تاریخ سوریه

نام قدیم سوریه (به یونانی Συρία) به احتمال زیاد از نام امپراتوری "نوآشوری" مشتق شده باشد که در قرن 10 پیش از میلاد در این خطه تاسیس شد. مدرن سوریه امروزی پس از اشغال به دست فرانسوی ها (1917-1920) و قیمومیت (1920-1946) فرانسوی ها در سال 1946  مستقل شد. در سال 1958 جمهوری سوریه بخشی از جمهوری متحده عربی شد، اما در سال 1961 از این فدراسیون کناره گیری کرد. از سال 1963 تا به امروز جمهوری عربی سوریه به دست حزب بعث و از سال 1970 به دست خانواده اسد اداره می شود.

تاریخ سوریه به شرح زیر به دوره هایی قابل تقسیم است

• پیش از تاریخ

• دوران باستان شرق نزدیک: ابلا، میتانی، امپراتوری نوآشوری، ایالات سریانی هیتی

• دوران باستان کلاسیک: امپراتوری نوبابل، سوریه هخامنشی، سوریه هلنی، سوریه رومی، سوریه اشکانی، سوریه ساسانی

• پس از اسلام: تسخیر به دست مسلمانان، خلافت اموی، دوران سلجوقی، شهر ادسا، شهر انطاکیه، حملات مغولان، ایلخانیان، سلطنت مملوک (قاهره)

• اوایل دوره مدرن: سوریه عثمانی

• تاریخ مدرن سوریه: قیمومت فرانسه، جمهوری سوریه (1930-1958)، کودتای 1963 سوریه، کودتای حزب بعث، جنگ سوریه

پیش از تاریخ

قدیمی ترین یافته های تاریخ سوریه مربوطه دوران پارینه سنگی  (800،000 قبل از میلاد) است. در 23 آگوست سال 1993 یک تیم باستان شناسی متشکل از متخصصان اهل ژاپن و سوریه فسیل انسانی را مربوط به دوران پارینه سنگی در غار ددریه در 400 کیلومتری شمال دمشق پیدا کردند. استخوان های پیدا شده در این غار متعلق به یک بچه نئاندرتال بوده است که تخمین زده می شود حدود دو ساله بوده و در دوران پارینه سنگی میانی  (200،000 تا 40،000 سال پیش) زندگی می کرده است. تاکنون استخوان های بسیاری ازنئاندرتال ها کشف شده است ولی این عملا برای اولین بار بود که اسکلت تقریبا کامل یک کودک در حالت دفن شده پیدا شد.

باستان شناسان نشان داده اند که تمدن سوریه یکی از کهن ترین تمدن های روی زمین بوده است. سوریه بخشی از هلال خصیب است و از  10،000 سال قبل از میلاد یکی از مراکز تمدن نوسنگی بود ه است که کشاورزی و دامداری را برای اولین بار راه انداختند. ویژگیاصلی دوره نوسنگی خانه های مستطیل شکل مربوط به تمدن موریبت است. در اوایل دوره نوسنگی مردم از سنگ، گچ و آهک سوخته ظرف می ساخته اند. یافته هایی از جنس ابزار ابسیدین از آناتولی نشان می دهد روابط تجاری با هم داشته اند. شهرهای تل حموکار و امار در اواخر دوران نوسنگی و عصر برنز رونق گرفت.

دوران باستان شرق نزدیک

خرابه های ابلا یا تل مردیخ، در نزدیکی ادلب در شمال سوریه در سال 1975 مورد کاوش های باستان شناسی قرار گرفت و به نظر می رسد مردم این شهر که در حدود 3000 سال قبل از میلاد تاسیس شده بود، به زبان سامی شرقی صحبت می کردند. امپراتوری ابلایی در دوران اوج خود، از حدود 2400 تا 2500 قبل از میلاد، از شمال به آناتولی، از شرق به بین النهرین و از جنوب به دمشق می رسیده است و با دولت های سومر در بین النهرین، اکد و آشور و نیز مردم شمال غرب داد و ستد می کرده است. هدایایی که از فراعنه در حفاری ها پیدا شده است نشان می دهد این تمدن با مصر در ارتباط بوده است. محققان بر این باورند که زبان مردم ابلا، زبان سامی شرق اکدی بین النهرینی بوده است که از قدیمی ترین زبان های نوشته شده در جهان است.

