اروندرود
اروندرود | |
---|---|
اروندرود | |
سرچشمه | دجله، فرات، کارون |
ریزشگاه | خلیج فارس |
ریزشگاههای حوضه زهکشی | ایران، عراق |
طول | ۲۰۰ کیلومتر |
ارتفاع | ۴ متر |
میانگین بده | ۱۷۵۰ متر مکعب بر ثانیه |
اَروَندرود یا اروند (به عربی: شط العرب) رودخانهٔ پهناوری است در جنوب غربی ایران و در مرز ایران و عراق که از همریزش رودهای دجله، فرات و سپس کارون پدید آمدهاست. دجله و فرات پیش از پیوستن به کارون در شهر قرنه در ۳۷۵ کیلومتری جنوب بغداد به هم میپیوندند. درازای اروندرود از قرنه تا ریزشگاه آن در خلیج فارس ۱۹۰ کیلومتر است. ریزشگاه اروندرود در میان شهر ایرانی اروندکنار و شهر عراقی فاو است. بصره، خرمشهر، آبادان، خسروآباد و فاو از جمله بندرهای مهم این آبراه هستند که نقش چشمگیری در رونق بازرگانی منطقه دارند.
ایران و عراق پیشینه درگیریهای دیرپا بر سر مالکیت و حق بکارگیری از این رودخانه دارند. این درگیریها پیشینهای ۴۰۰ ساله دارد و از زمان همجواری امپراطوری عثمانی با مرزهای غربی ایران آغاز شدهاست. در طول این مدت قراردادهای بیشماری برای چگونگی بهرهبرداری از رودخانه میان دو کشور به امضاء رسیدهاست. مهمترین این پیمانها پیمان ۱۹۷۵ الجزایر میباشد که بخشی از آن دربارهٔ تعیین مرز در محل رودخانهاست.[۱] این قرارداد تا امروز پابرجا ماندهاست.
محتویات
مشخصات جغرافیایی[ویرایش]
هماکنون ۸۱ کیلومتر از ۱۷۵ کیلومتر طول اروندرود – از محل پیوستن نهر خین به این رودخانه تا مصب آن در خلیج فارس – مرز مشترک ایران و عراق بهشمار میآید. عرض اروند رود بین ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ متر و عمق آن بین نه تا پانزده متر در نوسان است و هنگام جزر و مد آب، تغییر مییابد و در عین حال برای کشتیرانی مناسب است
اروند عرضی متغیر بین ۴۰۰ متر تا ۱۰۰۰ متر و عمقی تا حدود ۱۸ متر دارد. جریان آب رودخانه اروند از دو رودخانه دجله و فرات در خاک عراق سرچشمه گرفته و رودخانه کارون نیز بداخل آن میریزد. حرکت آب از شمال به طرف جنوب است که به خلیج فارس منتهی میگردد. آب رودخانه اروند که از دریا تأثیر میپذیرد، عمدتاً دارای دو حرکت جزر (کاهش ارتفاع آب و حرکت آن به طرف خلیج) و مد (افزایش ارتفاع آب و حرکت آن از دریا به سمت رودخانه) میباشد که مجموعاً در طول شبانه روز، چهار بار تکرار میگردد. ارتفاع آب در عمیقترین قسمت رودخانه به ۲۵ متر میرسد و اختلاف ارتفاع آب در پایینترین حالت جزر و بالاترین حالت مد به ۵/۳ متر میرسید.
وضعیت کرانههای ایران و عراق در اروند به دلیل رسوبات حاصل از جریان آب متغیر است چنانچه در سال ۴۸ منجر به تغییر حدود مرزی ایران و عراق شد. این تغییرات در ساحل رودخانه وضعیتی مخالف همه بوجود آورده است. بدین معنا که در آنجایی که ساحل ایران محکم است ساحل عراق سست میباشد و متقابلاً آنجایی که ساحل ایران سست است، ساحل عراق محکم است.
در بخشی از قسمتهای منطقه، زمین آن باتلاقی است چنانچه بیشترین قسمت آن در حاشیه جنوبی جاده امالقصر از جزایر حجام تا رأسالبیشه و منطقه جنوبی آن به سمت خلیج فارس به همین وضع میباشد که عرض منطقه باتلاقی آن در بعضی مناطق به ۴ کیلومتر میرسد.
