هاجر

اخراج هاجر و اسماعیل اثر گوستاو دوره

مجازات هاجر. سارا در سمت چپ تصویر دیده می‌شود.

ابراهیم هاجر و اشماعیل را اخراج می‌کند.

هاجَر(عبری:הָגָר به معنی «غیرمطمئن» عربی: هاجر یونانی: Ἄγαρ Agar) زنی است که در کتاب مقدس و در قرآن به او اشاره شده است. در کتاب مقدس فصل ۱۶ او کنیز سارای (سارا) همسر ابرام (ابراهیم) است که توسط سارا به او بخشیده می‌شود تا از او فرزند دار شود. اولین فرزند ابراهیم به نام اشماعیل (اسماعیل) از او زاده شد. نام هاجر در قرآن ذکر نشده است ولیکن داستان او در در سوره ابراهیم در قرآن مورد اشاره قرار گرفته است. بر اساس سنت اسلامی هاجر مادر اعراب و محمد از نسل وی می‌باشد. مراسم حج در اسلام داستان تلاش هاجر برای نجات فرزند خود را بازسازی می‌کند.

در کتاب مقدس

اخراج هاجر

وقتی اسحاق از سارا دنیا آمد رابطه بین هاجر و سارا به بدترین حالت خود رسید. در جشن تولد اسحاق سارا مشاهده کرد که اشماعیل فرزند او را مسخره می‌کند. او بسیار عصبانی شد و از شوهر خود ابرام، که از این به بعد به عنوان ابراهیم شناخته می‌شود، درخواست کرد که هاجر و فرزندش را اخراج کند. او اعلام کرد که اشماعیل نباید از ارث ابراهیم برخوردار شود. ابراهیم از سخنان همسر خود بسیار ناراحت شد و از یهوه درخواست کمک کرد. یهوه به ابراهیم آرامش داد و به او گفت که همانگونه که همسرش می‌خواهد رفتار کند زیرا یهوه نه تنها به اسحاق اجازه می‌دهد که نسل ابراهیم را داشته باشد بلکه از اشماعیل نیز ملتی بزرگ ایجاد خواهد کرد. صبح روز بعد ابراهیم، اشماعیل و هاجر را بیرون از اردوگاه خود آورد. در بیرون اردوگاه او به آنها نان و آب داد و آنها را به سمت بیرشبا روانه کرد. هاجر و پسرش بیهدف در بیابان رفتند تا اینکه تمامی آب و غذای آنها به پایان رسید. در زمانی که او بسیار درمانده شده بود، شروع به گریستن کرد و خداوند صدای او را شنید و به کمک آنان آمد. فرشته خداوند چشمان هاجر را باز کرد و او چاهی از آب دید. فرشته به هاجر گفت که خداوند وعده داده است که از اشماعیل «ملتی بزرگ خواهد ساخت». هاجر و اشماعیل نجات داده می‌شوند. هاجر برای پسر خود همسری از سرزمین مادری خود مصر پیدا می‌کند و آن دو در بیابان پاران ساکن می‌شوند.

شجره نامه هاجر

تراح

ابراهیم

هاجر

ناهور

هاران

سارا

میلکاه

لوط

Iscah

اشماعیل

{{{ +7 }}}

بتوئل

دختر اول

دختر دوم

اسحاق

ربکاه

لبان

مواب

آمونیت

عیسو

یعقوب

راحیل

بیلهاه

ادومیان

زیلپاه

{{{ لیه}}}

۱. رئوبن ۲. شمعون ۳. لوی ۴. یهودا ۹. یساکر ۱۰. زبولون ۱۱. دیناه

۷. گاد ۸. آشر

۵. دان ۶. نفتالی

۱۲. یوسف ۱۳. بنیامین

در مسیحیت

پولس در نامه‌ای که به غلاطیان نوشت، هاجر را با عنوان مادر شریعت ذکر کرد.

هاجر و اسماعیل در بیابان.

هاجر به اشماعیل آب پیدا شده از چاه را می‌دهد.

در اسلام

هاجر در اسلام به عنوان همسر ابراهیم و مادر فرزند او اسماعیل که خود نیز پیامبر بود شناخته می‌شود. با اینکه نام او در قرآن ذکر نشده است ولیکن در داستان ابراهیم به او اشاره می‌شود.

پروردگارا من [یکی از] فرزندانم را در دره‌ای بی‌کشت نزد خانه محترم تو سکونت دادم پروردگارا تا نماز را به پا دارند پس دلهای برخی از مردم را به سوی آنان گرایش ده و آنان را از محصولات [مورد نیازشان] روزی ده باشد که سپاسگزاری کنند - قرآن، سوره ابراهیم، آیه ۳۶

در قرآن نام سارا و هاجر ذکر نشده است و تنها داستان آنها در داستان ابراهیم مورد اشاره قرار می‌گیرد. همچنین در قرآن ساخت خانه کعبه توسط ابراهیم و اسماعیل پسر هاجر انجام می‌شود.

