آخوند خراسانی

تصویر آخوند خراسانی

ملا محمد کاظم خراسانی (هروی) (۱۲۵۵ قمری برابر ۱۲۱۸ خورشیدی، مشهد - ۱۳۲۹ قمری برابر ۱۲۹۰ خورشیدی، نجف) مشهور به آخوند خراسانی و صاحب کفایه (کفایة الاصول)، فقیه، سیاستمدار و مرجع تقلید عصر خود بود.

آخوند خراسانی در کنار شیخ عبدالله مازندرانی و میرزا حسین خلیلی تهرانی سه مرجع تقلید حامی مشروطیت در ایران بودند که به آیات ثلاث معروف می‌باشند.

از راست به چپ:شیخ عبدالله مازندرانی، میرزا حسین خلیلی طهرانی، آخوند خراسانی

تولد و تحصیلات

محمدکاظم در سال ۱۲۵۵ در شهر مشهد متولد شد. پدرش ملا حسین هروی زادهٔ شهر هرات و در مشهد مهاجر بود. وی در مشهد علوم مقدماتی و سطوح را فرا گرفت. سپس به سال ۱۲۷۷ قمری در سبزوار مدتی کوتاه از حاج ملا هادی سبزواری فلسفه اسلامی آموخت. پس از آن در سن بیست و دو سالگی، در سال ۱۲۷۷ قمری به تهران رفت و نزد ملا حسین خویی این تحصیلات را ادامه داد. سپس عازم نجف شد و دو سال و نیم پیش از مرگ شیخ انصاری به آنجا رسید و از درس او بهره برد. پس از آن نزد میرزای شیرازی به آموختن فقه و اصول پرداخت. در هجرت میرزای شیرازی به سامرا آخوند او را همراهی نکرد و در نجف ماند اما با حمایتی که از او دریافت می‌کرد توانست به استادی خود در فقه و اصول را به اثبات رساند.

آیات ثلاث نجف و مشروطه‌خواهی

سال‌شمار آخوند خراسانی

	۱۲۵۵	تولد در مشهد
	۱۲۷۷	تحصیل علوم عقلی
	۱۲۸۰	هجرت به نجف
		حضور در مشروطیت
	۱۳۲۹	درگذشت در نجف

آخوند خراسانی به همراه شیخ عبدالله مازندرانی (۱۲۵۶–۱۳۳۰ق) و میرزا حسین خلیلی تهرانی (۱۲۳۰–۱۳۲۶ق) نجف سه مرجع امضاء کننده مشروطه بودند که به آیات ثلاث نجف و مراجع ثلاثه مشروطه خواه مشهور شده‌اند. در بین اینان تهرانی خلیلی زودتر از همه درگذشت و سپس خراسانی و نهایتاً مازندرانی وفات یافت؛ ولی بیشترین تأثیر در سیاست مشروطه از جانب مراجع تقلید را آخوند خراسانی دارا بود. این سه تن -چنان‌که از تلگراف‌هایشان هویداست- تا پایان زندگانی به مشروطه وفادار ماندند. آخوند خراسانی در جریان مشروطیت تلگراف‌ها و پیام‌هایی از نجف به ایران می‌فرستاد و در آن‌ها مردم را به مبارزه ترغیب می‌کرد. خراسانی به همراه دو مرجع دیگر در زمان استبداد صغیر شاه ایران را تکفیر و از سلطنت خلع کردند. وی هم چنین در مشروطه دوم نیز دارای فعالیت سیاسی فراوان بود. رضاشاه در توجیه کار خود برای درافتادن با روحانیت و خلع لباس آن‌ها، در مورد آخوند خراسانی و مشروطیت طلبی وی می‌گوید: «او عمامهٔ طلبه‌ها را برداشت» البته این قضیه با این پیش فرض صحیح است که بگوییم مشروطه توسط انگلیس و برای ضربه زدن به دیانت مردم ایران ایجاد شده است، در حالی که اسناد و مدارک فراوانی بر ضد این موضوع شهادت داده و نشان می‌دهد مشروطیت یک نهضت ایرانی و با دخالت علما، روشن فکران و مردم بوده است و انگلیس بعد از روشن شدن آتش انقلاب، خود را مشروطه خواه جلوه داد. بعدها نیز به مانند قرارداد ۱۹۰۷ به ضدیت با دولت مشروطه دست زد.

