال فقهی، حقایق و معارف دینی را از طریق مجاهده و ریاضت‌های نفسانی در می‌یابند.
- از همان ابتدا گروهی از مردم سطحی نگر بودند که از تفکّر و تعقّل شخصی (جز گاهی در فهم معنای ادبی و لغوی قرآن) استفاده نمی‌کردند. بلکه در فهم آیات قرآن به احادیث بسنده می‌کردند و حتّی تلاشی هم برای فهم احادیث نمی‌کردند؛ بلکه به معنای ظاهری آنها بسنده می‌کردند.
- عامل مهم دیگری که در این اختلاف اثر به سزائی داشت، اختلاف شدید[۲۹] مذاهب بود. مثلاً در تمام این موارد تفرقه به وجود آمد:[۲۹]
- معنای اسماء خدا، صفات و افعال خدا
- معنای آسمانها و زمین و آنچه در آن دو است
- قضاء و قدر، جبر و تفویض
- مرگ، برزخ، بعث، ثواب و عقاب، بهشت و دوزخ
این عوامل بود که باعث شد، روش دانشمندان مسلمان در تفسیر قرآن، گوناگون شود.
روش گروه «محدثین»[ویرایش]
روش گروه «متکلمین»[ویرایش]
- فرق تفسیر و تطبیق
روش گروه «فلاسفه مشاء و اشراق»[ویرایش]
- منظور از فلاسفه دانشمند به همه علوم ریاضیات و طبیعیات و الهیات و حکمت عملی بود.
روش گروه «متصوفه»[ویرایش]
در روش متصوفه تفسیر بر اساس شهود است. ابن عربی، به عنوان عارفی برجسته، قطعاً قرآن را به عنوان یکی از منابع مهم معرفتی می‌شمارد و در موارد مختلف بدان استناد می‌جوید. به نحوی که می‌توان وی را مفسر قرآن محسوب کرد. از نظر وی، قرآن کلیدی است که خدا برای انسان قرار داده و از او خواسته‌است که از در وارد شود نه از پنجره که سوء ادب محسوب می‌شود. مطالب بیشتر: قرآن و روش تفسیر آن از دیدگاه ابن عربی
روش مردم بعد از آن[ویرایش]
- علوم غریبه
- ظاهر و باطن قرآن
- تفسیر و تنزیل و تأویل
روش «مفسّران قرن حاضر»[ویرایش]
- روشی بر مبنای علوم طبیعی و اجتماعی
روش «منهج یابی»[ویرایش]
- روش محمدحسین طباطبایی
- روش اجتماعی تفسیر نمونه و تفسیر نور
- مقالهٔ منهج تفسیری قرآن کریم
پیوند به بیرون[ویرایش]
 |
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ تفسیر قرآن موجود است. |
پانویس[ویرایش]
- ↑ مشکور، محمدجواد. فرهنگ تطبیقی عربی با زبان‌های سامی و ایرانی. ج. ۲. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۷. ۶۴۵.
- ↑ پاکتچی، احمد. «تفسیر». در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج. ۱۴. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۵. ۶۸۰-۷۴۲. شابک ۹۶۴-۷۰۲۵-۵۴-۸.
- ↑ ﴿وَلَا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْنَاكَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِيرًا﴾
- ↑ راغب اصفهانی. مفردات الفاظ القرآن. قاهره، ۱۳۹۲. ۳۹۴.
- ↑ محمدحسین طباطبائی، تفسیر المیزان، ج ۱، ص۴
- ↑ کتاب شناخت قرآن، ص ۱۹۸
- ↑ دانشنامهٔ رشد، مقالهٔ تفسیر
- ↑ بطن به معنای درون، لغتی ست که در روایات دربارهٔ قرآن استفاده شده.
- ↑ تفسیر نمونه، ج۱، ص بیست (با حروف، نه عدد)
- ↑ (سوره آل عمران/ آیه 5)
- ↑ کافی، جزء2، ص238
- ↑ تفسیر نمونه، ج۱، ص بیست (با حروف، نه عدد). این جمله خلاص نویسی شدهٔ چهار سطر است.
- ↑ جعفر کشفی و سایر فرهنگ‌های لغات
- ↑ منطق کاربردی، علی اصغر خندان، صفحه ۳۱، آشنایی با چند اصطلاح
- ↑ تفسیر موضوعی قرآن کریم، عبدالله موحّدی محب
- ↑ محمدحسین طباطبائی، تفسیر المیزان، ج ۱، ص ۱۰ تا ۲۱
- ↑ جامعة علوم القرآن
- ↑ تفسیر نمونه، صفحه «بیست»
- ↑ تفسیر نمونه، صفحه «بیست و دو»
- ↑ سوره البقره/آیه 189
- ↑ سوره النحل/آیه 44
- ↑ التفسیر و المفسرون، محمدحسین ذهبی، ج1 / ص 85
- ↑ آمالی طوسی /ص 606
- ↑ شوشتری، قاموس الرّجال، ج۵، ص ۸۹
- ↑ عبدالله موحّدی محب، «تفسیر فرات کوفی»، آیینهٔ پژوهش، شماره ۶۰، صفحه ۳۳ تا ۴۴
- ↑ تفسیر موضوعی قرآن کریم، عبدالله موحّدی محب، ص ۳۸
- ↑ ترجمه تفسیر المیزان جلد ۱ صفحهٔ ۸
- ↑ محمدحسین طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان جلد ۱ صفحهٔ ۷
- ↑ ۲۹٫۰ ۲۹٫۱ ترجمه تفسیر المیزان جلد ۱ صفحه ۹ چنین می‌گوید:... آنچنان در میان مسلمانان تفرقه افکنده بود، که میان مذاهب اسلامی هیچ جامعه‌ای، کلمه واحدی نمانده بود، جز دو کلمه «لا اله الا الله» و «محمد رسول‌الله». و گر نه در تمامی مسائل اسلامی اختلاف پدید آمده بود.
منابع[ویرایش]
- ناصر مکارم شیرازی، «جلد اوّل تفسیر نمونه -چاپ هجدهم-با تجدید نظر و اضافات فراوان»، (جلدهای دیگر فقط یک ویراست دارند)، صفحه «نوزده» تا «بیست و دو» (شماره صفحه با حروف؛ نه عدد)
- محمّد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان،
- محمد صادقی تهرانی، تفسیر الفرقان،
- جامعة علوم القرآن - پایگاه علوم و معارف قرآن کریم
- قرآن شناسی
- تفسیر قرآن