و هنگامی که ابراهیم و اسماعیل پایه‌های خانه [کعبه] را بالا می‌بردند [می‌گفتند] ای پروردگار ما از ما بپذیر که در حقیقت تو شنوای دانایی. - قرآن، سوره بقره، آیه ۱۲۷

در قصص الانبیا که مجموعه‌ای از داستانهای پیامبران است هاجر دختر پادشاه مغرب و از نسل صالح نبی است. پدر او توسط فرعون کشته می‌شود و او به عنوان برده قرار می‌گیرد؛ ولیکن بعداً به دلیل نسل پادشاهی او، او رئیس تمامی کنیزان می‌شود و به ثروت فرعون دسترسی میابد. بعد از اینکه هاجر به دین ابراهیم می‌گرود، فرعون او را به ابراهیم می‌بخشد. بر اساس یک داستان اسلامی دیگر، هاجر دختر پادشاه مصر بود. بر اساس نوشته ابن‌عباس، فرزنددار شدن هاجر باعث شد که اختلاف بین او و سارا بیشتر شود زیرا سارا هنوز نازا بود. ابراهیم هاجر و فرزندش را به سرزمینی به نام فاران (مکه امروزی) می‌برد. هدف این مسافرت ساکن کردن او و پسرش در فاران بود. مسلمانان اعتقاد دارند تصمیم خداوند برای اخراج هاجر، آزمایش الهی برای میزان اعتماد ابراهیم به خداوند است. هاجر به سرعت ذخیره آب خود را از دست می‌دهد. اسماعیل که در این زمان کودکی بیش نیست حال بسیار بدی پیدا می‌کند و نزدیک به مرگ می‌شود. هاجر بسیار آشفته می‌شود و بین دو کوه صفا و مروه هفت مرتبه رفت‌وآمد می‌کند تا بتواند برای اسماعیل آب پیدا کند. بعد از مرتبه هفتم، اسماعیل با پاشنه پای خود به زمین می‌زند و چاهی از آب زیر پای او ظاهر می‌شود. این چاه امروزه، چاه زمزم نامیده می‌شود و در کنار خانه کعبه قرار دارد. این داستان هر سال در مراسم حج توسط مسلمانان تکرار می‌شود و آنان هفت مرتبه بین صفا و مروه حرکت می‌کنند. بسیاری مسلمانان اعتقاد دارند که هاجر و فرزندش اسماعیل درون خانه کعبه دفن شده‌اند.

در تلمود

بر اساس نوشتارهای ربانی، هاجر دختر فرعون مصر بود. در میدراش آمده است که هنگامی که سارا در حرم فرعون مصر بود، فرعون دختر خود را به عنوان برده به او داد و گفت: «بهتر است دختر من برده خانه زنی مانند سارا شود تا اینکه ارباب خانه دیگری باشد.» سارا هاجر را قبول کرده و با او خوشرفتاری می‌کرد؛ ولیکن وقتی هاجر از ابراهیم باردار شد رفتار او با سارا تغییر کرد که باعث شد او با هاجر بسیار بدبرخورد کرده و به او کارهای سنگین دهد و او را تنبیه بدنی کند. بعضی متون یهودی اعتقاد دارد که هاجر و قطوره (کتوراه)، زنی که ابراهیم بعد از مرگ سارا با او ازدواج کرد، یکنفر هستند. بر اساس این نوشتارها، قطوره نام او و هاجر لقب او به معنی غریبه (ها-جر) است. این توصیف در میدراش ذکر شده است و توسط رشی، گور آریه، یلی یاکار و عبیدیا برتینوره مورد حمایت قرار گرفته است. رشی اشاره می‌کند که قطوره نام هاجر بود زیرا اعمال او مانند عود خوشبو بود و او از زمانی که از ابراهیم جدا شد تنها ماند. نظر مخالف که قطوره و هاجر دو نفر مختلف هستند توسط رشبام، ابراهیم ابن عزرا، رداک و رمبان مورد تأیید قرار گرفته است. نظر مخالف بر پایه آن است که در تورات قطوره و هاجر به عنوان دو نفر مختلف مورد اشاره قرار گرفتند.

در دنیای امروزی

اسرائیل

از سال ۱۹۷۰ بعضی اسرائیلیها نام فرزند دختر خود را هاجر انتخاب می‌کنند. این انتخاب بسیار بحث‌برانگیز و نشاندهنده دیدگاه‌های چپگرا و صلح با فلسطینیان است.

آفریقایی-آمریکاییها

سیاهپوستان آمریکایی گاهی نام هاجر را برای فرزندان خود انتخاب می‌کنند که در آن برده بودن هاجر مشابه سرنوشت آنان در قاره آمریکا است.

منابع

مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا، «Hagar»، ویکی‌پدیای انگلیسی، دانشنامهٔ آزاد (بازیابی در ۲۱ مهر ۱۳۹۳.).

• عاطف الزین، سمیح، داستان پیامبران علیهم السلام در قرآن، ترجمه علی چراغی، اول، تهران: ذکر، ۱۳۸۰، ISBN 964-307-163-4
• کتاب مقدس عهد عتیق و عهد جدید، ترجمه فاضل خان همدانی، ویلیام گلن، هنری مرتن، تهران: اساطیر، ۱۳۷۹، ISBN 964-331-068-X
• یاردون سیز. دانشنامه کتاب مقدس. ترجمهٔ بهرام محمدیان. چاپ سوم. تهران: روز نو، ۱۳۸۰. ۱۹۱۲. 
• جیمز هاکس. قاموس کتاب مقدس. ترجمهٔ عبدالله شیبانی. چاپ سوم. تهران: اساطیر، ۱۳۷۵. ۱۱۴. 

پسران ابراهیم بر اساس همسرانش و به ترتیب تولد

سارا

اسحاق (۲)

هاجر

اسماعیل (۱)

قطوره

زمران‌

یُقشان

مَدان

مِدیان

یِشباق

شوحا