موروها

مورها یا موروها (به اسپانیایی: Moro) به مسلمانان اسپانیا گفته‌می‌شد که نژادی عربی-اسپانیایی-بربری داشتند و امروزه عمدتاً در شمال غرب آفریقا زندگی می‌کنند.

موروها در اصل ساکنان استان رومی موریتانیا بودند که دربرگیرنده شمال غربی الجزایر و شمال مراکش امروزی است. آنها پس از حمله به شبه‌جزیره ایبری در سدهٔ هشتم میلادی و به‌دنبال ایجاد خلافت‌های امویان و مرابطان، بزرگترین تمدن عربی-آندلسی را در شهرهایی همچون کوردوبا، تولدو، گرانادا و سبیا به‌وجود آوردند.

حدود استان رومی مورتانیا با خط زرد مشخص شده است.اما

مسیحیان به رهبری آلفونسوی چهارم در سدهٔ ۱۱ میلادی تلاش‌های خود برای بازپس‌گیری اسپانیا را آغاز کردند که با شکست کامل موروها در ۱۴۹۲ به پایان رسید. در طول این مدت و تا یک سده پس از آن بسیاری از موروها یا خود به شمال آفریقا گریختند و در آنجا ساکن شدند و یا توسط دولت اسپانیا از آن کشور اخراج شده و در شمال آفریقا پناه جستند..

تاریخچه و خدمت مورها به اسپانيا

واژهٔ «مورو» از Maurus لاتین گرفته شده است که نخستین بار رومیان از آن برای نامیدن ساکنان استان رومی موریتانیا که متشکل از شمال غربی الجزایر امروزی و بخش شمالی مراکش امروزی بود استفاده کردند. اینان دارای نژادی عربی-بربر بودند و در سدهٔ هشتم میلادی اسلام آورده و مسلمان شدند. آنان سپس به سمت جنوب غربی آفریقا و نواحی شمال غربی قاره به سمت اسپانیا پراکنده شدند.

در زمان طارق بن زیاد آنان از جبل‌الطارق گذشتند و در ۷۱۱ بدون هیچ مشکلی پادشاهی ویزیگوتی رو به زوال رودریک را مورد تاخت و تاز خود قرار دادند. آنان سپس با گذر از کوه‌های پیرنه وارد فرانسه شدند اما شارل مارتل در ۷۳۲ موفق شد آنان را در مکانی به نام تور شکست داده و به عقب براند. در ۷۵۶ عبدالرحمان یکم، دودمان اموی را در کوردوبا پایه‌گذاری نمود و این امیرنشین در زمان عبدالرحمان سوم به خلافت قرطیه تبدیل شد. در این زمان دربار موروها از نظر ثروت، فرهنگ و شکوه و جلال رو به گسترش بود و شهرهای جنوبی تولیدو، کوردوبا و سبیا به سرعت به مراکز فرهنگ جدید بدل شده و دانشگاه‌ها و گنجینه‌های معماریشان شهرت یافت.

در اوخر سدهٔ دهم میلادی نایب‌السلطنه المنصور وارد درگیری نظامی سختی با مسیحیان شمال اسپانیا شد و تنها در آنجا بود که کشورگشایی‌های موروها با مشکل مواجه گردید. در ۱۰۳۱ خلافت کوردوبا به دلیل قدرت‌خواهی‌های حکام محلی از هم پاشید و مرابطان در ۱۰۸۶ ادارهٔ اسپانیا را در دست گرفتند. با این حال آنان نیز خیلی زود رو به زوال گذاشتند و موحدون در ۱۱۷۴ جای آنان را گرفتند. با این حال انجام کشورگشایی‌هایی پی‌درپی در این مدت سبب شده بود تا هزاران صنعتگر ماهر و کشاورز توانای موروتبار به اسپانیا بیایند و نقش مهمی در شکوفایی روبه‌رشد آن سرزمین ایفا کنند. اما بسیاری از این افراد در طی نبردهای منجر به سقوط آندلس که در سدهٔ یازدهم میلادی آغاز گردید یا کشته شدند و یا پس از بازپس‌گیری اسپانیا توسط مسیحیان از آن کشور اخراج شدند.

