مردمان ترک

برای دیگر کاربردها، ترک را ببینید.

پراکندگی مردمان ترک‌زبان در آسیا و اروپا که صرفاً به معنای ترک بودن نیست.

مردمان تُرک یا تُرک‌ها یا تورک‌ها (به ترکی استانبولی: Türkler) گروه‌های قومی اوراسیایی‌اند که در آسیای شمالی، مرکزی و غربی، مغولستان، سیبری جنوبی، شمال‌غربی چین و بخش‌هایی از اروپای شرقی ساکن‌اند و به زبان‌هایی از خانوادهٔ زبان‌های ترکی‌تبار سخن می‌گویند و اشتراکات تاریخی و فرهنگی میان آن‌ها مشاهده می‌شود. ترک‌زبان‌ها در کشورهایی همچون مغولستان، چین، روسیه، قرقیزستان، قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، تاجیکستان، افغانستان، ایران، جمهوری آذربایجان، عراق، ترکیه، قبرس، یونان، سکونت دارند؛ اما در فلات ایران، غیر از زبان و حماسه‌های کوراوغلو و دده قورقود، هیچ اشتراک دیگری میان این اقوام و سایر اقوام ترک‌زبان وجود ندارد. گستره مهاجرت کنونی ترک‌زبان‌های آسیای کوچک بیشتر به سوی کشورهای اروپای مرکزی (آلمان، اتریش، سوئیس، فرانسه، انگلیس)، آمریکا و استرالیا بوده، جوامع قابل‌توجهی را در این کشورها تشکیل داده‌اند. آنها ازلحاظ تاریخی و زبانی با گوک‌ترک‌ها، مردمی ایلی که در قرن ششم یک امپراطوری در گستره مغولستان و مرزهای شمالی چین تا دریای سیاه را بنیان نهادند مرتبط‌اند. مردمان ترک، جز چند استثنا مانند بخش اروپایی ترکیه و منطقه ولگا در آسیا زندگی می‌کنند. مهم‌ترین پیوند تاریخی آنان، جدا از تاریخ و زبان، این است که جز یاقوتستان و چوواش در سیبری همگی مسلمان‌اند. مردمان ترک را می‌توان به دو گروه اصلی غربی و شرقی تقسیم کرد. گروه غربی شامل مردم ترک جنوب غرب اروپا و جنوب غرب آسیا ساکن ترکیه و شمال غرب ایران هستند. گروه شرقی شامل مردم ترک آسیای مرکزی، قزاقستان، و منطقه خودمختار اویغور در سینکیانگ چین هستند. مردمان ترک فراوانی انواع قومی عظیمی دارند.

هامر ـ پورگشتال ذکر کرده‌است که طایفهٔ ترک باید همان باشد که در تألیفات هرودوت به‌صورت تارژِتااوس (ترگیتاوس) و در تورات به‌صورت توقارمه (توغارمه) نوشته شده‌است.

خاستگاه اصلی مردمان ترک‌تبار، آسیای میانه بوده و این مردم که از نژاد زرد هستند (اما برخی از متأخرین بهتر دانسته‌اند که تاتارها و ترک‌ها جزو «تورانیان سفیدپوست» حساب شوند) به تدریج در غرب آسیا، خاورمیانه، آسیای کوچک و اروپای شرقی پراکنده شدند. در جریان این مهاجرت‌ها بخش‌های بزرگی از مردم هندواروپایی نواحی جدید نیز به مرور ترک‌زبان شدند. بررسی دی‌ان‌ای در ترکیه نشان می‌دهد که مردم ترکیه نوادگان مردم مختلف ساکن آناتولی مانند یونانی، ارمنی، قفقازی (آسیایی) و کرد هستند که در سده‌های معاصر ترک‌زبان شده‌اند و ازلحاظ ژن از نژاد ترک (زردپوست مغول‌سان) بهرهٔ بسیار کمی برده‌اند. درمورد ترک‌زبانان آذربایجانی نیز این قضیه صادق است که ازلحاظ ژن به‌سان مردم ایرانی و قفقازی هستند. ۷۰–۷۶ درصد مردم ترکیه ترک هستند.