اندیشه‌ها و افکار نوین

آخوند خراسانی از لحاظ لزوم پرداختن به اندیشه‌های نوین و افکار جدید دانشمندی پیش رو در میان روحانیون به شمار می‌رود. وی تأکید داشت که برای جبران عقب ماندگی ممالک اسلامی باید علوم نوین و فنون جدید رواج یابد و نهادهای لازم تمدنی ایجاد شود. شیوه‌های فراگیری دانش توسط کودکان را در مکاتب و مدارس اصلاح نمود و انواع مورد نیاز زبان خارجه فرا گرفته شود. وی در زمینه اقتصاد نیز بر اقتصاد داخلی و تقویت آن اهمیت می‌داد و شرکت اسلامیه را با شدت تمام تأیید نمود. به علاوه از دید خراسانی، کشور نباید حالت بسته داشته باشد و افکار گوناگون مطرح شوند. وی همچنین می‌گفت که در قبال مراودات متقابل سیاسی اجتماعی بین کشورهای مختلف روابط دوستانه برقرار گردد. او برای دفع مشکلات ایران با امپراتور روس نامه نگاری داشته و حتی در زمانی برای دفاع از حق مظلومان استبداد زده ایران شکایتی به دادگاه لاهه هلند ارسال می‌دارد. در رابطه با اتحاد مذاهب نیز می‌توان وی را در جهاتی حتی برتر از سید جمال الدین اسدآبادی برشمرد. پاره‌ای از اقدامات وی در این زمینه را جرجی زیدان مسیحی در مجله الهلال آورده است.

ارتباط با مشاهیر علمی و سیاسی

آخوند خراسانی ضمن نامه نگاری های متعددی که با نهادهای سیاسی و سلاطین عصر خود از جمله دادگاه لاهه ، حاکم ماوراء النهر(بخارا)، مظفرالدین شاه ، محمدعلی شاه، سلطان عبدالحمید، امپراطور روس، شیخ الاسلام عثمانی و... داشته، با اندیشمندان و سیاستمداران و نویسندگانی چون اوژن اوبن (سفیر فرانسه در ایران )، جرجی زیدان ، ادوارد براون و... نیز نشست حضوری یا نامه نگاری داشته است.

یک اثر جنجال‌برانگیز

یکی از مهمترین آثار منسوب به آخوند خراسانی که منعکس کننده دیدگاه‌های سیاسی اوست گفت وگوی آخوند بامیرزای نائینی پیرامون حکومت دینی می‌باشد. در صحت این اثر تشکیک وجود دارد. اکبر ثبوت معتقد است این گفت وگو روی داده است ولی برخی دیگر چون عبدالکریم موسوی اردبیلی، آیت الله سیستانی، ذبیح‌الله نعیمیان، محمدعلی نجفی کرمانشاهی، محمدصادق مزینانی و ... آن را جعلی می‌دانند. هم چنین محسن کدیور نیز در مقالات خویش به این گفتگو استناد می‌کند. اصل این گفت وگو چاپ نشده و گزیده‌هایی از آن در کتاب محسن دریابیگی (چاپ اول ۱۳۸۶ و دوم ۱۳۸۷) آمده است.

فرزندان

جنبش مشروطه

عده‌ای از اعضای گروه فوج نجات تبریز. سال ۱۹۰۹ میلادی.
شاهان قاجار
نام	دورهٔ پادشاهی
آقامحمد خان فتحعلی شاه محمدشاه ناصرالدین شاه مظفرالدین شاه محمدعلی شاه احمدشاه	۱۱۷۵–۱۱۶۱ ۱۲۱۳–۱۱۷۶ ۱۲۲۶–۱۲۱۳ ۱۲۷۵–۱۲۲۶ ۱۲۸۵–۱۲۷۵ ۱۲۸۸–۱۲۸۵ ۱۳۰۴–۱۲۸۸

نسل آخوند خراسانی به علت انتساب به کتاب کفایه الاصول وی اغلب به کِفایی معروف می‌باشند. از مشاهیر خاندان وی می‌توان به افراد ذیل اشاره داشت:

• میرزا مهدی خراسانی (فرزند)
• میرزا محمد آقازاده خراسانی (فرزند)
• میرزا احمد کفایی (فرزند)
• حسن کفایی (فرزند) سناتور مجلس
• حسین کفایی (فرزند) درگذشته به سال ۱۳۵۶ش از شاگردان نایینی
• زهرا کفایی (فرزند)
• حمید کفایی (نواده)
• حمید مجتهدی (نواده) سازنده دهکده چوبین نیشابور
• عبدالرضا کفایی (نوه) فرزند احمد کفایی