امروزه آثار فرهنگی بیشماری از مسلمانان در اسپانیا باقی مانده است که یکی از نمونه های آن وجود پانزده هزار جلد کتاب خطی در کتابخانه های معتبر اسپانیا و دیگر آثار مهم تاریخی است که نشانگر عظمت دوران اقتدار مسلمین در آن دیار است. (21) 

در عصر حکومت مسلمین بر اندلس علم طب پیشرفتهای کم نظیری کرد، و ابداعات بیشماری در رشته های جراحی، طب بالینی، و طب گیاهی (زیربنای طب امروزی) پدید آمد. پیشرفتها و تجربه های مسلمانان در رشته طب به درجه ای از کمال رسید که اطبای اندلس قرن یازدهم ظریف ترین ابزار جراحی را ساختند و از متد بیهوشی قابل کنترل استفاده کردند. در زمینه بیماریهای عفونی به تحقیق پرداختند و دیری نگذشت که نخستین داروخانه اروپا در اندلس افتتاح شد. (22) در بررسی دوره اسلامی تاریخ اسپانیا تردیدی باقی نمی ماند که اروپاییها تحت تاثیر این دوره قرار گرفتند. با توجه به خدمات اندلس به اروپاییان، می توان گفت که ارتشهای فاتح این منطقه از شکوه و عظمت شهر سویل (اشبیلیه) در حیرت شدند زیرا مسیحیان هیچ گاه مشابه آن را در اختیار نداشتند و این امر نمایانگر رونق اقتصادی، رشد یابندگی سازمان مدنی، پیشرفت فنی و شکوفایی علمی و ادبی آن دوران بود. زندگی اندلس بواقع جنبه ای اصیل از تجربه بشری است. بناهای زیبا مثل مسجد بزرگ قرطبه، و قصر الحمراء در غرناطه نشان از عظمت و فرهنگ اسلامی در اسپانیا دارد. (23) 

از قرن چهارم هجری به بعد شتاب گسترش کتابخانه ها در ممالک اسلامی شگفت انگیز است. در قرطبه خلیفه اموی اندلس حکم دوم (متوفی 366 ه ق) کتابخانه عظیمی تاسیس کرد که در حدود چهارصد هزار جلد کتاب داشت و تنها فهرست آنها بالغ بر چهل و چهار دفتر می شد. در غرناطه در عصر امویان هفتاد کتابخانه عمومی وجود داشت. سلطان مراکش هنگام عزیمت از اندلس کتابخانه خود را در یک کشتی به مقصد فرستاد. می گویند که کشتی به دست دزدان دریایی افتاد. کتابخانه مزبور که بالغ بر 300 تا 400 هزار جلد کتاب بود سرانجام به دست فیلیپ سوم پادشاه اسپانیا افتاد و هسته اصلی کتابخانه اسکوریال شد. (24) 

ایالت زیبا و تاریخی اندلس (به تلفظ اسپانیاییها آندالوزی) نه تنها در میان شهرهای اروپا ممتاز است بلکه برای خود معنی و مفهوم خاص دارد. اندلس در حقیقت جنوبی ترین نقطه اروپاست که در آن جا واندالها و گتهای غربی با یکدیگر درآمیختند. سپس در شمال آفریقا تحلیل رفتند و آن گاه همه منطقه به تصرف مسلمانها درآمد و اسلام آن جا را با فرهنگ غنی و پربار خود اشباع کرد و تمدن و اسلوب معماری اصیل خود را در شهرهای قرطبه، اشبیله، غرناطه باقی گذاشت به طوری که امروز نیز اندلس سنتهای آن دوران را از سبک معماری شهر و روستا تا شیوه کشاورزی و گرفتن روغن زیتون و مانند آنها حفظ کرده اند. (25) 