از هزاره سوم قبل از میلاد سوریه محل اشغال و مبارزه متوالی سومری ها، ابلاییان، آکادی ها، آشوری ها، مصری ها، هیتی ها، هوری ها، میتانی ها، اموری ها و بابلی ها بوده است.

ابلا احتمالا (در 2335-2154 قبل از میلاد) توسط سارگون اکد صاحب امپراتوری بین النهرینی اکد، در اطراف 2330 سال قبل از میلاد فتح شد. چند قرن بعد این منطقه دوباره به عنوان بخشی از سرزمین اموریان که به سامی شمال غربی صحبت می کردند تجدید حیات کرد تا این که در اوایل هزاره دوم قبل از میلاد هیتی های هند و اروپایی آن را فتح کردند. سومریان، آکادیان و آشوری های بین النهرین از عنوان اوایل قرن 24 قبل از میلاد این منطقه را مار تو یا سرزمین آمورو (اموریان) می نامیدند.

بین سده های 22 تا 18 قبل از میلاد بخش هایی از سوریه تحت امر امپراتوری نوسومری، آشوری قدیمی و بابلی بوده است.

بین سده های 15 و 13 قبل از میلاد امپراطوری های رقیب هیتی، مصری، آشوری و میتانی بر سر این منطقه مبارزه می کردند تا این که امپراتوری آشوری میانه (1365-1050 قبل از میلاد) در نهایت کنترل سوریه را به دست گرفت.

هنگامی که امپراتوری آشوری در اواخر سده 11 قبل از میلاد رو به زوال گذاشت، کنعانیان و فنیقی ها سوحل سوریه را اشغال کردند و در چارچوب ناآرامی های اواخر عصر برنز وهجوم اشوبگران دریانورد، آرامیان و سوتانیان در داخل کشور جای اموریان را گرفتند. در این مدت بخش عمده سوریه به نام آثورا (ابرنهرا، فرارود، ابرناری) و ارامیه (ارم؟) شناخته شد.

از سده دهم قبل از میلاد امپراتوری نوآشوری (935-605 قبل از میلاد) به وجود آمد و سوریه تا اواخر 7 قرن قبل از میلاد به مدت سه سده به دست آشوریان اداره شد که نام آن هنوز آثورا و آرامیه بود . از این دوره به بعد برای اولین بار نام سوریه پدیدار شد که البته این نام بر سوریه امورزی اطلاق نمی شد بلکه بر بخش هند و اروپایی امپراتوری آشور، یعنی شمال عراق امروزی، شمال شرق سوریه، جنوب شرق ترکیه و حاشیه شمال غربی ایران اطلاق می شد.

بعد از سقوط این امپراتوری، بین النهرین برای مدت کوتاهی تحت امر امپراتوری نوبابلی (612-539 قبل از میلاد)قرار گرفت که شاید 70 سال به حکومت خود ادامه داد.

دوران باستان کلاسیک

در سال 539 قبل از میلاد، ایرانیان سوریه را به امپراتوری خود ضمیمه کردند تا این که اسکندر در 333-332 سال قبل از میلاد به این اشغال پایان داد. سوریه پس از آن بخشی از امپراتوری سلوکی شد و پایتخت این امپراطوری (که در 312 قبل از میلادتاسیس ش) در شهر انطاکیه بود که آن زمان بخشی از سوریه بود ولی امروز ترکیه این شهر را در مرزهای خود قرار داده است. پومپه سردار رومی، انطاکیه را در سال 64 قبل از میلاد تسخیر کرد و آرا به امپراتوری روم اضافه نمود.

