ادبیات کردی

ادبیات کردی به نوشته‌ها، سروده‌ها و داستان‌هایی گفته می‌شود که به گویشهای زبان کردی مانند کلهری، سورانی، کرمانجی و گورانی نوشته یا سروده شده‌اند. از بزرگان ادبیات کلاسیک کردی می‌توان به جزیری، احمد خانی، نالی، مولوی کرد، خان منصور و شاکه، غلامرضا ارکوازی ومستوره اردلان اشاره کرد. از میان معاصران هم می‌توان شیرکو بی‌کس، عبدالله پشیو، هژار و هیمن اشاره کرد. به طور کلی آثار شعر کردی در طول تاریخ بسیار زیادتر از آثار نثر کردی است.

ادبیات گورانی

نوشتار اصلی: ادبیات گورانی

صرف نظر از تفاوتهای زبانشناختی زبانهای کردی و زبان گورانی، نوشته‌های گورانی در بیشتر منابع به عنوان بخشی از ادبیات کردی یاد شده‌اند. بخشی از قدیمی‌ترین آثار مکتوب در ادبیات گورانی سروده‌های دینی یارسان هستند که به زبان گورانی سروده شده‌اند. شاهنامه کردی از آثاریست که به هورامی سروده شده است. گورانی و هورامی تا ابتدای سدهٔ نوزدهم در دربار اردلان و تا ابتدای سدهٔ بیستم در جنوب کردستان زبان رایج ادبی محسوب می‌شد. بخش اعظم ادبیات دینی یارسان به هورامی و گورانی نگارش شده و هورامی و گورانی زبان آیینی یارسان به شمار می‌آید. همچنین بخش زیادی از ادبیات گورانی را منظومه‌های بلند تشکیل می‌دهند که عمدتاً مضمونی عاشقانه یا حماسی دارند و سرایندهٔ برخی از آن‌ها، مانند برزونامه ناشناخته مانده است. از بزرگان ادب هورامی می‌توان بیسارانی، صیدی و مولوی کرد را نام برد.

ادبیات کرمانجی

متون مقدس آیین یزیدی مانند مصحف رش از قدیمی‌ترین نوشته‌های کرمانجی به شمار می‌روند، که در حدود سده دوازده میلادی با رسم‌الخط مخصوص یزیدیان نوشته شده است . طلوع و رشد ادبیات کرمانجی را می‌توان همزمان با ملای جزیری و علی حریری دانست. غزلهای جزیری از مشهورترین نمونه‌های غزل کرمانجی اند. دامنه اشعار این گویش با کارهای فقی طیران و احمد خانی گسترده شد. احمد خانی علاوه بر نگارش مم و زین غزلهایی هم سروده که بازیل نیکیتین آنها را هم طراز اشعار مولانا می‌داند. شاعران دیگری همچون سیاهپوش و ملای باته‌ای از مشاهیر ادب کلاسیک کرمانجی هستند. از معاصرانی که به این گویش نوشته‌اند، می‌توان جگرخون و جان دوست را نام برد.

ادبیات کردی جنوبی (کلهری، لکی، ایلامی)