یکی از شمن‌های قوم تووا در قیزیل روسیه

اقوامی که امروزه ترک‌تبار و ترک‌زبان نامیده می‌شوند در اراضی وسیعی در کشورهای آسیایی و اروپایی زندگی می‌کنند. از سمت شرق تا قسمتهایی از مغولستان و چین و از غرب تا قسمتهای از یوگسلاوی سابق و سیبری شمالی تا اطراف مسکو یعنی شهر قازان و از جنوب غربی تا مرزهای لبنان و قسمتهایی از قبرس در یک گسترهٔ جغرافیایی بسیار بزرگ پراکنده شدند. ترک‌تبارها و ترک‌زبان‌ها در کشورهایی همچون مغولستان، چین، روسیه، قرقیزستان، قزاقستان، ازبکستان، تاجیکستان، افغانستان، ایران، جمهوری آذربایجان، عراق، ترکیه، قبرس، یونان، بلغارستان، یوگسلاوی سابق (مقدونیه، بوسنی، کوزوو، کرواسی) رومانی، مجارستان، فنلاند، اکراین، یونان و مولداوی سکونت دارند.

گستره مهاجرت کنونی ترک‌زبان‌های آسیای کوچک بیشتر بسوی تمامی کشورهای اروپا (آلمان، اتریش، هلند، سوئیس، فرانسه، انگلیس)، آمریکا و استرالیا است و جوامع قابل‌توجهی از ترک‌های اروپا را ترک‌های استانبولی تشکیل می‌دهند.

بسیاری از اقوام ترک‌زبان، زبان ترکی را بر اثر ارتباط و آمیزش با ترک‌زبانان اخذ کرده‌اند، ازاین رو اصطلاحاتی چون «خلق‌های ترک» و «ترکان» به مفهوم قوم ترک نیستند و نام ترک نیز فقط جنبهٔ زبانی دارد. از میان اقوامی که امروزه ترک نام گرفته‌اند بسیاری از اقوام نام‌برده در زیر در تاریخ قدیم خود و قوم خود را ترک می‌نامیدند. درمورد بخشی از این اقوام ساکن آسیای میانه تنها پس از وارد شدن نظریه پان‌ترکیسم توسط آرمینیوس وامبری یهودی و فرستاده پنهانی وزارت خارجهٔ بریتانیا به منطقه این نام رفته‌رفته برای این اقوام نیز رواج یافت. این اقوام عبارتند از:
باشقیرها، تاتارها، ناگایباک‌ها، قزاق‌ها، قره‌قالپاق‌ها، نوقای، کرائیم، قره‌چای-بالکار، کومیک، کریمچاک، آلتایی‌ها، اغوزهای واردشده به آذربایجان، قاجارها، شاهسون‌ها، قره‌داغ‌ها، قره‌پاپاخ، قشقایی‌ها، افشارها، خلج‌ها، گاگوز، اورومچی‌ها، توینی، توفالارها، شورها، خاکاس‌ها، تاتارهای چولیم، ازبک‌ها، اویغورها، سالارها، اویغورهای ساری، چوواش‌ها، یاکوت‌ها، دولگان‌ها و غیره.

چهره‌هایی از ترک‌زبان‌های آناتولی: مصطفی کمال (آتاترک) به همراه مادر و خواهر. ترک‌زبان‌های آناتولی از نژادهایی آمیخته هستند.

تاریخ

مردمان ترک اول بار در پیرامون اتحادیه شیونگنو (معاصر دودمان چینی هان) ظاهر شده‌اند. آنها ممکن است به مردمان شیونگنو، دینگلینگ و تیله مرتبط باشند. بنا بر کتاب وی، مردم تیله بازمانده چیدی، مردمان سرخ دی که با جین در بهار و پاییز رقابت می‌کردند بودند. قبایل ترک، نظیر خزران و پشنگ‌ها یحتمل پیش از امپراطوری گوک ترک یا مغولستان در قرن ششم سالها به‌طور ایلیاتی می‌زیسته‌اند. آنها اشراف و گله‌دارانی بودند که در جستجوی ثروت و مراتع جدید بودند. اولین اشاره به ترکان در متنی چینی است که به تجارت ابریشم ترکان با سغدیان درطول جادهٔ ابریشم اشاره می‌کند. اولین استفاده ضبط شده از واژه «ترک» به‌عنوان نامی سیاسی ارجاعی در قرن ششم است در چینی مدرن توجو تلفظ می‌شود. خاندان آشینا از لی جین به خانات روران مهاجرت کردند و تقاضا کردند از آنها حفاظت شده به عضویت در اتحادیه آنان درآیند. این قبیله به آهنگری شهره بودند. به آنان در نزدیکی یک معدن کوهستانی زمینی داده شد که شبیه کلاهخود بود، به این دلیل آنان نام 突厥 یا (tūjué) را گرفتند. یک قرن بعد، قدرت آنان به حدی رسید که خانات روران را فتح کردند و امپراتوری گوک را بنیان نهادند.

