شهرستان چایپاره

شهرستان چایپاره
اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	آذربایجان غربی
نام‌های پیشین	چایپاره
جغرافیای طبیعی
مساحت	۹۴۰ کیلومتر مربع
ارتفاع از سطح دریا	۱۰۹۵ متر
داده‌های دیگر
فرماندار	اصغری
وب‌گاه	فرمانداری چایپاره
شهرها
قره‌ضیاءالدین
تعداد بخش‌ها
بخش مرکزی، حاجیلار

شهرستان چایپاره یکی از شهرستان‌های استان آذربایجان غربی در شمال غربی ایران است.

این شهرستان درشمال خوی در دشتی هموار و تقریباً مسطح قرار دارد. ارتفاعات شمال مراکان، تپه‌های آهکی شمال قره‌ضیاءالدین و ارتفاعات واقع در جنوب چورس آن را محدود نموده‌اند.

شهرستان چایپاره به مرکزیت قره‌ضیاءالدین بیشتر از ۷۰ آبادی دارد.

بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، در سال ۱۳۹۴ جمعیت شهرستان چایپاره ۵۰۰۰۰نفر بوده است.

نام آن شاید به‌خاطر آبیاری شدن تمام این روستاها از رودخانه آغ‌چای باشد.

قبل از اسلام نام چورس علاوه بر روستای فعلی به دیگر آبادی‌های ناحیه نیز اطلاق می‌گردید. بنابر قراین چورس ایالت چهارم حکومت آن زمان بوده است.

تقسیمات کشوری

• بخش‌ها
  • مرکزی
  • حاجیلار
• دهستان‌های بخش مرکزی
  • دهستان چورس
  • دهستان بسطام
• دهستان‌های بخش حاجیلار
  • دهستان حاجیلار شمالی
  • دهستان حاجیلار جنوبی
• شهرها:
  • قره‌ضیاءالدین
  • روستاها
• کسیان
• خانگاه
• بادکی
• قنات میرزا جلیل
• حسین بگلو
• قره کندی
• بندلی
• حاجی احمد کندی
• چیر کندی
• فیض آباد
• علی‌آباد
• بابل آباد
• زنگلان سفلی
• زنگلان علیا
• مارقاشه
• نعل بند
• سولوکلو

جغرافیا

شهرستان چایپاره یکی از بزرگترین و پرجمعیت‌ترین شهرستان‌ها در استان آذربایجان غربی می‌باشد، و با مساحتی حدود ۹۴۰ کیلومتر مربع در شمال شرقی شهرستان خوی و یکی از شهرستان‌های شمال غربی استان می‌باشد، شهرستان چایپاره از سمت شمال و شمال غربی به شهرستان ماکو و چالدران از سمت جنوب به بخش ایواوغلی و از سمت غرب به دهستان سکمن‌آباد در بخش صفائیه و از سمت شرق به شهرستان پلدشت و شهرستان مرند منتهی می‌شود که حدوداً ۲۸۰۰۰ نفر جمعیت شهری را در خود جای داده است و بر اساس تقسیمات کشوری شهرستان چایپاره دارای دو بخش به نامهای مرکزی و حاجیلار و دو دهستان به نام‌های چورس و بسطام است.

بخش حاجیلار با وسعتی در حدود ۳۱۳ کیلومتر مربع دارای ۲۶ روستا و جمعیتی معادل ۹۱۹۸ نفر می‌باشدو دهستان‌های بسطام و چورس در بخش مرکزی به ترتیب با وسعت‌های ۳۹۳ و ۲۱۸ کیلومتر مربع دارای ۳۲ و ۱۸ روستا و ۶۹۰۰ و ۵۷۰۰ نفر جمعیت روستائی می‌باشند. مرکز بخش حاجیلار روستایی به نام حاجیلار است که جمعیتی حدود۱۵۰۰نفر را در خود جای داد است

وضعیت توپوگرافی

وضعیت توپوگرافی شهرستان با دشت‌های مختلف وسیع و کوهستانی و کوهپایه می‌باشد، که وضعیت زمین‌های زیر کشت از نوع خاک‌های تحت پوشش رسی شنی – شنی رسی – رسی – لومی بوده که در سطح شهرستان به مقدار ۲۰۴۰۰ هکتار بوده که ۸۳۰۰ هکتار آن آبی و ۱۲۱۰۰ هکتار آن دیمی می‌باشند که با تکمیل سد آغ چای حدود ۴۵۰۰ هکتار تبدیل به آبی از دشت قره ضیالدین را پوشش می‌دهد و مابقی دیمی روستائی می‌باشند که آب استحصالی ان در حال ار منابع سطحی ۱۸۰۰ لیتر در ثانیه، از منابع زیر زمینی ۲۲۰۰ لیتر در ثانیه (مجموعاً در حال ۴۰۰۰ لیتر در ثانیه) می‌باشدکه عمده محصولات شامل غلات، چغندر قند، یونجه، آفتابگردان، کدوی آجیلی، و حبوبات و توتون می‌باشد که قبلاً از نظر کشت توتون یکی از مناطق ده‌گانه کشت توتون در کشور بوده است.