سپاهیان اسلام که بدون خانواده و همسر به اسپانیا رفته بودند در ابتدای امر فقط کلنیهای نظامی تشکیل دادند ولی بعد از سقوط حکومت اموی در دمشق عبدالرحمن بن معاویه بر اندلس تسلط یافت و سلسله امویان اندلس را بنیان نهاد. حکومت عبدالرحمن اول (756 تا 788) کلنیهای نظامی را اسکان داد و رژیمی مستقل به وجود آورد و فرهنگ سرشار وپربار اسلام در آنجا استقرار یافت، شیوه های کشاورزی و آبیاری مشرق زمین رایج شد. با اسکان یافتن مسلمانان که در آن جا به آنان «مورو» اطلاق می شد عصر طلایی اندلس نیز آغاز شد. در سال 785م بزرگترین مسجد اعظم اسلامی در اروپا به همت عبدالرحمن جوان در اندلس به وجود آمد، این مسجد در قرطبه و بر روی یک معبد رومی و یکی از کلیساهای گت غربی ساخته شد که 179 متر درازا و129 متر پهنا داشت. بزودی تمدن دیرپای مسیحیت قویا تحت الشعاع تمدن و فرهنگ مواج و پربار اسلام نوپا قرار گرفت و شکوه و عظمت اسلام و تمدن اسلامی چشم مسیحیان اروپا را خیره ساخت. تشریفات درباری مشرق زمین در آندلس رواج پیدا کرد، صنایع زرگری و قالی بافی گسترش یافت، کتاب و دانش اهمیت فراوان پیدا کرد، کتابهای کهنه و قدیمی گردآوری شده در یک کتابخانه بزرگ جای گرفت. سلاطین مسلمان اندلسی ادبا، شعرا، نقاشان و هنرمندان را در دربار خود گرد آورده و عظیمترین کانون فرهنگی - هنری شرق و غرب را وجودیت بخشیدند و به روایتی قرطبه را پایتخت شرق در غرب درآوردند. در زمان هارون الرشید (766-809) مترجمان عرب آثار ارسطو و افلاطون و سقراط و ارشمیدس را به زبان عربی برگرداندند. مسلمانان اراضی بایر را آباد کردند، قناتها و کاریزهای بسیار حفر کردند، آب انبارها ساختند، سطح کشاورزی را بالا بردند، و هنر باغ سازی و معماری اسلامی را ترویج کردند. آنان کشت گیاهان و میوه های غیربومی از قبیل نیشکر و خرما و زردآلو و هلو را رواج دادند و هنرهای دستی اسلامی نظیر ابریشم دوزی، پارچه بافی، دباغی، کاشی سازی و اسلحه سازی را به صورت صنایع مادر درآوردند. (26) 

از مهمترین آثار دیدنی اسپانیا که هر سال مورد بازدید میلیونها جهانگرد واقع می شود می توان مسجد بزرگ الکازار در غرناطه، کاخ الحمراء، کاخ مسلمانان در قرطبه و مساجد بزرگ را نام برد. (27) یکی از این آثار مناره مسجد جامع اشبیلیه است که رواقها و گنبدهای آن ویران شده، اما اصل بنا برجا مانده و به کلیسای جامع ملحق شده است. دقیقا بالای منارهاتاقکی ساخته اند که بر دیوارهای آن چند ناقوس صلیب و تندیس آویخته شده است. مناره مذکور پس از آن که کار کرد و هویت اسلامی خود را از دست داد به مدت چند قرن نام «زوما» Zuma منسوب به جمعه یا صومعه را به خود رفت سپس به «خیرالدا» Giralda شهرت یافت که هنوز به این نام خوانده می شود. علی رغم تفرقه های سیاسی بین حکام مسلمان در آندلس، فعالیتهای هنری و فرهنگی متوقف نشد. بدین لحاظ تمدن و فرهنگ اسلامی در اشبیلیه قرن دوازدهم و غرناطه قرن چهاردهم عالی ترین مدارج ترقی و خلاقیت خود را پشت سر گذاشت. برج طلایی اشبیلیه یکی دیگر از این آثار است. دیوارهای این برج را با خشتهای سرامیک طلایی پوشاندند و مناره مسجد اعظم نیز در سال 1184 بر تمامی شهر سایه گسترد. این آثار بر شکوفایی تمدن این شهر در عصر اسلامی دلالت دارد. (28) قصر سلطنتی الکازار (القصر) با ستونهای عظیم خود و سالنهای تزئین شده و آبنماها و حوضها و چشمه هایش در راهروهای پرپیچ و خم و خنکش زیباترین و فریباترین پدیده معماری اروپا به شمار می آمد و فی الواقع نیز جالبترین آمیزه فرهنگ و دانش و ذوق و سلیقه اسلامی محسوب شد. از جمله لشکریانی که تحت عنوان جنگهای صلیبی به مشرق زمین آمدند آنچنان فریفته سبک زندگی شرق شدند که سبک مذکور را با خود برای اروپا به ارمغان بردند. (29) 

خلفای اسلام کاخهای متعددی برای اقامت خویش ترتیب داده بودند ولی مقر رسمی آنان کاخ القصر (الکازار) در قرطبه بوده است پارک مجد این کاخ بسیار وسیع و دارای طرحی دلپذیر است. در انتهای پارک بنایی کوچک و اختصاصی ساخته شده که سبک آن نظیر سبک بناهای بغداد است. 