فرهنگ

داستانهای منظوم حماسی مردمان ترک، قبل از ابداع خط به وجود آمدند و سینه به سینه انتقال یافتند. مردمان ترک اصطلاحات مختلفی را، برای نامیدن داستانهای حماسی و قهرمانی و راویان آنها استفاده می‌کنند. اغوزها سرایندهٔ داستان حماسی را اوزان می‌خواندند که اوزانچی، یانشاق، وارساق و دده نیز عنوان می‌شد. تقریباً در قرن نهم اوزان جای خود را به عاشیق سپرد. عاشیق‌ها از دوران قبل از اسلام در بین مردمان ترک وجود داشتند.

داستان‌های حماسی مردمان ترک به چهار گروه اصلی سکایی، هون، گؤک‌ترک و اویغور تقسیم شده‌است که با توجه به روند تاریخ ترکان است. حلقهٔ سکایی شامل داستان‌های تنکا الب‌ار و شو، حلقهٔ هون شامل داستان اغوز قاغان، حلقهٔ گؤک‌ترک شامل داستان‌های بوزقورد (گرگ خاکستری) و ارگنه‌قون (گذرگاه صعب‌العبور) و حلقهٔ اویغور شامل داستان‌های تورییش (پیدایش) و کوچ که با یکدیگر پیوستگی دارند، است.

تنکا الب‌ار، اولین قهرمان تاریخ داستان‌های حماسی ترکان و پادشاه توران در جنگ‌های ایران و توران (افراسیاب شاهنامه) است که بنا به حدسی در سدهٔ هفتم قبل از میلاد زندگی می‌کرده‌است.

کاشغری خلاصه‌ای از داستان فرمانروای ترک، «شو»، را ذکر کرده که مربوط به مقابلهٔ شو با حملهٔ اسکندر ذوالقرنین به ترکستان غربی است.

تعداد داستان‌های حماسی ترکان بسیار است. علاوه بر داستانهای حماسی باستانی و حدود هفتاد داستان جدید شامل عناصر باستانی، مؤلفان تاریخ ادبیات دنیای ترک از حدود صد و بیست داستان حماسی جدید نام برده‌اند که داستان‌های حماسی ماناس، کوراوغلو و آلپامیش از اهمّ آنهاست. سرودن داستانهای حماسی در بین ترکان تا این اواخر وجود داشته‌است که ازنظر شکل و محتوا با سنت داستان‌پردازی قبلی متفاوت است.

مبتنی بر حوادث تاریخی بودن، حضور مخلوقات خارق‌العاده در کنار شخصیت‌های واقعی، تعدّد حوادث فوق طبیعی، عموماً منظوم و یا دارای نظم و نثر بودن، عدم وجود مؤلف شناخته‌شده، زبان روان و ساده و برگرفته از زبان مردم و شکل گرفتن در محیط جغرافیایی و زمان خاص و تحول در زمان و مکان وقوع حوادث با مهاجرت ناقلانشان به جاهای دیگر، مهم‌ترین ویژگی‌های داستان‌های حماسی ترکان است.

زبان‌های ترکی

زبان‌های ترکی به دو دستهٔ کلی شرقی و غربی تقسیم می‌شود. زیرمجموعه‌های شرقی زبان‌های ترکی عبارت‌اند قزاقی، قرقیزی و ازبکی و زیرمجموعه‌های غربی زبان ترکی نیز شامل ترکی استانبولی، ترکمنی و ترکی آذربایجانی می‌شوند.

همچنین، زبان‌های ترکی به شش دستهٔ جزیی تقسیم می‌شود.

• خانوادهٔ چوواش (اُغور یا بلغار)
• خانوادهٔ شمال غربی (قبچاق)
• خانوادهٔ جنوب غربی (اُغوز)
• خانوادهٔ جنوب شرقی (اویغور)
• خانوادهٔ شمال شرقی (سیبری)
• خانوادهٔ خلجی (آرگو)

زیرمجموعه‌های شرقی زبان ترکی عبارتند از اویغوری، قزاقی، قرقیزی و ازبکی، و زیرمجموعه‌های غربی زبان ترکی نیز شامل ترکی استانبولی، ترکمنی، ترکی آذربایجانی و خلجی است.

