دیوان لغات الترک

دیوان لغات ترک فرهنگنامه‌ای ترکی-عربی است که در مورد زبان ترکی توسط محمود کاشغری در سال ۴۶۶ هجری قمری معادل قرن ۱۱ میلادی نوشته شده است. این کتاب در اصل برای یاد دادن ترکی به اعراب نوشته شده اما همچنین به تاریخ، فولکلور، میتولوژی، جغرافیا، مردم‌شناسی و ادبیات اقوام ترک پیش و پس از اسلام، قواعد دستوری زبان‌های ترکی و گویش‌شناسی آن‌ها می‌پردازد. این فرهنگنامه در هشت کتاب و هر کتاب در دو بخش و هر بخش بر اساس هنجارهای صرف زبان عربی سامان یافته و حاوی ۷۵۰۰ تکواژ، ۲۹۰ گفتاورد و ۲۲۰ چکامه است.

دیوان لغات ترک نخستین واژه نامه در سمت و سوی تدوین کلیاتی از ترکی پژوهی و با صیغه دانشنامه ای است که کاشغری با طرح ریزی عجیب و سخت باوری در آن مخزن واژگان ترکی را طبق قواعد صرف زبان عربی در سیستمی بهنجار و با سامان و با شرح ظرایف و دقایق فرهنگ ترکی و نمونه های ادبیات شفاهی و حماسه ها و اساطیر کهن مردمی، سازه بندی کرده است . کاشغری این اثر را در ۸۲ سالگی تالیف کرده و در ۹۷ سالگی در اواخر قرن پنجم وفات کرده است .

در کتاب لغات الترک، به دلیل همسایگی نزدیک غزها با خوارزم و دیگر نواحی زیست‌بوم ایرانی در آسیای مرکزی، زبانشان از زبان‌های ایرانی وام‌واژه گرفته است.

نقشه جهان و توزیع اقوام ترک در آن، دیوان کاشغری

ساختار اصلی

دیوان لغات الترک در هشت کتاب به شرح زیر، ساختار اصلی و عمده یافته است :

1. کتاب همزه
2. کتاب سالم
3. کتاب مضاعف
4. کتاب مثال
5. کتاب ذوالثلاثه
6. کتاب ذوالاربعه
7. کتاب ذوالغنه
8. کتاب ذوالساکنین

سپس هر کتاب به دو بخش "اسما" و "افعال" تقسیم شده است . در هر دو بخش با توجه به صور و اَشکال املای لغات ترکی در آن عصر، نخست لغات دو واجی، سپس سه واجی، چهار واجی، پنج واجی و سرانجام واژه های شش واجی به ترتیب الفبایی آمده است .این سازه نگاری، در هرجا لغات سالم را از غیر سالم جدا کرده و الفاظ مهموز، اجوف، لفیف، مثال، مضاعف و ناقص را نیز جداگانه تنظیم کرده است .

اساطیر مذکور در دیوان لغات الترک

در این کتاب چندی از داستان های اساطیری ترکان آمده است که قسمتی از این داستانها چنین اند :

1. به هنگامی که ذوالقرنین سمرقند را پشت سر گذاشته و به سرزمین ترکان گام می گذارد، با فرمانده جوان ترکان موسوم به شو رو در رو می شود . وی کسی بود که قلعه ی شو در نزدیکی بلاساغون را نیز بنا کرده بود . هر روز در ایوان کاخ وی در شهر سیصد و شصت بار برای بیگان طبل و دهل می نواختند و ...
2. هنگامی که اسکندر به سرزمین اویغوران نزدیک شد، با چهار هزار سرباز خاقان رو در رو گشت که به هر دو سوی پشت و روی خود تیر اندازی می کردند و ... (اشاره به تیراندازی پارتی)
3. خاقان ترک سربازان جوانی را برای مقابله با اسکندر اعزام می دارد . وزیرش از او می خواهد که افراد تجربه دیده را اعزام کند و ...
4. خاقان شو برای مقابله با سربازان ذوالقرنین قشونی را می فرستد و در آلتون قان به هم می رسند اما با هم صلح کرده و ...

نقل اسامی خاص

در دیوان یکصد و ده اسم خاص آمده است که سه گونه اند :

1. اسامی ترکی الاصل
2. اسامی عربی الاصل
3. اسامی فارسی الاصل

بجز تعداد انگشت شمار اسم فارسی الاصل ، ۲۰% از آنها عربی و بقیه ترکی اند . اسامی عربی الاصل عبارتند از : نوح، ابراهیم، اسحاق، عیصو، یافث، فقاج، حسین، ثابت، سلیم و جز آن.

شعر پژوهی

تمام اشعر مذکور در کتاب دارای وزن هجایی هستند . وزن هجایی، وزن بومی و ملی ترکی است که از گذشته های بسیار دور تغذیه می شود . برخی از قالب های هجایی بسبب کاربرد بیشتر، نامهای خاصی یافته اند، نظیر : گرایلی، قوشما، بایاتی و جز آن .حداکثر شمارش هجایی یک مصراع ۱۶ هجاست بسبب تناسب و انتظام هجاهای مصاریع، قانون تقطیع نیز برای هر مصراع جاری است .

با تدبر در کتاب می توان قالبهای شعری رایج در عهد قراخانیان را دانست که چندی از آنها به این شرح اند :

1. قالب پنج هجایی با تقطیع آزاد
2. قالب شش هجایی با تقطیع آزاد
3. قالب هفت هجایی با تقطیع آزاد
4. قالب هشت هجایی با تقطیع ۴+۴
5. قالب ده هجایی با تقطیع ۵+۵
6. قالب یازده هجایی با تقطیع ۷+۴
7. قالب دوازده هجایی با تقاطیع ۴+۴+۴ و ۶+۶ و ۷+۵
8. ...

اقتفا

آثار متعددی در اقتفای این کتاب تألیف شده است که می توان برخی از آنها را چنیین برشمرد:

الادراک للسان الاتراک

حلیة اللسان و حلبة البیان

بلغة المشتاق فی لغة الترک و القفجاق

زهر الملک فی نحو الترک

الدرة المضیئه فی لغة الترک

اشذور اذهبیه و القطع الاحمدیه فی لغة الترکیه

نادر الدهر علی لغة ملک العصر

ترجمان المترجم بمنتهی الارب فی لغة الترک و العجم و العرب

مقدمة الادب

التحفة الزکیه فی لغة الترکیه

میسرة العلوم

پیوند به بیرون

متن دیوان لغات الترک

منبع

دیوان لغات الترک، محمود کاشغری، ترجمه و تصحیح دکتر حسین محمدزاده صدیق، نشر اختر