خلفای بنی امیه در قرطبه از لحاظ علاقه به شوکت و جلال دست کمی از خلفای عباسی در بغداد نداشتند. تشریفات و تجملات آنان به منظور خیره کردن عامه بخصوص فرستادگان اجنبی بود. (30) جنبش ترجمه آثار اسلامی در شهرهای مختلف اسپانیا شکل گرفت و شهر طلیطله (تولدو) مهمترین و فعالترین این شهرها به شمار می آمد. زیرا این شهر بیش از سایر شهرها از کتابخانه های عربی برخوردار بود. سه گروه در این شهر سکونت داشتند: مسیحیان، اعراب مسلمان، و یهودیان. یهودیان در زمینه ترجمه نقش واسطه را در میان مسیحیان و مسلمانان ایفا می کردند. می توان جنبش ترجمه در طلیطله را به دو مرحله تقسیم کرد. در مرحله اول کتابهای عربی به زبان لاتینی ترجمه می شد ولی در مرحله دوم کتابهایی که به زبان عربی نوشته شده بود مستقیما به زبان اسپانیایی برگردانده می شد. رشد جنبش ترجمه در مرحله اول از طریق حکومت مرکزی در ممالک مسیحی نشین اسپانیا صورت نمی گرفت بلکه تلاش اسقفها و علما موجب پیشرفت این جنبش بود. این عده توانستند از اعضای خود گروهی را تشکیل دهند که ترجمه آثار عربی را سرلوحه کار خود قرار داده بودند. 

مسیحیان نمی توانستند بدون کمک مسلمانان و بهره برداری از ترجمه های ایشان به تالیفات علما و فلاسفه یونانی ست یابند و تا چندین قرن اوضاع بر همین منوال ادامه داشت. جنبش ترجمه در طلیطله در پرتو تلاشها و تشویقهای رایموند اسقف شهر همچنان به پیش می رفت و به همین سبب با وجود مراکز دیگر ترجمه در شهرهای مختلف اسپانیا مثل بارسلون، سگوویا، پامپلونا...، طلیطله همچنان مراکز دیگر ترجمه در شهرهای مختلف اسپانیا به شمار می آمد. 

مرحله دوم جنبش ترجمه به نام مدرسه عربی اسپانیا معروف شد و تاسیس و سرپرستی این مدرسه با تلاش سلطان کاستیل صورت گرفت. او می خواست به رهبران طلیطله و اشبیلیه و دیگر شهرهای اسلامی که دانشمندان خود را مورد تفقد قرار می دادند اقتدا کند. معاونان یهودی کاستین سبب شدند تا متون عربی به جای ترجمه به زبان لاتینی، به زباناسپانیایی ترجمه شود زیرا یهودیان از زبان لاتینی به عنوان مهمترین حربه مسیحیت ناخشنود بودند به همین سبب یهودیان در قرن هفتم هجری خواهان آن بودند که متون قدیمی به زبان اسپانیایی ترجمه شود و هم ایشان بودند که نوشتن کتابهای تاریخی علمی را به زبان رومی متداول کردند. در مدرسه ترجمه بیش از یکصدوشصت مترجم مشغول کار بودند. این عده می توانستند به ترجمه هزار اثر بپردازند. (32) 

در میان علمای اسلامی اندلس مشهورترین ادبا ابن زیدون و ابن سهل و مشهورترین فیلسوف ابن رشد بوده اند. 

فلاسفه اسپانیا کتابهای فلسفی مختلفی نگاشته اند که همگی نشان از تاثیرپذیری منفی یا متفاوت مؤلفان آن از فلاسفه مسلمان دارد. برای مثال دومینگو گونسالبو متوفی به سال 1182میلادی (578 هجری) کتابی به نام دگرگونیهای جهان Deprocessione Mundi نوشت. وی این کتاب را که از قدیمیترین و مهمترین کتابهای فلسفی مسیحی است، درهفت فصل تدوین کرد و کلمه به کلمه آن را از آثار ارزشمند ابن سینا در فلسفه و ماوراءالطبیعه گرفته است. موضوع بحث تمام این فصول صفات الهی است. کتاب افراد و یگانه گونسالبو از شفای ابوعلی سینا اقتباس شده و کتاب فروع فلسفه او از احصاءالعلوم فارابی تقلید شده است. (33) 

بسیاری از دانشمندان و فلاسفه مسلمان در مدارس دارای موقعیتهای برجسته بودند و مترجمان به ترجمه تالیفات ایشان به زبانهای لاتینی و اسپانیایی و عبری می پرداخته اند. ابوالولیدبن رشد از مهمترین دانشمندان اسلامی اندلس بوده است. در قرن سیزدهم کتابهای ابن رشد در طبیعیات و مابعدالطبیعه را به زبان عبری ترجمه کردند. 