انطاکیه بعد از رم و اسکندریه سومین شهر بزرگ امپراتوری روم بود.  انطاکیه با جمعیتی که در اوج خود به حدود 500000 نفر می رسی یکی از مراکز عمده تجارت و صنعت در جهان باستان بود و کثرت جمعیت این شهر که به زبان آرامی صحبت می کردند، پس از این دوران تا قرن 19 دوباره به این تعداد نرسید تا این که در قرن نوزدهم پس از دو هزاره دوباره جمعیت آن به بیش از نیم میلیون رسید. سوریه به خاطر جمعیت بزرگ و مرفهی که داشت به ویژه در 2 و قرن 3 میلادی یکی از مهم ترین شهرهای روم بود.

سوریه در تاریخ مسیحیت اهمیت بسیاری دارد چون پولس رسول در راه دمشق دین خود را به مسیحیت تغییر داد. وی پساز آن به چهره اصلی کلیسای مسیحی در انطاکیه تبدیل شد و از آنجا بود که سفرهای تبلیغی خود را تنظیم کرد و انجام داد.

امپراتور روم هلیوگابال (218-222) نیمه آرامی بود، و خانواده اش در صنف روحانیت ارشد خدای خورشید الجبل (ال گابال) در اِمِسا (حمص مدرن) در سوریه به صورت موروثی مشارکت می کرد. امپراتور بعدی الکساندر سوروس (222 235) نیز اهل سوریه بود. امپراطور رومی دیگری که اهل سوریه بود فیلیپ عرب (مارکوس ژولیوس فیلیپوس) بود که از سال 244 تا 249 امپراتور روم بود.

پالمیر خود یک دولت آرامی بومی ثروتمند و قدرتمند به وجود آورد که در سده های 2 و 3 میلادی مرکز امپراتوری پالمیر شد که و رقابت کوتاه مدتی با روم داشت.

با سقوط امپراتوری روم غربی، سوریه در 395 بخشی از امپراتوری روم شرقی شد.

پس از اسلام

محمد پیامبر اسلام، در مدت حیات خود دو بار مرزهای امپراتوری روم در سرزمین شام را مورد تهاجم نیروهای نظامی خود قرار داد. او در واپسین روزهای زندگی خود (سال یازدهم هجری)، سپاهی به فرماندهی اسامه بن زید و تمامی بزرگان صحابه برای هجوم به سرزمین شام تدارک دیده و اعزام ساخت؛ اما درست در همان روزها فوت نمود. بعدها خلیفه اول، اعزام آن سپاه را دنبال کرد.

طی سال های 634-640، سوریه به اشغال ارتش راشدون متشکل از اعراب مسلمان در آمد که خالد بن ولید منجر آن را رهبری می کرد و این منطقه را به بخشی از امپراتوری اسلامی تبدیل کرد. در اواسط قرن 7، سلسله اموی که آن زمان حاکم بر امپراتوری اسلام بودند پایتخت امپراتوری خود را در دمشق قرار دادند. در این زمان سوریه بزرگ به چهار ناحیه دمشق، حمص، فلسطین و اردن تقسیم شد. امپراتوری اسلامی به سرعت رشد کرد و از اسپانیا تا هند و بخش هایی از آسیای مرکزی گسترش یافت و سوریه به عنوان مرکز امپراتوری رونق اقتصادی بسیاری پیدا کرد. حاکمان اموی نخست مانند عبدالملک و ولید بن عبدالملک (الولید یکم) چندین کاخ و مسجد پر زرق و برق در سراسر سوریه به ویژه در دمشق، حلب و حمص ساختند.

مسیحیان این سرزمین (مشخصا ارامیان و آشوریان شمال شرق) در این دوره به خوبی در کنار مسلمانان زندگی می کردند و حتی پست های دولتی می گرفتند. در اواسط قرن 8، مبارزات دودمان ها، شورش های منطقه ای و اختلافات مذهبی باعث شد خلافت از بین برود و سلسله اموی جای خود را به سلسله عباسی داد که در 750، پایتخت امپراتوری خود را به بغداد بردند. زبان عربی که زبان رسمی حکومت اموی بود در عصر عباسی به جای زبان های یونانی و آرامی نشست. سوریه مدت ها به دست طولونیان (887-905) و آل اخشید (941-969) از مصر اداره می شد و پس از یک دوره هرج و مرج،. شمال سوریه به کنترل حمدانیان حلب درآمد.

