ابن حسام خوسفی

مولانا محمد بن حسام‌الدین حسن بن شمس‌الدین محمد خوسفی شناخته شده به اِبنِ حِسام شاعر ایرانی در گذشته به سال ۸۷۵ هجری است. آرامگاه وی در شهر خوسف از توابع بیرجند واقع است. دیوان او شامل اشعاری در قالب‌های قصیده، ترجیع‌بند، مسمط و ترکیب‌بند است. او در قصیده از انوری، ظهیر فاریابی، خاقانی شروانی و سلمان ساوجی تأثیر گرفته‌است. از مهم‌ترین آثار او خاوران‌نامه است که به تقلید از شاهنامه فردوسی سروده شده‌است. این حسام حلقه‌ای حلقات ادبیات شیعی خراسان است و برخی دیگر از حلقه‌ها سلیمی تونی (م ۸۵۴) و آذری اسفراینی و لطف‌الله نیشابوری (م ۸۱۲)هستند. دیوان ابن حسام خوسفی توسط احمد احمدی بیرجندی تصحیح و منتشر شده‌است. آرامگاه او در شهر خوسف و محل زیارت مردم است.

زندگی

ابنِ حسام در سال ۷۸۲ یا ۷۸۳ هجری در روستای خوسف در منطقه قُهستان به دنیا آمد. خاندان او تا نُه پشت اهل فضل و علم و ارشاد بوده‌اند؛ و نیای او شمس‌الدین زاهد، به پارسایی و عبادت معروف بوده‌است. وی به گفته دولتشاه سمرقندی «از دهقنت نان حلال حاصل کردی و گاو بستی و صباح که به صحرا رفتی تا شام اشعار خود را بر دسته‌بیل نوشتی». تاریخ درگذشت او در سال ۸۷۵ ق است. قبر او در شهر خوسف بر بلندای یک تپه و در کنار رودی و در میان دشت باصفائی معروفست. از آثار او می‌توان به دیوان اشعار، خاوران‌نامه، رساله نثراللآلی، دلایل النبوة و نسب‌نامه اشاره کرد.

بخشی از یک قصیدهٔ ابن حسام

باز چو مستان، از سر دستان، رفته به بستان، بلبل محرم		نغمه‌سرایان، رقص‌نمایان، خرم و خندان، خوشدل و بی‌غم
بر ورق گل، بهر توسل، کرده منقش، خامهٔ سرکش		ز آب زرتر، تحفهٔ دیگر، مدحت حیدر، ساخت مرقم
او به‌تضرع، او به‌تشرع، او به‌تفضل، او به‌تأمل		بندهٔ مولا، والی والا، بر همه اعلا، وز همه اقدم
هم به‌تصوف، هم به‌تکلف، هم به‌نظافت، هم به‌لطافت		جوهر ازهر، جان منور، جسم مطهر، روح مجسم

در منابع آمده‌است نام‌برده اسماعیلی مذهب بوده‌است.

موسم مناجات

برادران به حقّ موسم مناجاتست		مراد خویش طلب کن که وقت حاجاتست
قیامت است که هر شش هزار سال ظهور		کنون چه هفت شود، قائم القیاماتست
اگر امام زمان را به حقّ به نشناسی		روی به دوزخ اگر صد هزار طاعاتست
هر آن کسی که خداوند خویش را نشناخت		محقق است که در کفر و در ظلاماتست
میان بنده و حقّ راز کی نهان ماند		خدای عالم اسرار و ذوالخفیاتست
به ترک نفس، هوا و مراد خویش بگیر		که هر چه در دل توغیر اوست، طاماتست
به هر چه پیش خیال و قیاس خود گفتم		به نزد او همه افسانه و خیالاتست
بگوی از سر اخلاص نام مولانا		که آشکار شد و دعوتش مقالاتست
عیان شد است رفیقان ز مشرق و مغرب		ولیک این همه در بند یک اشاراتست
به فضل خود نظری کن به بندگان ضعیف		که در میان خلایق بسی مقالاتست
شراب شوق لبالب ز جام مولانا		بده که این هم از رحمت جماعاتست
ببخش بندهٔ مسکین خویش ابن حسام		{{{2}}}

بدان سبب که گرفتار چاه ظلماتست.

آرامگاه ابن حسام

آرامگاه ابن حسام خوسفی در سال ۹۲۰ هجری قمری ساخته شد و در سده ۱۳ قمری مورد مرمت قرار گرفت. این بنای کوچک شامل اطاقکی است با فرم هشت ضلعی که نقشه فضای داخلی آن به صورت چلیپایی است. پوشش مقبره به صورت گنبدی طراحی شده که در مرکز آن یک کلاه‌فرنگی ساخته شده است. در این قسمت نورگیرهایی تعبیه شده تا هم نور فضای داخلی آرامگاه را تأمین کند و هم باعث تهویه فضای داخل آرامگاه شود. این بنا ابتدا در دوره صفویه بنا شده و در دوره قاجار تغییراتی در آن داده شد. این بنا دارای نقشه چلیپایی شکل و پوشش گنبدی بوده و در سه جهت، سه طاق‌نما با قوس جناقی دارد. همچنین در داخل آرامگاه کتیبه‌ای کاشیکاری شده به رنگ سفید حاوی اشعار ابن حسام وی باشد و دور مقبره را فرا گرفته است.

پیوند به بیرون

• غزلیات و رباعیات ابن حسام خوسفی

منابع

• مریم معزی / فصلنامه مطالعات تاریخی/ ش ۱۱و۱۲ / س۱۳۷۰ و نسخ خطی بیاض‌های اسماعیلیه-نخستین داعیان اسماعیلی در شمال غربی ایران و خراسان و ماوراءالنهر» ترجمهٔ فریدون بدره‌ای، مجله دانشکدهٔ ادبیات، دانشگاه تهران، شماره ۵۳(مهرماه ۱۳۴۵)، صفحه ۲۳–۷۰
• صفا، ذبیح‌اللّه، تاریخ ادبیات در ایران (جلد ۴)، انتشارات فردوس، ۱۳۶۸.
• مجتبایی، فتح‌الله. دائره‌المعارف بزرگ اسلامی
• ذبیح‌الله صفا. تاریخ ادبیات در ایران. چاپ سوم. تهران: ابن‌سینا، ۱۳۴۲. ۴۴۸. 
• رحمان ذبیحی، الیاس نورایی، یونس جلوداری: تأثیرپذیری ابن حسام خوسفی در قصیده و غزل، از شاعران سبک خراسانی و عراقی. فصلنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). سال ششم – شماره اول – بهار ۱۳۹۲ - شماره پیاپی ۱۹. صص۲۹۵ تا ۲۲۴.