بنادر ایرانی خرمشهر و آبادان و همچنین بزرگترین بندر عراق یعنی بصره در کنارههای رودخانه واقع شدهاند. چون این رودخانه بین دو کشور مشترک است از اینرو بر پایه قوانین بینالمللی هر دو کشور دارای حقوق یکسان بر رودخانه بوده و شیوه تعیین خط مرز بر رودخانههای مرزی یا به روش خط فرض مقسم المیاه (خط فرض منصف وسط رودخانه) یا اگر قابل کشتیرانی باشد مرز مشترک به روش تالوِگ میباشد که به معنای خطالقعر قابل کشتیرانی درحالت جزر کامل میباشد
پوشش ساحلی رودخانه[ویرایش]
در ساحل رودخانه اروند پوششی از «چولان» (بوتههای بلند) و «نی» وجود دارد که هر چه رودخانه به سمت دهانه اروند نزدیکتر میشود عمق چولان آن افزایش مییابد. همچنین در قسمتهای پیچدار رودخانه، آن قسمت از ساحل که فشار اصلی آب به آن وارد میشود، فاقد پوششهای ساحلی است. در ساحل، ارتفاع چولانها حداکثر ۵/۱ متر و ارتفاع نیزارها ۳ الی ۴ متر است به گونهای که نفر پیاده براحتی میتواند در میان آن خود را مخفی کند. عمدتاً زمین این قسمتها سست بوده و بسختی قابل تردد است به گونهای که در برخی از مواقع انسان تا زانو در گل فرومیرود.
گذشته از چولان و نیزار، نخلستان بزرگی در ساحل ایران و عراق که عمق آن بین ۲ تا ۵ کیلومتر متغیر است وجود دارد. این نخلها، بوسیله کانال و نهرهای مصنوعی عمود بر اروند، در حالت مد آبیاری میشوند. همچنین زمین اطراف نخلستانها اغلب سست میباشد و تنها در مناطقی که زمین از سختی لازم برخوردار بوده جاده احداث شده است.
پیشینه نام[ویرایش]
گمان میرود که این مقاله ناقض حق تکثیر باشد (احتمالاً کپی شده از اینجا) ، اما بدون داشتن منبع امکان تشخیص قطعی این موضوع وجود ندارد. اگر میتوان نشان داد که این مقاله حق نشر را زیر پا گذاشته است، لطفاً مقاله را در ویکیپدیا:مشکلات حق تکثیر فهرست کنید. اگر مطمئنید که مقاله ناقض حق تکثیر نیست، شواهدی را در این زمینه در همین صفحهٔ بحث فراهم آورید. خواهشمندیم این برچسب را بدون گفتگو برندارید. |
در جغرافیای دوره اسلامی رودخانه اروند را بحر مینامیدند گاهی بنام «بحر عذب (گوارا)» و گاهی «بحر بصره» و نیز گاهی «دجلة العوراء»؛ اما شط العرب واژهای است که در نزهة القلوب به کار رفته است.[نیازمند منبع]
اروندرود در شاهنامه چند بار و بکار رفته که در آن شاعر به رودخانهای که امروز دجله خوانده میشود اشاره دارد:[۲]
همی رفت منزل به منزل چو باد | سری پر ز کینه دلی پر ز داد | |
به اروند رود اندر آورد روی | چنان چون بود مرد دیهیم جوی | |
اگر پهلوانی ندانی زبان | بتازی تو اروند را دجله خوان | |
دگر منزل آن شاه آزادمرد | لب دجله و شهر بغداد کرد |
و همچنین:[۳]
فرخ زاد هر مزد با آب چشم | به اروند رود اندر آمد بخشم | |
به کرخ اندر آمد یکی حمله برد | که از نیزه داران نماند ایچ گرد | |
هم آنگه ز بغداد بیرون شدند | سوی رزم جستن به هامون شدند | |
چو برخاست گرد نبرد از میان | شکست اندر آمد به ایرانیان |