آب و هوا

اب و هوای این شهرستان در چهار فصل معتدل برای هر گونه کشاورزی و دامداری با استعداد بالقوه شهرستان را پذیرا است. میزان آبهای سطحی ورود به شهرستان چایپاره از رودخانهٔ آغ چای به طور متوسط سالانه ۲۱۲ میلیون متر مکعب بوده که ۱۲ میلیون متر مکعب از این مقدار فوق در جهت استفادهٔ کشاورزان در طول سال در نهرها و بندها مورد استفاده قرار می‌گیرد و مابقی آن در حدود ۲۰۰ میلیون متر مکعب از منطقه بدون استفاده گذر می‌کند؛ و ضمناً در مواقع سیلابی بارندگی‌ها حدود ۱۰ مسیل (\خانگاه-تاج خاتون – یتیم آغلی – علی‌آباد – سلوکلو – سالطه – حمزیان – دوه آغلی – دره حراملو – ایلانلی دوزی) زیر سد و در بالا دست و جهت‌های مختلف شهر را فرا می‌گیرند که با تکمیل سد آغ چای مقدار فوق جزء ذخیرهٔ پشت سد اغ چای می‌باشد. به تعداد ۲۹ سد دهنه و بندهای موجود منظره – بصورت فصلی، ۱۶ مورد به صورت دائمی، و ۱۳ مورد جهت تأمین آب کشاورزی شهرستان را طلب می‌کند. این شهرستان دارای ۴ مورد آب بند بتنی (خانگاه-چورس – قره مرادلو – میرزا کندی – چیت خانه) می‌باشد.

آب‌های زیر زمینی چاه‌های عمیف و نیمه عمیق در کشاورزی و شرب به تعداد ۲۲۰ حلقه، به تعداد ۴۸ حلقه عمیق و ۱۵۲ حلقه نیمه عمیق جهت استفاده در کشاورزی و ۱۷ حلقه در صنعت و تولیدی خدماتی، ۷ حلقه آب شرب شهری، ۱۴ حلقه آب شرب روستائی و قنات ۳۴ رشته و قنات۲۴ رشته از دیگر موارد ابی در این شهرستان است.

نحوه ورود خوانین به ماکوومنطقه چایپاره

زمان شاه عباس ثانی، مصطفی بگ جدبزرگ خوانین ماکوباسیصدخانوارایل بیات درماکوسکنی داده می‌شود. پسرمصطفی بیک بنام احمدسلطان، بادویست سوار در دربار به خدمت مشغول بوده وحتی درزمان شاه سلطان حسین از دیوان دولتی مواجب دریافت می‌کرده. تا اینکه درزمان قتل نادرشاه، یکی از زنان شاه را برداشته وازخبوشان به ماکو می‌گریزد. نصرت لشکردراین باره می‌نویسد احمدسلطان در شب قتل نادرشاه در خبوشان حاضررکاب بوده، صبح که اردو بهم خورده افاغنه مشغول غارت بودند واحمدسلطان هم درطرفی ایستاده خودشان رامحافظت میکردازسراپرده که افغان وافشاروتاتارمشغول یغمابودندیک زن بیرون آمده خودرابه احمدسلطان رسانیده میگویدمرا حفظ کن از دست اشرارنجات بده، احمدسلطان اورا سواربراسب کرده به ماکو میاورددرآنجامیبیند احمدسلطان از اشراف وآدم نجیب ومتدین است با او ازدواج می‌نماید ازآن بانو دوپسر بعمل می آیدیکی حسین خان سردار جدخوانین است ویکی حسن خان سردارجدخان باباخان سردارایروانی که معروف است به حسن خان سرداردرایروان سکنی می‌کند. زن نادرشاه به هنگام فرارمقداری از اسناد مربوط به غرب را با خود داشت (مستفادازبیانات آقای اسماعیل ابراهیم‌زاده) که خوانین ماکوبعدها با استفاده ازاین مدارک وقدرت نظامی، مالکیت اکثر مزارع شهرستان خوی در حوزه الندراتصاحب نموده ورفته رفته با ضعف قدرت مرکزی وبا تقویت اجانب (روس‌ها) به یک قطب قدرت دراین منطقه تبدیل شدند. خوانین ماکوباافزایش قدرت مالی ونظامی خود، مقداری از اراضی مربوط به دنبلی هاوخودمالکین راخریده ومقداری را نیز با ترفندهای دیگر تصاحب نمودند.