دربار علی سیف الدوله (944-967) یک مرکز بزرگ فرهنگی بود که ادبیات عربی در آن رشد بسیاری کرد. او تلاش های بیزانس برای پس گرفتن سوریه را با تاکتیک های ماهرانه دفاعی و ضد حمله به آناتولی پاسخ داد و توانست سوریه را حفظ کند. پس از مرگ او، بیزانس توانست انطاکیه و حلب (969) را بگیرد و سوریه آوردگاه نبرد بین حمدانیان، بیزانسی ها و فاطمیان دمشق شد. بیزانس در سال 996 تمام سوریه را فتح کرده بود، اما دعوای بین بیزانس، فاطمیان و آل بویه بغداد همچنان تا میانه سده یازدهم ادامه یافتن تا این که ترکان سلجوقی (1084-1086) سوریه را فتح کردند. پس از یک قرن حکومت سلجوقی، صلاح الدین، بنیانگذار سلسله ایوبیان مصر سوریه را فتح نمود (1175-1185).

بخش هایی از سوریه در سده های دوازده و سیزده تحت کنترل ظفرمندان جنگ های صلیبی قرار می گرفت: شهرهای الرها (ادسا) (1098-1149)، انطاکیه (1098-1268) و طرابلس (1109-1289). خطر حشاشین اسماعیلیه نیز در کار بود و در سال 1260 مغولان تمام سوریه را درنوردیدند. خروج ارتش مغول باعث شد مملوکان مصر برای حمله به سوریه و تسخیر آن آماده شوند. بیبرس رهبر مملوکان علاوه بر ساخت قلعه سلطانی در قاهره، دمشق را به یک شهر مهم تبدیل کرد و با استفاده از اسب و کبوتر نظام مراسلاتی تنظیم کرد که این شهر را به شهرهای دیگر مرتبط می نمود. مملوکان آخرین نشانه های جنگهای صلیبی را از سوریه از بین بردند و چندین حمله از موج اول وحشیان مغول را دفع کردند.

اما در سال 1400موج دوم وحشیان مغول به رهبری تیمور لنگ به سوریه حمله کردند، ارتش مملوک در حلب شکست خورد و دمشق سقوط کرد. تمام ساکنان شهر به جز صنعتگران قتل عام شدند و صنعتگران به سمرقند تبعید شدند. در این زمان جمعیت مسیحی سوریه آزار و اذیت بسیاری دید. دو سده بعد، کشف مسیر دریایی اروپا به شرق دور باعث شد بازرگانان نیازی به مسیر تجاری زمینی که از سوریه می گذشت نداشته باشند. در سال 1516، امپراتوری عثمانی سوریه را فتح کرد.

سوریه عثمانی

سلطان سلیم عثمانی بخش اعظم سوریه را در سال 1516 با شکست دادن مملوکان در نبرد مرج دابق در نزدیکی حلب فتح کرد. سوریه بین سال های 1516-1918 بخشی از امپراتوری عثمانی بود، اگر چه دوبار صفویان ایران در زمان شاه اسماعیل اول و شاه عباس موفق شدند سوریه را تسخیر کنند. تحمل حکومت عثمانی برای مردم سوریه چندان فاجعه بار نبود چون ترک های مسلمان، زبان عربی را زبان قرآن دانسته و به آن احترام می گذاشتند، و صنف روحانی بریا آن ها فارغ جریان استعمار پذیرفته شده بود. دمشق اصلی ترین ترمینال عزیمت مسلمین به مکه شد و به جهت اعتقاد مسلمین به برکت زائران بی شمارحج این شهر شخصیت مقدسی برای خود به دست آورد.

ترکان عثمانی، سوریه را یک ایالت بزرگ شناخته بودند که چند بخش اصلی یا "سنجاق" داشت. در 1549، سوریه به دو ایالت دمشق و حلب تقسیم شد. در 1579، ایالت ترابلس شامل لاذقیه، حماه و حمص تاسیس شد. در سال 1586، ایالت رقه در شرق سوریه تاسیس شد. در حکومت عثمانی بخش های مختلف جامعه سوریه چهار صد سال همزیستی مسالمت آمیزی داشتند و اقلیت های مذهبی - شیعه، ارتدوکس یونانی، مارونی، ارمنی و یهودی شخصیت اجتماعی خود را حفظ می کردند و رهبران شان نقش هایی را در رتق و فتق زندگی مدنی مردم خود انجام می دادند.