در نزهت القلوب تألیف حمدالله مستوفی (قرن هشتم هجری) آمدهاست: «... چندانکه در عمود شط دجله چندان آب نمیماند که کشتی تواند رفت و در زیر دیه مطاره فواضل این آبها و آب فرات از بطایح بیرون میآید و آبهایی که از خوزستان در میرسد با آن جمع گشته شط العرب میشود و در زیر بصره به دریای فارس میریزد و طول این رود سیصد فرسنگ باشد. فرس آن را اروند رود خواند چنانکه فردوسی میگوید در شاهنامه:[۴]
فریدون چو بگذشت از اروندرود | همی داد بخت شهی را درود |
در بعضی منابع جغرافیایی بعد از اسلام گاهی اوقات توصیف «اروند» بر رود کارون دلالت دارد و در مواردی بر این رودخانه. .[۵] در اوستا اگرچه از نام خلیج فارس بطور صریح نام برده نشده اما در مهریشت در مبحث مهر یا میترا اشارهای نیز به «اروندرود» شدهاست که در آن دوره «ارونگ» یا «آرنگ» گفته میشدهاست و چنین آمده:
«دارنده دشتهای فراخ» و «اسبهای تیزرو» که از سخن راستین آگاه است و پهلوانی است خوشاندام و نبرد آزما، دارای هزار گوش و هزار چشم و هزار چستی و چالاکی یاد شده، کسی است که جنگ و پیروزی با اوست، هرگز نمیخسبد، هرگز فریب نمیخورد، اگر کسی با او پیمان شکند خواه در شرق هندوستان باشد یا بر دهنه شط آرنگ، از ناوک او گریز ندارد، او نخستین ایزد معنوی است که پیش از طلوع خورشید فنا ناپذیر تیز اسب بر بالای کوه هرا بر میآید و از آن جایگاه بلند سراسر منزلگاههای آریایی را مینگرد.
اروند واژهای پارسی میانه است به معنی بزرگ و شکوه و در دوره باستان به همه طول رود دجله و اروندرود امروزی گفته میشد. اگر اروند را با تلفظ اوروند بخوانیم معنی آب رونده یا رودخانه معنی میدهد. نام دجله نیز عربیشده تیگره پارسی باستان است که تیگره نیز صورت کهن همان واژه تیز است.
همچنین نام این رودخانه در مجله نشنال جئوگرافیک شط العرب ثبت شده است[۶]
اطلاق نام اروندرود به این رودخانه از اواخر دورهٔ پهلوی شروع شده و پس از انقلاب سال ۱۳۵۷ ادامه یافته است.[۷]
مناقشه بین ایران و عراق[ویرایش]
اروند رود در مرز ایران و عراق واقع شده و تعیین محل دقیق مرز در این منطقه از دیرباز مورد اختلاف ایران و همسایه غربی خود بودهاست و اختلاف مرزی اصلی منجر به جنگ ایران و عراق هم بود. دولت عراق و پیش از آن دولت عثمانی اروندرود را از آبهای داخلی کشور خود دانسته و مرز دو کشور را در ساحل شرقی این رودخانه میدانستند. در قرارداد سال ۱۹۱۳ قسطنطنیه بین ایران و عثمانی ساحل شرقی اروندرود مرز دو کشور تعیین شده و عراق هم از این قراداد حمایت میکرد اما ایران معتقد بود که اروندرود یک رودخانه مرزی است و بر اساس عرف بینالمللی مرز دو کشور را خط تالوگ یعنی عمیقترین قسمت رودخانه میدانست. دو کشور یک بار در سال ۱۹۳۴ اختلاف خود را به جامعه ملل ارجاع دادند اما توافقی حاصل نشد. در سال ۱۹۳۷ نخستین معاهده مرزی دو کشور به امضاء رسید. بر اساس این قرارداد مرز دو کشور در امتداد ساحل شرقی رودخانه بود اما یک قسمت لنگرگاهی چهار مایلی در کنار آبادان به ایران اختصاص داده شده و در این قسمت خط تالوگ مرز دو کشور را مشخص میکرد. اما هر دو کشور از این قرارداد