زبان‌های ترکی به‌همراه زبانهای مغولی، تونگوزی و برخی موارد کره‌ای و ژاپنی جزء زبان‌های آلتایی به‌شمار می‌روند.

نژاد ترک‌تباران

کوه‌های آلتای در مغولستان که خاستگاه مردم ترک شناخته می‌شود.

به مردم ترک‌زبان آسیای کوچک و آناتولی پیشتر در ایران، رومی، عثمانی‌ها یا ترکان عثمانی اطلاق می‌شد که پس از فروپاشی حکومت عثمانی این اصطلاح کنار گذاشته شد. سرزمین مادری ترک‌های عثمانی مکانی در آسیای مرکزی نزدیک آلتای است. سلجوقیان مردمی ترک تبار از طوایف آسیای مرکزی بودند، به سال ۱۰۳۷میلادی وارد ایران شدند و اولین حکومت اسلامی خود را بنا نهادند. سلجوقیان به‌تدریج قسمت‌هایی از شرق و مرکز امپراتوری بیزانس روم را به تصرف خود درآوردند؛ و مسلمانان قسمت‌هایی از امپراتوری روم را تسخیرکردند و قونیه را به‌عنوان مرکز انتخاب کردند. ایلخانان و بیگلربیگی‌ها بیگلربیگی آناتولی گروهی کوچک از ترک‌ها بودند که توسط بیگلر فرماندهی می‌شدند. سلطان رومی سلجوق بعد از حملهٔ مغولان حکومتش به پایان خود رسید. بعد از حملهٔ مغول‌ها و تصرف آن، آناتولی به بخش‌های مختلف بیگلربیگی تقسیم شد.

اقوام ترک‌زبان

پراکندگی اقوام ترک‌زبان بر اساس کشور محل سکونت، دین، مذهب و زبان

تصویری از قپچاق‌ها، متعلق به قرن ۱۲ میلادی، لوهانسک

قومیت	کشورهای مسکون	جمعیت	زبان	دین
ترک‌های آناتولی ترک‌های اروپا ترک‌های مسختی ترکمان‌های سوریه ترک‌های آفریقای شمالی ترکمن‌های عراق	ترکیه، آلمان، الجزایر، عراق، بلغارستان، گرجستان، سوریه	60 70 M	ترکی استانبولی	مسلمان (سنی) و علوی
مردمان آذربایجانی	جمهوری آذربایجان، ایران، عراق، ترکیه، روسیه، گرجستان	42 30 M	ترکی آذربایجانی	مسلمان (شیعه)
ازبک‌ها	ازبکستان، افغانستان، تاجیکستان، قزاقستان، قرقیزستان، ترکمنستان	32 28,3 M	ازبکی	مسلمان (سنی)
قزاق‌ها	قزاقستان، روسیه، چین، ازبکستان	15 13.8 M	قزاقی	مسلمان (سنی)
اویغورها	چین (سین‌کیانگ), قزاقستان، ازبکستان، قرقیزستان، ترکیه	15 9 M	اویغوری	مسلمان (سنی)
ترکمن‌ها	ترکمنستان، ایران، افغانستان،	03 8 M	ترکمنی	مسلمان (سنی)
تاتارها	روسیه، ازبکستان، قزاقستان، تاجیکستان، لهستان، لیتوانی، فنلاند	07 7 M	تاتاری	مسلمان (سنی)
قرقیزها	قرقیزستان، افغانستان، ازبکستان، چین، تاجیکستان	026 4,5 M	قرقیزی	مسلمان (سنی)
باشقیرها	روسیه، ازبکستان، قزاقستان	009 2 M	باشقیری	مسلمان (سنی)
تاتارهای کریمه	اوکراین(شبه جزیره کریمه), روسیه، ازبکستان، ترکیه، رومانی	009 0.5 تا 2 M	تاتاری کریمه	مسلمان (سنی)
قشقایی‌ها	ایران	009 1.7 M	ترکی قشقایی	مسلمان (شیعه)
چواش‌ها	روسیه	010 1.7 M	چوواشی	مسیحیان ارتدوکس
قره‌قالپاق‌ها	ازبکستان، قزاقستان، ترکمنستان	007 0.6 M	قره‌قالپاقی	مسلمان (سنی)
یاقوت‌ها	روسیه	007 0.5 M	یاکوتی	مسیحیان ارتدوکس
قوموق‌ها	روسیه	007 0.4 M	قومیقی	مسلمان (سنی)
قره‌چای‌ها و بالکارها	روسیه، ترکیه	007 0.4 M	کاراچایی-بالکاری	مسلمان (سنی)
مردم تووان	روسیه	009 0.3 M	تووانی	بودایی
گاگائوزها	مولداوی	009 0.2 M	گاگائوزی	مسیحیان ارتدوکس
کریمه‌های کاراتیس و کریمچاک‌ها	لیختن‌اشتاین، لهستان، روسیه، ترکیه	007 0.2 M	کارائیم و کریمچاک	یهودیت

