باکو

باکو
باکو; (به ترکی آذربایجانی: Bakı); Baku
	شهر
	; قلعه دختر، ایچری‌شهر، کاخ شیروانشاه، شهرداری باکو ، کاخ اسماعیلیه، بلوار باکو ، دریای خزر
	; نشان
	; نشان
	; موقعیت باکو در جمهوری آذربایجان
	مختصات: ۴۰°۲۳′۴۳″ شمالی ۴۹°۵۲′۵۶″ شرقی / ۴۰.۳۹۵۲۸° شمالی ۴۹.۸۸۲۲۲° شرقیمختصات: ۴۰°۲۳′۴۳″ شمالی ۴۹°۵۲′۵۶″ شرقی / ۴۰.۳۹۵۲۸° شمالی ۴۹.۸۸۲۲۲° شرقی
کشور	جمهوری آذربایجان
حکومت
• شهردار	حاجی‌بالا ابوطالبوف
مساحت
• کل	۲۶۰ کیلومتر مربع (۱۰۰ مایل مربع)
ارتفاع	-۹۲ متر (−۳۰۲ پا)
جمعیت (۲۰۰۹)
• جمعیت	۲٬۰۳۹٬۷۰۰
• تراکم	۷٬۸۰۰/کیلومتر مربع (۲۰٬۰۰۰/پا)
منطقهٔ زمانی	AZT (یوتی‌سی ۴+)
• تابستان (DST)	AZST (یوتی‌سی ۵+)
کد پستی	AZ۱۰۰۰
پیش‌شماره(های) تلفن	۱۲
وب‌گاه	www.BakuCity.az

باکو نمایی از ساحل آبشرون

باکو (به ترکی آذربایجانی: Bakı)، پایتخت جمهوری آذربایجان، بزرگترین شهر و همچنین بزرگترین بندر این کشور است. این شهر بر ساحل غربی دریای خزر در شبه جزیره آب‌شوران قرار دارد و یکی از مناطق نفت‌خیز جهان می‌باشد. باکو پر جمعیّت‌ترین^[۱] شهر قفقاز است. وجود تعداد بسیاری از پارک‌های ساحلی و برگزاری برنامه‌های متعدد هنری از جمله موسیقی، تئاتر و اپرا جذبه خاصی به این شهر داده‌است.

بخش قدیمی شهر باکو (İçəri Şəhər ایچری شَهَر)، همراه با برج و حصار قلعه شهر به خوبی از سده‌های میانه بجا مانده و یکی از آثار ثبت شده در یونسکو به عنوان میراث فرهنگ جهانی است.^[۲] جمعیت شهری در ابتدای سال ۲۰۰۹ حدود ۲٫۰۴ میلیون نفر برآورد شده است.^[۳] در ابتدای سال ۲۰۰۳ بیش از ۱۵۳ هزار نفر از آوارگان داخلی (ناشی از جنگ قره باغ) و همچنین ۹۴ هزار نفر پناهنده خارجی در این شهر علاوه بر جمعیت اصلی وجود داشته‌اند.^[۴]

در سال ۲۰۰۷ و در نشست وزرای فرهنگی اعضای سازمان کنفرانس اسلامی، باکو به عنوان پایتخت فرهنگ اسلامی برای سال ۲۰۰۹ اعلام شد.^[۵] در سال ۲۰۰۰ بخش قدیمی باکو ((İçəri Şəhər ایچری شَهَر)) بعلاوه سرای شروانشاهان (به ترکی آذربایجانی، شیروانشاهلار سارایی) و قلعه دختر به عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند.

باکو دارای ۱۱ منطقه شهری (اداری) شامل عزیزبایف، بیناغدی، قاراداغ، نریمانف، نسیمی، نظامی، صبالی، صابونچی، ختایی، سوراخانی و یاسامال و نیز ۴۸ شهر می‌باشد. شهرهای بناشده در جزایر موجود در خلیج باکو و شهر صخره‌های نفتی یا نفت داشلاری که در دریا ساخته شده‌اند و خارج از باکو و در داخل دریای خزر قرار دارند جز این ۴۸ شهر می‌باشند.^[۶]

ریشه‌شناسی[ویرایش]