ناراضی بودند، عراق معتقد بود ایران از شرایط داخلی سیاسی نابسامان این کشور در آن زمان برای بهبود وضعیت خود در مذاکرات سود جسته است. ایران هم از این قرارداد ناراضی بود و در دهه ۱۹۶۰ آن را فسخ کرده و خواستار مذاکرات برای تعیین خط مرزی جدید شد و در همین راستا با حمایت از شورشیان کرد در شمال عراق این کشور را تحت فشار گذاشت. نهایتاً در سال ۱۹۷۵ در معاهده الجزایر با میانجیگری رئیسجمهور الجزایر بین محمدرضا پهلوی و صدام حسین، عراق خواستههای ایران در زمینه اروند رود را پذیرفت و خط تالوگ برای نخستین بار مرز رسمی دو کشور در این رودخانه شد و ایران هم در ازای آن تعهد کرد که به حمایت از شورشیان کرد پایان دهد. اما پنج سال بعد و پنج روز پیش از آغاز جنگ صدام حسین این قرارداد را فسخ کرده و مدعی شد این پیمان به دلیل عدم رعایت مفاد آن از سوی ایران اعتبار خود را از دست داده است.[۸]
تاکنون چندین قرارداد بین ایران و عثمانی و بعد ایران و عراق در این زمینه منعقد شده که مهمترین آنها عبارتند از:[۹]
- عهدنامه ارزروم (۱۸۴۷)
- پروتوکل استامبول (۱۹۱۳)
- صورتجلسات تحدید حدود (۱۹۱۴ تا ۱۹۳۷)
- عهدنامه ۱۹۳۷
- پیمان ۱۹۷۵ الجزایر
پانویس[ویرایش]
- ↑ بررسی تاریخی اختلاف ایران و عراق در مورد اروند رود روزنامه جام جم
- ↑ فریدون به خورشید بر برد سر
- ↑ فرخ زاد هر مزد با آب چشم
- ↑ حمدالله مستوفی قزوینی: نزهت القلوب (بخش سوم)، تصحیح گای لسترنج، چاپ بریل، لیدن، ۱۹۱۳
- ↑ «تمدن اروند رود». مجله دریای پارس Pars Sea. بازبینیشده در اردیبهشت 92.
- ↑ Iraq map.pdf
- ↑ “ARVAND-RŪD – Encyclopaedia Iranica”. Encyclopædia Iranica. 1987-12-15. Retrieved 2017-01-08.
- ↑ Saskia M. Gieling, “IRAQ vii. IRAN-IRAQ WAR,” Encyclopaedia Iranica, Online Edition,December 15, 2006, available at http://www.iranicaonline.org/articles/iraq-vii-iran-iraq-war
- ↑ دکتر اسماعیل منصور لاریجانی. «شرایط حاکم بر کشور عراق قبل از تجاوز به ایران و اهداف تجاوز عراق». پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس. تاریخ دفاع مقدس. بازبینیشده در ۲۶ اوت ۲۰۱۰.
منابع[ویرایش]
- کتاب گیتاشناسی ایران جلد سوم-مهندس عباس جعفری - چاپ ۱۳۸۴
- دانشنامه جامع ایثار و شهادت. بازدید: ژوئیه ۲۰۱۵.
- کتاب اطلس جغرافیای حماسی ۱ (خوزستان در جنگ) صفحه ۷۸–۷۹
پیوند به بیرون[ویرایش]
در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ اروندرود موجود است. |
- The Iran–Iraq border، ۱۸۴۰–۱۹۵۸
- تمدن اروند رود [۱]
بایگانی دانشگاه کمبریج
|
- استان بصره
- استان خوزستان
- حوضه آبریز اروندرود
- حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان
- خلیج فارس
- رودهای استان خوزستان
- رودهای ایران
- رودهای بینالمللی آسیا
- رودهای عراق
- زمینچهرههای استان خوزستان
- سرزمینهای مورد مناقشه در خلیج فارس
- مراکز شهرستانهای عراق
- مرز ایران و عراق
- مناقشات ارضی ایران
- مناقشات ارضی عراق
- نمادهای ملی عراق