تا اوایل سدهٔ هجدهم میلادی متنی به گویش کردی جنوبی در دسترس نیست و سرایندگان جنوب کردستان برای سرایش از زبان گورانی استفاده می‌کردند. ملا پریشان دینوری، غلامرضا ارکوازی، شاه خوشین، الماس خان کندوله‌ای، خانا قبادی و … از شاعرانی هستند که در سده‌های هفتم تا هجدهم در منطقهٔ جنوب کردستان ظهور کرده‌اند و همگی آثار خود را به زبان گورانی نوشته‌اند. از ابتدای قرن هجدهم با ظهور خان منصور و شاکه سرایش به کردی جنوبی هم شکل می‌گیرد، اما به یک سنت ادبی تبدیل نمی‌شود. زبان گورانی تا ابتدای سدهٔ بیستم کماکان زبان ادبی رایج در جنوب کردستان باقی می‌ماند و از این تاریخ به بعد به تدریج جای خود را به کردی جنوبی و لهجه‌های گوناگون آن می‌دهد.
در عصر حاضر شاعرانی همچون: شامی کرماشانی، نقی آزاد، پرتو کرماشانی، یدالله بهزاد، جلیل آهنگرنژاد، رضا جمشیدی ،ناهید محمدی، رضاموزونی، سعید عبادتیان، علیرضا خانی، ظاهر سارایی، شیردل ایلپور، فرهاد شاهمرادیان، پرویز بنفشی، علی الفتی، عباسی آرام، حبیب‌الله بخشوده و … آثار قابل توجهی به کردی جنوبی خلق کرده‌اند. یکی از مهمترین جریانات ادبی در این گویش معتبر زبان کُردی، جریان شعر دهه‌ی هفتاد کُردی کلهری است. این جریان را شاعران گیلاتغربی آغاز کردندو بعدها در محافلی مثل انجمن ادبی سروه در اسلام‌آباد غرب شکوفاتر شد. پیشگامان شعر نوین کردی کلهری عبارتند از: جلیل آهنگرنژاد (با انتشار نه‌رمه واران)، سعید عبادتیان، رضا موزونی، علی الفتی (با انتشار چهار کتاب گرمیان. گرمه شین. سانه ناو و سزیان وفر)، رضا حمشیدی (با انتشار سه کتاب دواره چیوزه دیم-یی داوان هساره و دنگ چویلد تی). بعدها نیز شاعرانی مانند حامد شبابی -مهوش سلیمانپور و… به این مجموعه اضافه شد

در ادبیات لکی نام‌هایی مثل: آرش افضلی، لک امیر، قاسم ارژنگ، از مشهورترین‌ها هستند در ابیات ایلامی نیز ظاهر سارایی، عباسی آرام، حبیب‌الله بخشوده، فرهاد شاهمرادیان، محمدرضا رستمپور، خالصی و… آثار قابل توجهی دارند

ادبیات سورانی

اگرچه اشعار سورانی پیش از نالی نایاب نیستند و کسانی چون ابن حاج یا بعضی از کردهای یارسان، مثل ایل بگی جاف یا عابدین جاف، هم شعر سورانی دارند، اما طلیعه مکتب شعری سورانی را می‌توان همزمان با نشر اشعار نالی، غزلسرای نامدار کرد، در ابتدای قرن ۱۹ دانست. سپس شعرایی چون کردی، سالم (شاعر) و حاجی قادر کویی، محوی، وفایی، ناری، حریقی و قانع بیشتر بر دامنه ادب سورانی افزودند. حسن قزلجی و ابراهیم احمد از اولین کسانی بودند که به گویش سورانی داستان‌نویسی کردند. عبدالله گوران شعر نو کردی را پایه‌گذاری نمود. هژار شاعر، مترجم و فرهنگ نویس، هیمن شاعر، بختیار علی داستان‌نویس برجسته کرد، شیرکو بیکس و عبدالله پشیو از دیگر شخصیت‌های مهم ادبیات سورانی هستند.

منابع

• آکادمی زبان کردی
• بلو، جویس و لیلا ضیامجیدی (مترجم). «کلیات: زبان و ادبیات کردی» (PDF). فصل‌نامهٔ تخصصی گوهران، ش. ۱۶ (بهار ۱۳۸۶): ص۱۴. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۳ سپتامبر ۲۰۱۵. 
• سجادی، علاءالدین، تاریخ ادبیات کردی، چاپخانهٔ معارف، بغداد، چاپ اول، ۱۹۵۱.
• مقدمهٔ دیوان نالی، خدر نالی، گردآوری و تصحیح عبدالکریم مدرس و فاتح عبدالکریم، انتشارات کردستان، سنندج، ۱۳۸۰.

جستارهای وابسته

• فهرست کتاب‌های کردی