رشیدالدین وطواط

رشیدالدین وطواط
زادروز	۴۸۱ ق. /۹-۱۰۸۸ بلخ
درگذشت	۵۷۳ ق. یا ۵۷۸/۳-۱۱۸۲ (۹۷ سالگی)
محل زندگی	گرگانج، خوارزم
پیشه	ادبیات فارسی و عربی، ریاست دیوان رسائل خوارزم
نهاد	مدرسه نظامیه بلخ
لقب	ذواللسانین

رشیدالدین وطواط (۱۰۸۸- ۱۱۸۲م) (نسب: محمد بن محمد بن عبدالجلیل) ادیب، نویسنده، شاعر و زبان‌شناس بلخی ایرانی در سدهٔ ششم هجری بود که به فارسی و عربی اثر می‌آفرید. همدوره با خوارزمشاهیان و دبیر دیوان اتسز خوارزمشاه بود. برای اندام کوچکش به او لقب وطواط (به معنای خفاش یا نوعی پرستو) دادند.

رشید از شاهان خوارزمی، آتسز و ارسلان و تکش را درک کرد.

در موقعی که سلطان سنجر هزارسف را محاصره کرده بود انوری شاعر در خدمت وی بود. این دوبیتی نوشت و در شهر انداختند:

ای شاه همه ملک زمین حسبْ تراست		وز دولت و اقبال جهان کسب تراست
امروز به یک حمله هزارسف بگیر		فردا خوارزم و صد هزار اسب تراست

وطواط در هزارسف بود و در پاسخ این بیت نوشت و با تیر برای آنها بینداخت:

گر خصم تو ای شاه شود رستم گرد

یک خر ز هزارسب تو نتواند برد

چون سلطان سنجر پس از رنج و سختی بسیار شهر را فتح کرد سوگند خورد که اگر به وطواط دست یابد وی را هفت پاره کند. وطواط مدت‌ها فراری بود و به دنبال شفیعی که شفاعتش کند تا این که منتجب‌الدین بدیع‌الکتاب رئیس دیوان انشا توانست موجب عفو وی توسط سلطان سنجر شود.

زمانی که وطواط در سنین نزدیک به هشتاد سالگی بود تکش در خوارزم به تخت پادشاهی نشست و وطواط را در یک تخت روان به خدمتش آوردند. وطواط گفت که به دلیل کهولت سن تنها به گفتن یک رباعی برای تبرک بسنده می‌کند. رباعی این است:

جدت ورق زمانه از ظلم بشست		عدل پدرت شکستها کرد درست
ای بر تو قبای سلطنت آمده چست		هان تا چه کنی که نوبت دولت توست

آثار

• حدائق السحر فی دقائق الشعر
• ابکار الافکار فی الرسائل و الاشعار
• عرائس الخواطر و نفائس النوادر
• دیوان فارسی (با بیش از ۸۵۰۰ بیت)
• دیوان عربی
• نثر اللئالی (مطلوب کل طالب من کلام امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب)
• لطایف الامثال و طرایف الاقوال (شرح فارسی ۲۸۱ مَثَل عربی).
• مجموعه رسائل عربی
• فصل الخطاب
• انس اللهفان
• جواهر القلائد و زواهر الفرائد (فرائد القلائد)
• لغت فارسی منظوم موسوم به حمد و ثنا
• درر غرر
• تحفة الصدیق الی الصدیق من کلام ابی بکر صدیق

و ۱۱ رساله و مجموعه، صدکلمه‌ای از سخنان خود به عربی.

منابع

*وطواط، رشیدالدین، لطائف الامثال و طرائف الاقوال، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: حبیبه دانش‌آموز، تهران: میراث مکتوب، ۱۳۷۶، مقدمه.

Blois, F.C. de. "Ras̲h̲īd al- Dīn Muḥammad b. Muḥammad b. ʿAbd al-Ḏj̲alīl al-ʿUmarī, known as Waṭwāṭ." Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2008. Brill Online. UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK LEIDEN. ۱۶ آوریل ۲۰۰۸