یک قرقیز مناسچی در یک یورت در شهر کاراکول

دین اقوام ترک‌تبار

اسلام

ترکان خود را تماماً تسلیم اسلام کردند که این از مشخصه‌های اسلام ترکی ست. ترکهای گرویده به اسلام هویت ملیشان را چنان غرق در اسلام کرده بودند که عربها و ایرانیان هرگز چنان نکرده بودند. دلیل این بخشی به‌دلیل نیرومندی این آیین در هنگام مواجهه آنها با آن در سرحدات اسلام و کفر، بخشی به این دلیل بود که گرویدن آنان به اسلام آنان را فوراً درگیر جنگ مقدس با خویشاوندان کافرشان کرد. برای تذکره‌های عربی روزهای قهرمانانه پگن عربستان، غرور ایرانی نسبت به افتخارات ازدست‌رفته ایران باستان، هیچ معادل ترکی وجود ندارد. تمدنها، حکومتها، ادیان و ادبیات ترکی قبل از اسلام، جز اندکی شعر مردمی و اسطوره شجره نامه‌ای زدوده و فراموش شدند. حتی خود نام ترک برای ترکها و نیز غربیها مترادف با مسلمان شد. ترکها در جدّیت ایمانشان به اسلام با هیچ مردم دیگری برابر نیستند. ازاین‌رو عجیب نیست که سنی با حمایت سلسله‌های ترک احیا شد و گسترش یافت.

مسیحیت

گاگائوزها مسیحی هستند. چوواش‌ها اسماً ارتدوکس روسی هستند. دین یاقوت‌ها (ساخاها) آمیزه‌ای از اعتقادات ترکی، مغولی، تونقوزی و روسی است.

• شمنیسم
• بودایی
• یهودی
• مسیحی

پیشینهٔ واژهٔ تُرک

در نوشته‌های تاریخی، «ترک» در مقابل تاجیک (غیر عرب و ترک) آمده‌است. نام ترک نخستین بار در قرن ششم میلادی در نوشته‌های چینی دیده می‌شود. در همان قرن، ترکان، دولتی نیرومند تأسیس کردند که از مغولستان و سرحد شمالی چین تا دریای سیاه امتداد داشته‌است. مؤسس حکومت مزبور، که چینیان او را «تئومان» می‌نامند، در کتیبه‌های ترکی بومن، در سال ۵۵۲ م. درگذشت و برادرش «ایستمی» (در تاریخ طبری: سنجبوخاقان) که در مغرب فتوحاتی کرده، ظاهراً تا سال ۵۷۶ م. زیسته‌است این دو برادر گویا از آغاز مستقل از یکدیگر حکومت می‌کردند. چینیان از دولت مزبور بنام امپراتوری ترکان شمال و مشرق یاد کرده‌اند. در سال ۵۸۱ م. تحت نفوذ سلسلهٔ چینی «سویی» این دو امپراتوری به‌طور قطع از یکدیگر جدا شدند و بعدها هر دو تابع سلسلهٔ چینیِ «تانگ» (۶۱۸ – ۹۰۷ م) گردیدند. در حدود سال ۶۸۲ م. ترکان شمال موفق شدند استقلال خود را به‌دست آورند.

اصطلاح «ترک» از میانهٔ سدهٔ ششم میلادی برپایهٔ اتحادیهٔ گوگ ترک‌ها در مناطق شمال چین و بیابان‌های غربی آن ایجاد شد و بر اقوام زیرگروه این اتحادیه گذاشته شد و از این پس اقوام جُداسَر و مستقل این اتحادیه‌ها که هر کدام برای خود نام ویژهٔ خود را داشت، ترک نامیده شدند.

