فقیر شیرازی

میرزا علی اصطهباناتی شیرازی ملقب به معین الشریعه مشهور به فقیر شیرازی یا فقیر اصطهباناتی، زادهٔ سوم شعبان در استهبان (۱۲۹۶-۱۳۵۱ قمری/ ۱۲۵۶-۱۳۱۰ خورشیدی)، فرزند میرزا محمدباقر واعظ اصطهباناتی، خطیب، ادیب و شاعر قرن سیزدهم، متخلص به فقیر که به ادبیات فارسی و عرب اشراف داشته و بیشتر آثارش را به پیروی از سعدی سروده است. آثار او درون‌مایه عرفانی اخلاقی و حکمی دارد. وی در شیراز می زیسته و به زراعت اشتغال داشته و در بزرگترین مسجد شیراز (مسجد نو) به وعظ و خطابه می پرداخته است.

از خود وی چنین نقل شده است: اول شعری را که گفتم در سن پانزده سالگی در ارض اقدس در شهر مشهد در مجمع جمعی از اهل ادب، رباعی معروف خوانده شد:

دل گفت مرا علم لدنی هوس است

تعلیمم کن اگر تو را دسترس است

گفتم که الف، گفت دگر گفتم هیچ

در خانه اگر کس است یک حرف بس است

فقیر را از مضمون آن خوش آمد. دوست داشتم جوابی گفته باشم، گفتم:

ای دل چو تو را وصال جانان هوس است

زین پس به تو این عالم امکان قفس است

خود را نفسی رسان به صاحب نفسی

هر چت هوس است دان که آن یک نفس است

آثار

• خانقاه: مثنوی عرفانی و اخلاقی به پیروی از بوستان سعدی؛ وی این کتاب را در اواخر دوره قاجار سروده است و شامل یک دیباچه و چهار باب (خلوت، سکوت، جوع و سهر) است که هر باب آن ده فصل دارد (۴۰ فصل). هر فصل پس از بیان مبانی، حکایاتی را هم دربر دارد و به نظمی سلیس و ساده است. خود این کتاب را چنین توصیف کرده است:

به فکرت بسازم یکی خانقاه

که هر بیدلی را شود جایگاه

این کتاب با این بیت آغاز می شود:

به نام خدا آورم خامه را		بَرَم در نگارش من این نامه را
خدایی که بایسته فرتاش هست		نهان است و بر هر دلی فاش هست

باب اول آن (باب خلوت) اینگونه شروع می شود:

دمی آخر ای دل به خلوت گرای		که دانا گزیند ز خلوت سرای
چو حق روی از خلق پوشیده دار		به خلوت طلب از دل خود مدار
پری وار از خلق بیگانه شو		چو پروانه در عشق، دیوانه شو

شعر پایانی کتاب با ماده تاریخ آن (پایان کتاب سال ۱۳۴۷ قمری)

به توفیقت ای کردگار قدیر		به پایان رسید این کتاب فقیر
...به تاریخش این بیت آمد گواه		بلند از فقیر آمد این خانقاه

• خرابات: وی این اثر را به پیروی از کتاب گلستان سعدی نگاشته است. گلستان هشت باب است ولی این کتاب چهار باب دارد. این چهار باب به چهار عنوان اخلاق یعنى: «حکمت، شجاعت، عفت و عدالت» اختصاص يافته و براساس همين چهار باب است که کتاب مشهور اخلاق ناصرى خواجه نصيرالدين طوسى نيز بنياد نهاده شده است.
• گنج فقیر: به استقبال از غزلیات سعدی (طیبات)
• دیوان فقیر: مجموعه همه اشعار اوست.

منابع

• خانقاه، فقیر شیرازی؛ مصحح: منوچهر دانش پژوه، تهران: مرکز نشر میراث مکتوب، ۱۳۷۹.