نام باکو نامی پهلوی می‌باشد که از بادکویه گرفته شده است. باک از بک و بغ گرفته شده است به معنی خدا می‌باشد رواج نام بادکوبه که در فارسی گفتاری و آن را برآمده از شرایط طبیعی شهر می‌دانند نسبتاً جدید است. جمعیت ترک زبان از عنوان باکی استفاده می‌کنند که پس از رسمی شدن زبان ترکی آذری رسمیت یافته‌است.^[۷]

ریشه نام باکو همانند قدمت ناحیه مسکونی ناروشن است. سرزمینی که بعدتر به عنوان شروان شناخته شد و باکو بندر و بعدتر پایتخت آن بود، در شرق اران، همان سرزمین قدیمی آلبانیای قفقاز واقع شده‌بود. ساکنان اصلی اران غیر ایرانی و غیر ترک بودند با اینحال در شروان تأثیر قابل ملاحظه ساسانیان به خصوص در نوار ساحلی از باکو تا دربند وجود داشت و بنابراین نظریاتی که ریشه نام را از بگاوان به معنی جایگاه خدا می‌دانند نامحتمل نیستند.^[۷]

تاریخچه[ویرایش]

شهر قدیمی باکو همره با سرای شروانشاهان

مردم باکو تا سال ۱۸۸۷ تات بودند

اولین شواهد مستند مرتبط با باکو به قرن ششم میلادی برمی گردد.^[۸] و از آنجا که از آن زمان اغلب بخشی از شاهنشاهی‌های ایرانی بوده‌است، پیوند تاریخی با آن‌ها دارد. پس از این که زمین لرزهٔ بزرگی در قرن ۱۲ میلادی شماخی پایتخت شروانشاهان را ویران نمود، آهسیتان اول باکو را به عنوان پایتخت جدید برگزید. در زمان ساسانیان حضور و نفوذ عنصر ایرانی در کرانه‌های اران از تالش و باکو تا دربند بسیار قوی و چشمگیر بود.^[۹]

در دورهٔ شروانشاهان، باکو بخشی از شروان بود. شروان مانند بقیهٔ اران بخشی از سرزمین آذربایجان نبود. آذربایجان به منطقهٔ جنوب رود ارس گفته می‌شد. باکو پایتخت شیروانشاهان در سده‌های ۱۴ و ۱۵ میلادی بود و بعد بخشی از ایران صفوی شد.

حکومت عثمانی در قرن ۱۶ میلادی طی دوره‌ای کوتاه به قسمت اعظم قفقاز از جمله باکو حاکم بود. نادرشاه افشار توانست این قسمت از آران، گرجستان و منطقهٔ ارمنستان فعلی را دوباره به ایران بازگرداند. در جنگ‌های ایران و روس در زمان فتح علی شاه این ناحیه بر اساس عهدنامه گلستان و ترکمانچای از ایران جدا و به دست روس‌ها افتاد و باکو در اواخر قرن نوزدهم و دههٔ اول قرن بیستم از بزرگ‌ترین مناطق تولید نفت جهان بود.

اشارات قدیمی[ویرایش]

باکو یا بادکوبه، کرسی آران بر ساحل غربی دریای خزر قرار دارد. باکوی بزرگ مشتمل بر شبه جزیره آب‌شوران است، و دارای بندرگاهی بزرگ و چندین نهاد فرهنگی است. نامش در مآخذ اسلامی به صورت باکویه، با کوه نیز ضبط شده‌است.

قلعه دختر، از آثار ایرانی باکو از دورهٔ ساسانیان.^[۱۰]

اول بار در سدهٔ پنجم میلادی ذکر این شهر رفته‌است. مردم آن مانند بقیه مردم ایران آن روز زرتشتی بودند و برای آتش احترام قائل بودند. شعله‌های دائمی باکو که منبع آنها گازهائی بوده که از چاه‌ها بیرون می‌آمده‌است بر سنت نیایش به آتش در منطقه تأثیر داشته و و شهر دارای آرامگاه‌های زردشتی بوده‌است. از جنبه‌های سیاسی مدتها تابع شروانشاهان بود، و پس از انقراض این دودمان (۹۵۷ هـ. ق) به تصرف صفویه درآمد. بعداً مدت کوتاهی تحت استیلای ترکان عثمانی بود (۱۵۸۳_۱۶۰۶ م)؛ دیگر بار به دست ایران افتاد و سرانجام در ۱۸۰۶ بتصرف روسیه درآمد؛ معاهده گلستان (۱۸۱۳)رسماً آن را به روسیه واگذاشت. صنایع نفت آن در اواخر قرن ۱۹ میلادی آغاز شد و باعث توسعه سریع آن شهر گردید. (مصاحب)