در ایران

اقوام ترک زبانی در ایران زندگی می‌کنند که و در چندین استان پراکنده‌اند:

• مردم تورک آذری:از بومیان منطقه آران بوده‌اند ترک سازی آذربایجان در زمان سلجوقیان و با ورود اولین اقوام ترک اغوز به صورت عمده به آذربایجان شروع شد. و مهاجرت آنان تا زمان حکومت مغولان ادامه یافت به طوری که بسیاری از نیروهای ایلخانان ترک بودند. در زمان صفویان ترکسازی آذربایجان با نفوذ قزلباشها افزایش یافت. واژه آذربایجان از واژه کهن ولایت «آتورپاتکان» مشتق شده و بیانگر این است که با تغییر زبان، اسامی محلی هر چند با تغییرات اندکی از ترک سازی جدا ماندند.
• ترکمن‌ها: شاخه‌ای از ترکان آسیای میانه معروف به اُغوز یا غُز هستند که از عهد قدیم در صحراهای وسیع بخش سفلای رود سیحون و بین دریای آرال به زندگی کوچ‌نشینی روزگار می‌گذراندند. تا حدود قرن هفتم میلادی ترکمن‌ها جزئی از قوم بزرگ ترک بودند. در این سالها به دنبال اضمحلال امپراطوری گؤک تؤرک‌ها، گروهی از ترکها که اغوز نامیده می‌شدند، از آنان جدا شده از ناحیهٔ ارخون به طرف آرال و سیردریا کوچ کردند. ترکمن‌های ایران بیشتر در جنوب شرقی دریای خزر و در ترکمن‌صحرا و اطراف رودخانه اترک وگرگان‌رود سکونت دارند.
• قشقایی‌ها: یکی از اتحادیه‌های ایلی در ایران است. از اقوام مختلفی از جمله ترک، کرد، لر، عرب و ... تشکیل شده که به زبان ترکی قشقائی سخن می‌گویند. بیشتر افراد این ایل ترک تبار هستند. قشقایی‌ها عموماً بر این باورند که اجدادشان به عنوان قراولان لشکر هلاکوخان و تیمور از ترکستان به ایران آمده‌اند. در حالی که ورودشان در زمان مهاجرت‌های بزرگ قبیله‌ای قرن یازدهم میلادی محتمل‌تر است.
• افشار:یکی از ایل‌های ترکمان جزء گروه قومی ترک‌های آذربایجانی هستند. که در زمان شاه اسماعیل صفوی همراه با شش ایل بزرگ از آناتولی عثمانی به ایران آمدند و پایه‌های دودمان صفوی را بنیاد گذاردند.
• ترک‌های خراسان: بخشی از مردمان ترک‌زبان ساکن خراسان و نواحی همسایه از ترکمنستان تا فراتر از آمودریا هستند که به زبان ترکی خراسانی سخن می‌گویند و پیرو مذهب شیعهٔ دوازده‌امامی هستند. جمعیت این گروه در درون ایران و نواحی همسایه با استناد به دانشنامه ایرانیکا بیش از یک میلیون نفر است

دربارهٔ تاریخ حضور اقوام ترک در خراسان اقوال مختلفی وجود دارد.

ایوانوف (۱۹۲۶، ص ۱۵۴) ترکهای خراسان را بازمانده مهاجمان ترکی دانسته که در قرن سوم از ترکستان به خراسان حمله کردند.
فرای و صاییلی (ص ۳۱۵) تاریخ حضور ترکان در خراسان و ماوراءالنهر را به قبل از ورود اسلام به ایران نسبت داده‌اند.

در منابع جغرافیایی قرون اولیه هجری نیز دربارهٔ حضور ترکان خلج در مناطقی از خراسان بزرگ مطالبی آمده است. به نظر یوهانسون (۱۹۹۸، ص ۳۲۵)، قسمت اعظم ترکهای ایران از اخلاف سلجوقیان‌اند. سلجوقیان از قبایل غز بودند و ترکهای خراسان در اصل بازمانده دسته‌ای از این ترکان غز محسوب می‌شوند.

ترک‌های خراسان را پروفسور دورفر از نسل ترکان سلجوقی می‌داند. اگر چه قبل ار سلجوقیان گروهی دیگر از ترکان اغوز در زمان سلطان محمود غزنوی به خراسان کوچ کردند ولی انبوه ترکان با فرزندان سلجوق یعنی طغرل و چاغری به خراسان آمدند.