اربابان ماکو منطقه چایپاره

• چورس: حاج میر علی خان حسینی.
• بسطام:سه دانگ مال احمدخان بیات ماکویی ملقب به افخم السلطنه، یکدانگ ونیم مال بانو اختر خانم همشیره کمال پاشاخان ویک دانگ ونیم ازآن محمدتقی خان بیات اسدی بودکه بعداً این شخص نیم دانگ خودرابه احمدخان فروخت.
• کسیان، چمرانوبادکی:حاج میر علی خان حسینی.
• حاجیلار:بالغ خان پسرسردارماکو، مالک آن بودکه بعدها پنج دانگ آن توسط سه برادربه نامهای غلام خان، بهمن خان وابراهیم خان کامرانی ویک دانگ دیگر توسط حسین علمشاهی ومحمدرضاعلمشاهی فرزندان قهرمان پاشاخان خریداری شد.
• زنگلان سفلی و حاج احمد کندی: ششدانگ مال حمداله خان صفا ملقب به سالار برادر بزرگ کمال پاشاخان بودکه بعداً ششدانگ آن توسط حسین علمشاهی ومحمدرضا علمشاهی فرزندان قهرمان علمشاهی ملقب به قهرمان پاشاخان خریداری شد.
• زنگلان علیا:ششدانگ مال حمداله خان صفا ملقب به سالار برادر بزرگ کمال پاشاخان بودکه بعداً ششدانگ آن توسط حسین علمشاهی ومحمدرضا علمشاهی فرزندان قهرمان علمشاهی ملقب به قهرمان پاشاخان خریداری شد.
• یاورکندی:شش دانگ مال کمال پاشاخان فرزند نصرت اله خان معروف به امیرخان، امیرامجد بود.
• قره کندی: شش دانگ مال احمدخان بیات ماکویی بود.
• بیگ جوان:شش دانگ مال شیرزادخان اسحقی بود.
• سالطه وگوزودگن:دراوایل ملک سردارماکو بودند ولی در اواخر حاج میرلطیف حسینی آنها را دراختیار داشت.
• خانگاه چورس، قمشگان، چیروقوزلی خنیه:مال سه برادر به نامهای فیض اله خان، عبدالعلی خان ونظرعلی خان فرزندان اکرم الدوله بودند.
• قنات میرزا جلیل:شش دانگ مال حاج مید، میدی ماکویی بود.
• قمشگان سفلی:شش دانگ مال کمال پاشاخان بود.
• نعلبند: شش دانگ مال آتش خان بود.
• قارنی یاریخ، حاجی احمدکندی، طاهرآباد:ششدانگ متعلق به برادران حسین علمشاهی ومحمدرضا علمشاهی بود.
• بابل آباد: شش دانگ مال آتش خان دودکانلو بود.
• قره ضیاءالدین:سه دانگ مال حمدالله خان واندکی کمتراز یک دانگ ونیم مال کمال پاشاخان وکمی بیشتراز یک دانگ ونیم مال آتش خان، طلعت خان ومهندس رجبعلی خان بود.
• تاج خاتون: شش دانگ مال حاج قلی خان سلطان کیانی بود که بعدازمرگش، پنج پسرش وارث وی شدند.
• پیرکندی:شش دانگ متعلق به حاج علی سلطان بود.
• بیگ درویش:قسمتی از آن متعلق به غلام خان، بهمن خان وابراهیم خان کامرانی و محمدرضاعلمشاهی وحسین علمشاهی بود.
• اسماعیل کندی: شش دانگ متعلق به عباس زینال زاده بود.

مناطق دیدنی

قلعه بسطام-قیرمیزی مسجد چورس-ماهموچی خانگاه-چملی بل علمشاهی واقع درصفرداغی-آب شور شوریک

زبان و گویش

زبان رایج مردم در این شهرستان زبان ترکی (ترکی آذربایجانی) می‌باشد.

جستارهای وابسته

• فهرست شهرستان‌های ایران
• آذربایجان غربی
• سد آغ چای