لرستان پشتکوه

لُرستان پشتکوه منطقه‌ای تاریخی در غرب ایران، که به صورت تقریبی می‌توان حدود آن را استان ایلام کنونی در نظر گرفت. لرستان واژه‌ای است که به سرزمین‌های لرنشین اطلاق می‌گردد و به معنای گستره جغرافیایی است که مردم لر در آن سکونت دارند. با این توضیح می‌توان حدود لرستان را از دشت‌های غرب خانقین و مندلی در عراق تا دشت ارژن در استان فارس در ایران و از شمال از استان همدان، تا سواحل خلیج فارس به صورت حدودی تعیین کرد. لرستان فیلی خود شامل پشتکوه و پیشکوه می‌شود.

جغرافیا

منطقة لرستان پشتکوه قسمت غربی سرزمین لرستان قدیم است که رشته کوه کبیرکوه آن را از لرستان پیشکوه جدا می‌سازد و قرار گرفتن آن در پشتِ (مغرب) این کوه، وجه تسمیة نام آن است. در منابع قرن سیزدهم از این منطقه نام برده شده است .
لرستان پشتکوه مطابق با ولایت تاریخی ماسبدان است.

وجه تسمیه

ظاهراً قدیمی‌ترین نام منطقه لرستان پشتکوه، «آریوخ» بوده و تا قبل از سده هفتم تا سیزدهم، این منطقه به «اریوحان» شهرت داشته است و شاید محل حَرا که مربوط به اسارت یهودیان است، در همان حوالی باشد. بنیامین تودِلایی این محل را «ارین»، استرابو «ماساباتیس»، پلینی، «مزوباتن» و بطلمیوس ساکنان آنجا را «سامباتایی» و دیونوسیوس «مزاباتایی» نامیده است. دیودوروس در شرح لشکرکشی اسکندر، این محل را «سمبنه» می‌نامد. ظاهراً، پیش از اسکندر نام آریوخ به سَبَد یا سَبَدان تغییر کرد و با پیشوند ماه (منطقه)، به صورت ماه سبدان درآمد که حدود آن کمابیش با حدود لرستان پشتکوه منطبق است
در دوره مغول پشتکوه و پیشکوه به لر کوچک معروف و در قرن دهم این دو منطقه لرستان فیلی نامیده می‌شد و اداره پشتکوه در اختیار اتابکان لر بود بعد از انقراض سلسله اتابکان لر کوچک توسط شاه عباس اداره حکومت لرستان به حسین خان والی از بستگان شاهوردیخان آخرین اتابک لر سپرده شد. زمامداری والیان از ۱۰۰۶ تا ۱۳۴۸ هجری قمری به طول انجامید و حکمرانی آنها همزمان با سلسله صفویه، افشاریه، زندیه، قاجار و پهلوی بود.

تجزیه

نوشتار اصلی: تاریخ لرستان

تا پیش از روی کار آمدن قاجاریه تمام منطقه لرستان زیر نظر والی «حسین خان» به صورت سرزمینی نیمه مستقل اداره می‌شد و مرکز آن شهر خرم‌آباد بود. اما پس از به قدرت رسیدن قاجاریه تغییرات چشمگیری در لرستان صورت گرفت. آقا محمد خان، بانی سلسله قاجاریه، به علت کینه‌ای که از لرهای زندیه در دل داشت نسبت به همه لرها با دیده دشمنی می‌نگریست. جانشین او یعنی فتحعلی شاه به تجزیه لرستان پرداخت، چنانکه لرستان پشتکوه را از لرستان جدا کرد و نفوذ والیان را به همان منطقه محدود ساخت. از آن پس لرستان (پیشکوه) مستقیما زیر نظر ماموران قاجار که اغلب آنها از شاهزادگان و اطرافیان دربار بودند اداره می‌شد. والیان لرستان از لحاظ قدرت سیاسی و استقلال در سطح اتابکان نبودند، ولی برخی از آنها همچون «علی مردان خان» از اقتدار فوق العاده‌ای برخوردار بود.
والیان لُرستان پشتکوه عبارتند از:

1. والی حسن خان
2. حیدر خان والی
3. حسینقلی خان ابوقداره
4. غلامرضاخان ابوقداره

والیان لرستان پشتکوه همیشه در کتیبه‌های خود از لُرستان پشتکوه به نام لرستان فیلی یاد می‌کردنددر جنگ جهانی اول، نام پشتکوه به سبب نزدیکی به مرز در بسیاری از منابع به عنوان منطقه‌ای مهم ذکر شده است

در ۱۳۰۶ خورشیدی مطابق با ۱۹۲۷ میلادی استارک زیباترین سکنه بغداد را لرهای پشتکوهی می‌داند که در گمرکخانه بغداد کار می‌کردند و سالی یک بار نوع معیشت خود را برای تعداد کمی تماشاچی به نمایش در می‌آوردند

دوره پهلوی

در دوره رضا شاه، علی رغم برخی مقاومت‌ها، از نفوذ خان‌ها کاسته شد و لرستان پشتکوه تحت اداره حکومت مرکزی درآمد. در ۱۳۰۲ خورشیدی، در پی لشکرکشی فرماندهان نظامی به لرستان، خوانین در پشتکوه سلاحهای خود را تحویل دادند که تمامی آنها سوزانده شد. در همان سال حسین آبادِ پشتکوه که مقرّ تیمسار کوپال بود به محاصره یدالله خان، پسر والی اسبق، و عده‌ای از اهالی لرستان پشتکوه درآمد اما نیروی اعزامی از کرمانشاهان محاصره را در هم شکستند

منابع

• علی رزم آرا(۱۳۲۰) جغرافیای نظامی ایران: پشت کوه - تهران
• هنری کرزیک راولینسون (۱۳۶۲) سفرنامة راولینسون: گذر از زهاب به خوزستان، ترجمة سکندر امان‌اللهی بهاروند- تهران
• سیسیل جان ادموندز و کلمنت اوگاستس دو بد(۱۳۶۲)دو سفرنامه دربارة لرستان -ترجمة سکندر امان‌اللهی بهاروند و لیلی بختیار-تهران
• حمید ایزدپناه (۱۳۷۲)تاریخ جغرافیایی و اجتماعی لرستان - تهران
• فریا استارک (۱۳۶۴) سفری به الموت لرستان و ایلام، ترجمه و حواشی از علی محمد ساکی - تهران
• علی محمد ساکی (۱۳۶۳) جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان -خرم‌آباد