سلسله‌های ترک‌تبار ایران

سلسله‌های ترک‌تبار که در ایران بعد از اسلام حکومت کردند عبارتند از:

• غزنویان (۱۱۷۶–۹۷۷ میلادی)
• سلجوقیان (۴۲۹ ه‍. ق. - اواخر قرن ششم)
• خوارزمشاهیان
• ایلخانان
• تیموریان
• آق قویونلوها
• قراقویونلوها
• صفویان
• افشاریان
• قاجاریه

نگارخانه

• 

  یک زن اویغور در چین

• 

  جوانان و سالخوردگان مردم گاگائوز.

• 

  دختری ترکمن با لباس بومی

• 

  کودکان ازبک در سمرقند

• 

  خانواده‌ای از ترک‌های استانبولی.

• 

  گروه رقصی از کودکان ترک قبرس

• 

  زنی با لباس بومی از قرقیزها

• 

  دختر بچه‌ای از ترکمن‌های عراق

• 

  یک زن آذربایجانی از باکو، سال ۱۸۹۷

• 

  دختران قزاق

• 

  کودکان باشقیری با لباس بومی

• 

  زنی در حین رقص از مردم چواش

• 

  زنی تاتار در قرن ۱۸ میلادی

• 

  دختران و پسرانی از قوم سالار

پانویس

• «دائرةالمعارف بزرگ اسلامی». ۲۰۱۱. بازبینی‌شده در سه ژوئن ۲۰۱۱. 
• عنوان. ایران و ترکان در روزگار ساسانیان/ نویسنده عنایت‌الله رضا/ نشر. علمی و فرهنگی/ص۲۳۰/تاریخ. ۲۰۱۱/تاریخ بازدید. ۲۰۱۱
• ایرانیان و ترکان در روزگار ساسانیان، عنایت الله رضا، ص29
• http://en.wikipedia.org/wiki/Turkic_peoples
• http://fr.wikipedia.org/wiki/Peuples_turcs
• http://de.wikipedia.org/wiki/Turkvölker
• http://ru.wikipedia.org/wiki/Тюрки
• «Turkic peoples». Encyclopædia Britannica. 
• محسنی، محمدرضا، ۱۳۸۹: پان‌ترکیسم، ایران و آذربایجان، انتشارات سمرقند، ص۸۹
• [۱]
• spiritus-temporis، بازدید: نوامبر ۲۰۰۸.
• «تاتار (یا تَتار/ تَتَر)». دانشنامهٔ جهان اسلام. 
• Origin of Türks and Tatars, Moscow, Publishing house "Insan", 2002, BBK ۶۳٫۳ (۲Р-۶Т), ۰۹۴, Published by the decision of the Bureau of the Humanities Branch of AN RT, Editor: Doctor of Historical Sciences, Professor Ya.S.Sharapov, Reviewers: Doctor of Philosophy, Professor R.Kh.Bariev, Doctor of Historical Sciences, Professor D.K.Sabirov
• محسنی، محمدرضا، ۱۳۸۹: پان‌ترکیسم، ایران و آذربایجان، انتشارات سمرقند، ص۲۳۵
• (2001) HLA alleles and haplotypes in the Turkish population: relatedness to Kurds, Armenians and other Mediterraneans Tissue Antigens 57 (4), 308–317
• Tissue Antigens. Volume 61 Issue 4 Page 292-299, April 2003. Genetic affinities among Mongol ethnic groups and their relationship to Turks
• ahg078.tex
• "CIA - The World Factbook". Cia.gov. Retrieved 2011-05-16. 
• [۲], ملیت (روزنامه), 22 March 2007. (ترکی)
• Cole, Jeffrey (2011), Ethnic Groups of Europe: An Encyclopedia, ABC-CLIO, ISBN 1-59884-302-8 
• Pan-Turkism From Irredentism to Cooperation نوشتهٔ جیکوب ام. لانداؤ (JACOB M. LANDAU)
• Zakiev - Genesis - TurkicWorld
• Findley, Carter Vaughn. 2005. The Turks in World History. Oxford University Press. ISBN 0-19-516770-8; ISBN 0-19-517726-6 p. 29
• http://www.xjass.com/ls/content/2010-06/11/content_150662.htm
• http://www.iranicaonline.org/articles/sogdian-trade
• Carter V. Findley, The Turks in World History, (Oxford University Press, October 2004) ISBN 0-19-517726-6
• «حماسه در ادبیات ترکی». دانشنامهٔ جهان اسلام. 
• «ʿĀŠEQ». Iranica. 
• «Turkic peoples». Encyclopædia Britannica. بازبینی‌شده در ۲۵ ژوئیهٔ ۲۰۱۳. 
• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا، «Turkic peoples»، ویکی‌پدیای انگلیسی، دانشنامهٔ آزاد (بازیابی در ۲۵ ژوئیهٔ ۲۰۱۳).