اصلاحات دولتی ترکان عمانی موسوم به تنظیمات در سال 1864 چنین مقرر می کرد که هر ایالت در سراسر امپراتوری به ولایت هایی که کوچکتر بودند تقسیم شود و هر ولایت یک والی داشته باشد که سلطان وی را تعیین می کرد اما شورایی از سکنه بومی منطقه نیز در اداره آن نقش داشتند. قلمرو سوریه بزرگ در اواخر حکومت عثمانی شامل سوریه امروزی، لبنان، اسرائیل، اردن، فلسطین، غزه و بخش هایی از ترکیه و عراق می شد.

در جنگ جهانی اول، دیپلمات فرانسوی فرانسوا ژرژ پیکو و دیپلمات انگلیسی مارک سایکس مخفیانه تصمیم گرفتند پس از جنگ امپراطوری عثمانی را به مناطقی که در توافقنامه سایکس پیکو در سال 1916 مشخص شده است تقسیم کنند. بر همین اساس در اکتبر 1918، نیروهای عرب و انگلیسی به سوریه حمله کرده و دمشق و حلب را تسخیر کردند. بر اساس قرارداد سایکس پیکو، سوریه در سال 1920 به اشغال کامل فرانسه درآمد.

در اوایل قرن 20 پاکسازی قومی ترکان باعث شد ترکیب جمعیتی منطقه دچار تغییرات عمد ای شود.برخی قبایل چرکسی، کرد و چچنی با عثمانیان دست به دست هم دادند و بین سالهای 1914 و 1920 از یک سو این گروه دست به قتل عام مسیحیان ارمنی و آشوری در بین النهرین علیا می زدند و ازسوی دیگر شبه نظامیان محلی عرب به غیر نظامیان مسیحی فراری و غیر مسلح شبیخون می زدند.

بسیاری از آشوریان در جریان نسل کشی به سوریه فرار کردند و به طور عمده در منطقه جزیره مستقر شدند. در سال 1936، فرانسوی ها منطقه عامودا را بمباران کردند و پانصد نیروی کرد از قبایل داکوری، میلان، و کیکی در 13 آگوست سال بعد طی یک حمله انتقام جویانه دوباره به این شهر که عمدتا مسیحی نشین شده بود حمله کردند و شهر را به آتش کشیدند. شهر ویران شد و حدود 300 خانواده مسیحی به شهرهای قامشلی و حسکه فرار کردند. کردها در ادامه واکنش به بمباران فرانسوی ها، به روستاهای منطقه الباغ در شمال کوه حکاری نیز حمله کردند و به گزارش ستوان رونالد سمپیل استافورد، در اثر حمله هایی که در واکنش به بمباران فرانسوی ها رخ داد آشوریان و ارامنه بسیاری  کشته شدند.

در سال 1941، حمله ای به منطقه آشوری نشین مالکیه صورت گرفت که البته شکست خورد اما چنان باعث وحشت آشوریان شد که منطقه را ترک کردند و مهاجرت عظیم کردها از ترکیه به این منطقه باعث شد اکثریت کرد در منطقه عامودا، مالکیه و درباسیه حاکم شود. توافقنامه آنکارا موزخ اکتبر 1921 بین فرانسه و ترکیه نیز فاجعه ای به همین ابعاد را بر شهر نصیبین تحمیل کرد که اهمیت تاریخی بسیاری برای مسیحیان دارد اما بر اساس قرارداد آنکارا، این شهر به ترکیه ضمیمه شد. به همین دلیل جمعیت مسیحی مجبور شدند شهر  خودرا ترک کنند و وارد شهر قامشلی در خاک سوریه شوند که با خط راه آهن از شهر نصیبین جدا می شود. نصیبین به شهری کردنشین تبدیل شد و قامشلی به یک شهرستان مسیحی سریانی زبان. ولی با شکست شورش سعید علی نقشبندی در برابر دولت ترکیه همه چیز به زودی تغییر کرد و کردهای بسیاری از آغاز سال 1926 به این منطقه مهاجرت کردند. در طول دهه 1920، کردهای بسیاری از خانه های خود در ترکیه گریختند، در شمال شرقی سوریه ساکن شدند. فرانسه به آن ها امتیاز شهروندی سوریه را اعطا نمود.