کتب و منابع قدیمی اسلامی به‌طور چکیده باکو را این‌گونه توصیف کرده‌اند (به نقل از لغت‌نامهٔ دهخدا):

باکو یا باکویه شهری است به عجم به شمال ایران در شبه جزیره آب‌شوران. این شهر را انوشیروان بنا کرد و دارای آتشکده معتبری بود و معادن نفت آنجا مشهور است. بزرگ‌ترین معدن نفت ایران‌زمین در باکویه واقع است و در آن آتش همیشه فروزان بوده است. مردمش اگرچه ترک‌زبانند اما لغت مخصوص^[۱۱] نیز دارند، حاصلش زعفران و نفت سیاه.^[۱۲]

باکو در پیرامون جزیره الله‌اکبر واقع است. آبش قلیل و خوشگوار و هوایش به گرمی مایل و زمینش ریگزار است. از بناهای انوشیروان و حصارش از شاهان شیروان است. این محل در نزد زرتشتیان از زمان‌های بسیار قدیم سرزمینی مقدس شناخته شده‌است و امروز نیز (زمان تألیف قاموس‌الاعلام ترکی) جمعی از زرتشتیان در آن جا سکونت دارند. کاخی بزرگ از آثار زمان شاه عباس صفوی در آن‌جا هست.^[۱۲]

اطراف بادکوبه دریاچه‌های نمکین زیاد دارد و بیست و پنج پارچه دیه در ناحیه بادکوبه می‌باشد. از ابنیه قدیمه که در آنجا ملاحظه می‌شود برجی است بسیار مرتفع که موسوم به برج دختر. در ۱۷۳۵ م. /۱۱۴۸ ه'. ق. دولت ایران آن را از تصرف روس خارج و مسترد نمود و در ۱۸۰۵ یکباره بادکوبه بتصرف روس درآمد و آن جا را شهر نظامی و بندرگاه نمودند.^[۱۲]

باکو از جمله شهرهایی است که بر طبق عهدنامه گلستان و سپس عهدنامه ترکمانچای (۱۲۲۸ ه'. ق) بعد از شکست عباس میرزا نایب السلطنه در جنگ‌های ایران و روسیه، از ایران جدا گردید و به روسیه سپرده شد. شهری است باحصانت و مستحکم، قلعه قدیمی از بنای ایرانیان در این شهر موجود است، بازار مسلمین در قلعه واقع شده‌است. لفظ باکو مأخوذ از کلمه بغ (خدا) است^{[نیازمند منبع]} و برج دختر که در باکو است برجی مربوط به معبد آناهیتا بوده^{[نیازمند منبع]} که در آن شهر وجود داشته و همچنین همه امکنه و ابنیه‌ای که بنام «دختر» شهرت یافته‌اند معابدی برای ناهید بوده‌اند. با آنکه در زبان مردمان خود آران و در کتابهای روسی و ترکی نام شهر «باکو» است. شکل بادکوبه گویا از زمان صفویه پیدا شده‌است.^[۱۲]

اماکن تاریخی و توریستی[ویرایش]

شهرهای خواهرخوانده[ویرایش]

شهر	کشور	از سال
داکار	سنگال	از ۱۹۶۷^[۱۳]^[۱۴]
ناپل	ایتالیا	از ۱۹۷۲^[۱۵]
بصره	عراق	از ۱۹۷۲^[۱۳]
سارایوو	بوسنی و هرزگوین بوسنی هرزگوین	از ۱۹۷۵^[۱۳]^[۱۴]
هیوستون	آمریکا	از ۱۹۷۶^[۱۶]
بوردو	فرانسه	از ۱۹۷۹^[۱۳]
تبریز	ایران	از ۱۹۸۰^[۱۴]
ماینز	آلمان	از ۱۹۸۴^[۱۴]
ازمیر	ترکیه	از ۱۹۸۵^[۱۷]
وونگ تائو	ویتنام	از ۱۹۸۵^[۱۳]

آب و هوا[ویرایش]