• http://books.google.com/books?id=-LWbBMm27w8C&lpg=PP1&pg=PT84#v=onepage&q&f=false
• «Culture». gagauzia. 
• «Chuvash». Encyclopedia Britannica. 
• «Sakha». Encyclopedia Britannica. 
• «Yakut - Religion and Expressive Culture». everyculture. 
• محسنی، محمدرضا، ۱۳۸۹: پان‌ترکیسم، ایران و آذربایجان، انتشارات سمرقند، ص۹۷
• Kobishchanov, Yuri et al. Axum. Pennsylvania State University Press, 1979; p. 89
• Ronald G. Suny: What Happened in Soviet Armenia? Middle East Report, No. 153, Islam and the State. (Jul.  – Aug. , 1988), pp. 37–40.
• An Introduction to the History of the Turkic Peoples pp. 385-6
• "The spread of Turkish in Azerbaijan", Encyclopaedia Iranica,. Retrieved 11 June 2006.
• >Peoples of Western Asia By Marshall Cavendish Corporation
• سیری در تاریخ سیاسی اجتماعی ترکمنها، امین‌الله گلی، نشر علم، ۱۳۶۶
• Pierre Oberling. “QAŠQĀʾI TRIBAL CONFEDERACY i. HISTORY”. In Encyclopædia Iranica. vol. 1. Bibliotheca Persica Press, July 20, 2003. ISBN ‎0710091109. Archived from the original on 02 April 2013. Retrieved July 20, 2003. 
• http://www.loghatnaameh.com/dehkhodaworddetail-c3e1a26362c34adebd653ebfb3bf2dad-fa.html
• دائرةالمعارف بزرگ اسلامی - افشار
• Joshua Project - Ethnic People Groups of the Turkic Peoples Affinity Bloc
• Tapper, Richard (1997). «Frontier Nomads of Iran: A Political and Social History of the Shahsevan.» Cambridge University Press, ISBN 0-521-58336-5, 9780521583367, Page 44
• Reid,.J. J. (2000). «Crisis of the Ottoman Empire: Prelude to Collapse 1839-1878.» Franz Steiner Verlag, ISBN 3-515-07687-5, 9783515076876, Page 210
• Peter Malcolm Holt, Ann Katherine Swynford Lambton, Bernard Lewis (1977). «The Cambridge History of Islam» Cambridge University Press, ISBN 0-521-29135-6, 9780521291354, Page 430
• Richard V. Weekes. Muslim peoples: a world ethnographic survey. AZERI. — Greenwood Press, 1978 — p. 56 — ISBN 978-0-8371-9880-4
• Российский этнографический музей. Афшары.
• «Азербайджанцы». در Great Soviet Encyclopedia. بازبینی‌شده در Sep 13, 2013. 
• Vladimir Ivanov, "Further notes on gypsies in Persia", J[R]ASB, new series, vol.16, no.7.1920
• Richard N. Frye and A. M. Sayili, "The Turks in Khurasan and Transoxania at the time of the Arab conquest", The Moslem world, XXXV, no.4 (Oct.1945)
• ابن‌حوقل، ص 419
• اصطخری، ص 253
• idem, "Irano-Turkic", in Turkic-Iranian contact areas: historical and linguistic aspects, ed. Lars Johanson and Christiane Bulut, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2006
• Ghaznavid Dynasty. (2009). Encyclopædia Britannica. Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica.
• Seljuq. (2009). Encyclopædia Britannica. Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica.
• Afsharid Dynasty. Oxford Islamic Studies
• Qājār Dynasty. (2009). Encyclopædia Britannica. Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica.

منابع

• تاریخ طبری جلد ۱، ص ۸۹۵ و ۸۹۶ (پیشینه واژهٔ ترک)
• حاشیهٔ برهان چ معین (پیشینه واژهٔ ترک)
• پژوهشی پیرامون زبان، دین، خط ترکان، مؤلف و مترجم حسین شرقی / کتابخانه ملی ایران ۱۲۴۷۶–۷۸م (پراکندگی اقوام ترک)