شاگردان

آخوند خراسانی بیش از ۴۰ سال در مشهد، تهران، کربلا و نجف تدریس نموده است. وی هزاران شاگرد پرورش داده و صدها مجتهد نزد وی درس خوانده‌اند. شاگردان او را تا سه هزار تن گفته‌اند. برخی از شاگردان وی عبارتند از:

• سیدابوالحسن اصفهانی
• شیخ محمدرضا تنکابنی
• عبدالکریم خوئینی زنجانی
• سید حسین میرپور طهرانی
• سیدحسن مدرس
• سید ابوالقاسم کاشانی
• سید حسین بروجردی
• سید حسین طباطبایی قمی
• سید احمد خوانساری
• سید محمدتقی خوانساری
• شیخ یحیی فاضل هرندی
• سید هبه الدین شهرستانی
• سید محمد موسوی زنجانی
• شیخ مهدی خالصی
• شیخ محمد خالصی زاده
• سید احمد کربلایی
• سید محسن امین (صاحب اعیان الشیعه)
• شیخ هادی جلیلی کرمانشاهی
• علی اصغر مازندرانی
• سید عبدالحسین شرف‌الدین عاملی
• آقابزرگ تهرانی (صاحب الذریعه و اعلام الشیعه)
• حاج شیخ محمد ولی رضوی سولدوزی
• حاج شیخ عباسقلی رضوی سولدوزی
• اسماعیل آیت‌الله‌زاده رشتی (پسر میرزا حبیب‌الله رشتی و داماد آخوند خراسانی)
• آقا نجفی قوچانی نویسنده حاشیه کفایة، سیاحت شرق و سیاحت غرب
• میرزا ابوالحسن مشکینی
• شیخ محمد جواد بلاغی
• شیخ محمدعلی شاه آبادی
• محمد عصار لواسانی پدر سید محمد کاظم عصار
• آقا ضیاءالدین عراقی
• محمدحسین غروی اصفهانی متخلص به مفتقر از شعرای فارسی گو (معروف به کمپانی)
• محمد حسین اشنی،
• آقا نورالدین عراقی
• محمد فیض
• سیّدمحسن نبویِاشرفی
• میرزا احمدخان عمارلویی و صدها تن دیگر از بزرگان شیعه از شاگردان او بودند.

تالیفات

آخوند خراسانی تالیفات بسیاری داشت از جمله حاشیه‌ای بر مکاسب استادش شیخ انصاری، شرح و تعلیقه‌ای بر منظومهٔ دیگر استادش ملا هادی سبزواری، حاشیه بر اسفار صدرالمتالهین شیرازی که می‌گویند نسخه اش در آستان قدس رضوی وجود دارد، رسالهٔ دماء ثلاثه، چندین رسالهٔ فقهی و اخلاقی و عقیدتی، البته مهمترین تالیفات او همانا کفایةالاصول است که اکنون در دوره‌های عالی حوزه تدریس می‌شود. صدها نفر از شاگردان آخوند تقریرات فقه و اصول ایشان را نوشته‌اند که بسیاری از آن‌ها هنوز موجود است.

جستارهای وابسته

• مجتهدان مبارز
• کفایه الاصول
• مشروطیت
• عبدالله مازندرانی
• میرزا حسین خلیلی تهرانی

منابع

• سایت کنگره آخوند خراسانی
• نقباء البشر، ج۵، آقابزرگ تهرانی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ۱۴۳۰ه.
• سینای دانش، مکی، قم، صدا و سیما، ۱۳۸۳خ.
• سیری در سیره آخوند خراسانی، گروه نویسندگان (عبدالرضا کفایی خراسانی، موسی شبیری زنجانی، محمدعلی نجفی کرمانشاهی و محسن صادقی)، قم، پژوهشگاه دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۹۰خ.
• مرگی در نور، عبدالحسین مجید کفایی، تهران، زوار، ۱۳۵۹خ.
• حیات سیاسی فرهنگی علمی آخوند خراسانی- محسن دریابیگی، تهران، مؤسسه مطالعات فرهنگی و علوم انسانی، چ۲، ۱۳۸۷خ.
• آخوند خراسانی رهبر مشروطهٔ ایرانی- محمدعلی نجفی کرمانشاهی، مشهد، بی تا.
• آفتاب نیمه شب، از مجموعه دیدار با ابرار، قم، سازمان تبلیغات، سماک امانی،
• اجازه کبیره، آیت الله مرعشی نجفی، چاپ قم، ۱۴۱۶ه، ص۴۳۰.
• مرآة الشرق، صدرالاسلام خویی، قم، مرعشی، ۱۴۲۷ه.
• https://fr.wikipedia.org/wiki/Akhund_Khorasani