تاریخ سیستان

تاریخ سیستان از کتاب‌های کهن به زبان فارسی است که چندین تن (احتمالاً دو نفر) در طی سده‌های پنجم تا هشتم قمری آن را به نگارش درآورده‌اند. این کتاب جدا از ارزش تاریخی، از نظر زبان و ادبیات فارسی اهمیت بسیار زیادی دارد. از این کتاب تنها یک نسخهٔ خطی به دست آمده‌است که متعلق است به قبل از سال ۸۶۴ هجری قمری که خودش از روی نسخهٔ قدیمی‌تری نوشته شده‌است.

کتاب تاریخ سیستان

تألیف کتاب

از این کتاب تنها یک نسخهٔ خطی به دست آمده‌است که تاریخ نوشتن نسخه، متعلق به سال ۸۳۹ خورشیدی (۸۶۴ قمری) و تاریخ تألیف آن سال ۷۰۴ خ. (۷۲۵ ق.) است. این کتاب تألیف یک نفر نیست، بلکه دو یا سه نفر یکی پس از دیگری آن را به نگارش درآورده‌اند.

ساختار کتاب

در صورت کنونی، کتاب در دو بخش مجزا با سبک‌های متمایز نوشته شده‌است. بخش اول که کتاب بخش اعظم آن نیز هست سبکی بسیار کهن دارد و به‌احتمال متعلق به قرن پنجم هجری قمری است. قسمت دوم کتاب در قرن هشتم نوشته شده‌است و کسی شرح حوادث بعد را به طور خیلی خلاصه ضمیمهٔ کتاب کرده‌است. بخش اول کتاب بیش از ده برابر بخش دوم است.

اهمیت کتاب

در این کتاب اطلاعات ارزشمند تاریخی‌ای وجود دارد که در کتاب‌های دیگر یافت نشده‌است، از جمله:

• اطلاعاتی پیرامون آغاز شعر فارسی و نخستین شاعران پارسی‌گوی (که در دربار یعقوب لیث پدید آمدند)
• نقل سرود آتشکدهٔ کرکوی که شاید یکی از قدیمی‌ترین سروده‌ها به زبان پارسی یا گویشی بسیار نزدیک به آن باشد.
• دو مورد اشاره به کتاب بندهشن (البته به صورت تحریف‌شدهٔ ابن دهشتی) که از اهم آثار به‌جامانده به زبان پهلوی است و تا آنجا که می‌دانیم این تنها کتاب قدیمی فارسی است که چنین اشارتی کرده‌است.

همچنین مؤلف گاه اشارت‌هایی به شاهنامهٔ بزرگ (و همکنون مفقود) ابوالمؤید بلخی کرده‌است و مطالبی را بر اساس آن نوشته‌است. لیکن دقیقاً مشخص نیست که نقل قول صددرصد یا چیزی شبیه آن کرده یا تنها از مطالب آن استفاده کرده‌است.

تصحیح کتاب

هنوز نسخهٔ دقیق و روشنی از این کتاب در دسترس نیست و نسخهٔ کنونی را محمد تقی بهار از روی نسخه‌ای مغلوط و ناتمام با رنج فراوان تصحیح کرده‌است. عنوان «تاریخ سیستان» را هم ملک الشعراء بهار برای آن برگزیده‌است و در متن کتاب نامی از عنوان آن برده نشده‌است.

نخستین بار این مجموعه در روزنامه ایران قدیم (از شمارهٔ ۴۷۴ تا ۵۶۴ مورخه ۱۲۹۹ تا ۱۳۰۲ قمری) چاپ شد و بعدها بر اثر گردش روزگار، اصل آنچه به صورت پاورقی چاپ شده بود، به دست ملک‌الشعرای بهار افتاد و او با همان نسخهٔ منحصربه‌فرد به تصحیح آن پرداخت و برای چاپ در اختیار وزارت معرف ایران قرار داد.

محمدتقی بهار مقدمهٔ ارزنده‌ای بر این کتاب نوشته‌است و ویژگی‌های نثری این کتاب کهن را بیان کرده‌است و واژه‌های کهن آن را به دست داده‌است.

نام کتاب

نام تاریخ سیستان در حقیقت نامی است که در پاورقی روزنامه ایران قدیم (اواخر دورهٔ قاجار) به آن داده شده‌است و معلوم نیست که نام اصلی این کتاب چه بوده‌است.

نمونه‌ای از کتاب

در این بخش ماجرای سرودن نخستین شعر فارسی دری از قول تاریخ سیستان آمده‌است:

«... پس شعرا او [:یعقوب لیث صفاری] را شعر گفتندی به تازی:

قد اکرم اللّه اهل المصر و البلد

بمُلک یعقوب ذوالاَفضال و العُدد

... چون این شعر برخواندند او عالم نبود، درنیافت. محمد بن وصیف حاضر بود و دبیر رسایل او بود و ادب نیکو دانست و بدان روزگار نامهٔ پارسی نبود. پس یعقوب گفت: چیزی که من درنیابم چرا باید گفت؟ محمد وصیف پس شعر پارسی گفتن گرفت و پیش ازو کسی نگفته بود که تا پارسیان بودند سخن ایشان به رود بازگفتندی، بر طریق خسروانی، و چون عجم برکنده شدند و عرب آمدند، شعر میان ایشان به تازی بود و همگنان را علم و معرفت شعر تازی بود و اندر عجم کسی برنیامد که او را بزرگیِ آن بود پیش از یعقوب که اندرو شعر گفتندی، مگر حمزة بن عبداللّه الشاری و او عالم بود و تازی دانست. شعرای او تازی گفتند و سپاه او بیشتر همه از عرب بودند و تازیان بودند، چون یعقوب زنبیل و عمار خارجی را بکشت و هری بگرفت و سیستان و کرمان و فارس او را دادند، محمد بن وصیف این شعر بگفت:

ای امیری که امیران جهان، خاصه و عام

بنده و چاکر و مولای و سگبند و غلام

...»

منابع

• نوایی، عبدالحسین، متون تاریخی به زبان فارسی، سازمان سمت، ۱۳۷۵. (ص ۱۳ تا ۱۵)
• تاریخ سیستان. به تصحیح محمدتقی بهار (ملک‌الشعرا). تهران: معین، ۱۳۸۱. ISBN 964-5643-96-1. 
• صفا، ذبیح‌الله. تاریخ ادبیات ایران (جلد اول). چاپ بیستم. تهران: ققنوس، ۱۳۸۱. ۱۴۹-۱۵۰. ISBN 964-311-013-3.