داده‌های اقلیم Baku
ماه	ژانویه	فوریه	مارس	آوریل	مه	ژوئن	ژوئیه	اوت	سپتامبر	اکتبر	نوامبر	دسامبر	سال
میانگین بیش‌ترین °C (°F)	۶٫۶ (۴۴)	۶٫۳ (۴۳)	۹٫۸ (۵۰)	۱۶٫۴ (۶۲)	۲۲٫۱ (۷۲)	۲۷٫۳ (۸۱)	۳۰٫۶ (۸۷)	۲۹٫۷ (۸۵)	۲۵٫۶ (۷۸)	۱۹٫۶ (۶۷)	۱۳٫۵ (۵۶)	۹٫۷ (۴۹)	۱۸٫۱ (۶۵)
میانگین روزانه °C (°F)	۴٫۴ (۴۰)	۴٫۲ (۴۰)	۷٫۰ (۴۵)	۱۲٫۹ (۵۵)	۱۸٫۵ (۶۵)	۲۳٫۵ (۷۴)	۲۶٫۴ (۸۰)	۲۶٫۳ (۷۹)	۲۲٫۵ (۷۳)	۱۶٫۶ (۶۲)	۱۱٫۲ (۵۲)	۷٫۳ (۴۵)	۱۵٫۱ (۵۹)
میانگین کم‌ترین °C (°F)	۲٫۱ (۳۶)	۲٫۰ (۳۶)	۴٫۲ (۴۰)	۹٫۴ (۴۹)	۱۴٫۹ (۵۹)	۱۹٫۷ (۶۷)	۲۲٫۲ (۷۲)	۲۲٫۹ (۷۳)	۱۹٫۴ (۶۷)	۱۳٫۶ (۵۶)	۸٫۸ (۴۸)	۴٫۸ (۴۱)	۱۲٫۰ (۵۴)
بارندگی میلی‌متر (اینچ)	۲۱ (۰٫۸۳)	۲۰ (۰٫۷۹)	۲۱ (۰٫۸۳)	۱۸ (۰٫۷۱)	۱۸ (۰٫۷۱)	۸ (۰٫۳۱)	۲ (۰٫۰۸)	۶ (۰٫۲۴)	۱۵ (۰٫۵۹)	۲۵ (۰٫۹۸)	۳۰ (۱٫۱۸)	۲۶ (۱٫۰۲)	۲۱۰ (۸٫۲۷)
میانگین روزهای بارندگی (≥ ۰٫۱ mm)	۶	۶	۵	۴	۳	۲	۱	۲	۲	۶	۶	۶	۴۹
میانگین روزهای برفی (≥ ۱ cm)	۴	۳	۰	۰	۰	۰	۰	۰	۰	۰	۰	۳	۱۰
میانگین روزانه ساعت‌های تابش آفتاب	۸۹٫۹	۸۹٫۰	۱۲۴٫۰	۱۹۵٫۰	۲۵۷٫۳	۲۹۴٫۰	۳۱۳٫۱	۲۸۲٫۱	۲۲۲٫۰	۱۴۵٫۷	۹۳٫۰	۱۰۲٫۳	۲٬۲۰۷٫۴
^{[نیازمند منبع]}

شاعران مشهور باکو[ویرایش]

ورزش[ویرایش]

بازی‌های اروپایی ۲۰۱۵ (به ترکی آذربایجانی:Bakı 2015 Avropa Oyunları) از ۱۲ ژوئن تا ۲۸ ژوئن سال ۲۰۱۵ در شهر باکو، جمهوری آذربایجان برگزار شد. این دوره، اولین دورهٔ بازیهای اروپایی است. آرم این بازی‌ها شامل سیمرغ، انار و فرش آذربایجانی به‌عنوان سه نشان تاریخی و فرهنگی جمهوری آذربایجان است. همچنین جمهوری آذربایجان قصد دارد مشعل این بازی‌ها، نه در کوه المپیای یونان، بلکه در آتشکده سوراخانیِ باکو روشن شود. رئیس کمیتهٔ ملی المپیک آذربایجان، با توجه به پیشینهٔ تاریخی آتش و دین زرتشتی در این کشور، که آذربایجان را با نام سرزمین آتش معروف کرده‌است، بر امکان روشن نمودن مشعل این بازی‌ها در این آتشکده تأکید کرد.