تاریخ پرماجرای کشورهای اسلامی در طول چهارده قرن حوادث گوناگون و رویدادهای تلخ و شیرین بسیاری را ضبط کرده است ولی کمتر حادثه ای همانند سرنوشت شوم سرزمین زیبای اندلس تکان دهنده و عبرت انگیز می باشد. بی جهت نیست با آن که قرنها از آن تاریخ می گذرد هنوز خاطره سرگذشت اندلس زنده باقی مانده است. در گوشه و کنار شهرهایاسپانیا در میان آن همه جلوه گریهای طبیعت مناظر جالبی به چشم می خورد که در سایر نقاط اروپا دیده نمی شود. این مناظر طبیعی نیستند بلکه ساخته های دست بشرند و هر کدام از آنها 700 تا 1000 سال عمر دارند ولی در عین حال بقدری پرجاذبه و تاثیر گذارند که از همه چیز بیشتر بازدید کنندگان کشور اسپانیا را به خود جلب می کنند. این آثار وعمارتها همانها هستند که از زمان حکومت مسلمین در اسپانیا به یادگار مانده و عظمت و جلال و ابهت تمدن مسلمانان را در خاطره هر بیننده ای زنده می سازد. گرچه تماشای مسجد الحمراء، مسجد قرطبه، عمارت القصر و قصر الحمراء همه کس را مجذوب خود می کند ولی برای مسلمانان جلوه و تاثیری دیگر دارد و خاطره های تلخ و شیرین را زنده می کند. شیرین از این جهت که در لابلای کاشیکاریهای زیبا و سقفهای مقرنس و ایوانهای مرتفع آن آثار یک تمدن خیره کننده و باشکوه دیده می شود. و عظمت و جلال هفت قرن حکومت مسلمین را به یاد می آورد و تلخ از این جهت که بیننده را به یاد انقراض این تمدن بزرگ می اندازد. و به خاطر می آورد که اروپای مسیحی چگونه توانست با نقشه های مرموز و خطرناک جای پای خود را در این سرزمین زیبا باز کند و دست مسلمانان را از آن کوتاه نماید. چگونه توانست جوانان مسلمان را از مسیر دینی خود منحرف کند و سرزمین اندلس را با خون آنان رنگین سازد و بر آن سرزمین مسلط شود. (34)

سقوط آندلس

در ۱۰۸۵ آلفونسوی چهارم، پادشاه لئون و کاستیا موفق به بازپس‌گیری تولیدو از موروها شد اما بزرگترین پیروزی مسیحیان در نبرد ناواس ده تولوسا اتفاق افتاد و این پیروزی آغازی بر سقوط مسلمانان بود. کوردوبا در ۱۲۳۶ به دست فردیناند سوم کاستیا افتاد و دژهای مسلمانان با ادامه یافتن جنگ یکی پس از دیگری سقوط کرد. در این زمان تنها امارت غرناطه بود که در کنترل مسلمانان قرار داشت. در ۱۴۸۷ فردیناند دوم آراگون و ایزابلای یکم کاستیا پس از محاصره‌ای طولانی مالاگا را نیز بازپس گرفتند و در نهایت گرانادا نیز در ۱۴۹۲ به دست آنان فتح شد.

با وجود پیروزی مسیحیان اما هنوز بسیاری از موروها در اسپانیا باقی‌مانده بودند. در این میان آن دسته از موروهایی که هنوز بر دین خود اصرار داشتند مودیخار (به اسپانیایی: Mudéjar) و آنانی که مسیحی شده بودند موریسکو نام گرفتند. به آنان اجازه داده شد تا در اسپانیا بمانند اما به شدت بر رفتار و کارهایشان نظارت می‌شد.

اخراج از اسپانیا

نوشتار اصلی: اخراج موریسکوها

موروها در زمان فیلیپ دوم مورد آزار و اذیت بسیاری قرار گرفتند، در ۱۵۶۸ سر به شورش برداشتند و در دادگاه‌های تفتیش عقاید متهم شده و تقریباً منقرض شدند. سرانجام در ۱۶۰۹ حکم اخراج موریسکوهای باقی‌مانده نیز صادر شد و آنان از اسپانیا بیرون رانده شدند. بدین ترتیب شکوه تمدن موروها در اسپانیا به‌تدریج نابود گردید هرچند نقش آنان در کمک به پیشرفت‌های اروپای غربی بویژه اسپانیا در زمینه‌های هنر و معماری، پزشکی و علوم و آموزش ناشمردنی است.

نگارخانه

• 

  خوان دِ پارخا

• 
• 
• 
• 
•