دوران معاصر

سوریه در سال ۱۷۹۹ میلادی با فتح مصر توسط ناپلئون بناپارت به اشغال فرانسه در آمد. با استقلال نسبی مصر، سوریه نیز دوباره به عثمانی واگذار گردید. آزار مسیحیان و سرکوبی شورشهای آنان در این شهر، راه مداخله بیش از پیش دولتهای اروپایی را به این کشور باز کرد. سرانجام در سال ۱۸۶۰ میلادی، فرانسه به‌عنوان کمک به سلطان عثمانی در اداره سوریه، نیروهای نظامی خود را در بیروت (که آن زمان جزو سوریه بود)پیاده کرد. با ورود دولت عثمانی به جنگ جهانی اول در سال ۱۹۱۴ م، ملی‌گرایان عرب، زمینه را برای اجرای اهداف استقلال‌طلبانه خود مساعد دیده و شروع به فعالیت کردند. در همین زمانها نیز زمینه برای ایجاد یک دولت یهودی در اسرائیل کنونی آغاز شده بود. در پایان جنگ جهانی اول و شکست عثمانی، امیر فیصل بن حسین (که بعدها پادشاه عراق شد) از سوی کنگره مردم سوریه به پادشاهی این کشور انتخاب گردید. در سال ۱۹۱۸ میلادی با حکومت وی، موقعیت و مرکزیت سیاسی دمشق تثبیت گردید. در سال ۱۹۲۰، نیروهای فرانسه و متفقین، این کشور را به تصرف خود درآوردند و سوریه و لبنان با رای جامعه ملل، تحت قیمومیت فرانسه قرار گرفتند. در سال ۱۹۲۶ لبنان از سوریه تجزیه و کشوری جداگانه شد. پس از مذاکرات طولانی در سالهای ۱۹۳۰ و ۱۹۳۲ توافق‌هایی برای تأسیس سوریه خودمختار به‌عمل آمد. با سقوط فرانسه به دست آلمان در جنگ جهانی دوم سوریه تحت قیمومیت دولت فرانسه آزاد یا ویشی در آمد. در سال ۱۹۴۱م نیروهای انگلیس و فرانسه آزاد، سوریه را اشغال کردند. در همین سال سوریه استقلال خود را اعلام کرد و ژنرال کاترو، فرمانده نیروهای فرانسه آزاد استقلال و سپس تأسیس جمهوری سوریه را در شانزدهم سپتامبر ۱۹۴۱م اعلام کرد و تاج‌الدین الحسنی رئیس جمهور شد. با این وجود استقلال سوریه تا سال ۱۹۴۴ عملاً محقق نشد.

در سال ۱۹۶۷ پس از جنگ با اسرائیل، بخشی از خاک سوریه که استان قنیطره نام دارد به تصرف اسرائیل درآمد.

در سال ۱۹۷۰ ارتشبد حافظ اسد با کودتایی قدرت را به دست گرفت و به ریاست جمهوری سوریه انتخاب شد.

در سال ۱۹۷۳م سوریه دوباره در جنگ اعراب و اسرائیل شرکت کرد و خسارات زیادی بر اسرائیل وارد آورد. در سال ۱۹۸۲ سوریه به‌دنبال هجوم صهیونیستها به جنوب آن تا حدی درگیر نبرد لبنان بود. در حال حاضر (۲۰۱۴) ریاست جمهوری بر عهده بشار اسد فرزند حافظ اسد است. فرزند دیگر وی ملقب به (اباباسل) که همه مقدمات برای جانشینی او به قدرت آماده بود در یک سانحه کشته شد.

منابع

نوشتار: اماکن سیاحتی و زیارتی دمشق، مولف: اصغر قائدان