وام‌واژه

وام‌واژه (و نیز واژهٔ قرضی) یا واژهٔ دخیل به واژه‌ای گفته می‌شود که از یک زبان یا گویش دیگر به زبانی وارد شده باشد. به فرایند واردکردن عناصر واژگانی از زبان‌های دیگر نیز وام‌گیری گفته می‌شود.

به طور کلی فرایند وام‌گیری به دو طریق صورت می‌پذیرد: ۱. وام‌گیری مستقیم؛ ۲. وام‌گیری غیرمستقیم. در وام‌گیری مستقیم، وام‌واژه به طور مستقیم از زبان مبدأ گرفته می‌شود؛ مانند جت، بمب، پرینتر، که به طور مستقیم از زبان انگلیسی گرفته شده‌است؛ یا آدمیرال و الکل که زبان انگلیسی از زبان عربی قرض گرفته‌است. در وام‌گیری غیرمستقیم، وام‌واژه با واسطه از زبان (یا زبان‌های) دیگری، غیر از زبان مبدأ، قرض گرفته می‌شود؛ برای مثال، واژهٔ الکل در قرن ۱۳ میلادی از زبان عربی وارد زبان لاتین شد و از این زبان وارد زبان انگلیسی شد؛ یا واژهٔ فیلسوف که از زبان یونانی به زبان عربی راه یافت و از این زبان وارد زبان فارسی شد.

انواع وام‌گیری واژگانی

وام‌گیری واژه می‌تواند به طرق مختلفی صورت پذیرد. در ادامه، برخی از این روش‌ها شرح داده می‌شود:

ترجمهٔ قرضی

ترجمهٔ قرضی نوعی از وام‌گیری واژگانی‌ست که در آن اجزای تشکیل‌دهندهٔ واژهٔ مبدأ، با حفظ ساختار خود، به زبان مقصد ترجمه می‌شوند؛ برای نمونه، واژهٔ آسمان‌خراش که ترجمهٔ تحت‌اللفظیِ واژهٔ skyscraper است. واژه‌هایی نظیر راه‌آهن، آزادراه و آبرنگ، واژه‌هایی هستند که به این روش وارد زبان فارسی شده‌اند.

تعبیر قرضی

نوع دیگری از وام‌گیری واژگانی‌ست که در آن، کاربر زبان، پدیده یا شیئی وارداتی را تعبیر کرده و براساس کارکرد آن، واژه‌ای بسازد یا واژه‌ای را گسترش معنایی دهد. واژگانی نظیر جاروبرقی، چراغ‌قوه، خودنویس و آچارقفلی (انبرقفلی)، واژه‌هایی هستند که به کارکرد شیء اشاره می‌کنند و ترجمهٔ دقیق واژهٔ مبدأ نیستند. به این نوع وام‌گیری «نعبیر ترجمه‌ای» هم گفته می‌شود.

تغییر قرضی

هرگاه در زبان مقصد، واژه‌ای وجود داشته باشد که با گسترش معنایی، بتوان شیء یا پدیده‌ای نوظهور را نام‌گذاری کرد، به این فرایند، تغییر قرضی گفته می‌شود؛ مانند یخچال، رکاب، دفتر و سوزن (به‌جای آمپول) در زبان فارسی.

ترجمه و تعبیر قرضی

هرگاه بخشی از واژهٔ مبدأ ترجمه شود و بخشی دیگر تعبیر شود، ترجمه و تعبیر قرضی رخ داده‌است؛ مانند: آجرنسوز، گلخانه، و هواپیما در زبان فارسی.

آمیزش قرضی

آمیزش قرضی درواقع نوعی قرض‌گیری نیست. در آمیزش قرضی، بخشی از واژه را وام‌واژه و بخشی دیگر را واژهٔ زبان مقصد تشکیل می‌دهد؛ مانند: فیزیک‌دان، بانک‌دار، و اتمی در زبان فارسی.

تبادل قرضی

تبادل قرضی نوعی از وام‌گیری غیرمستقیم است که در آن، واژهٔ موردنظر، به‌واسطهٔ زبانی که کاربرانِ زبان مقصد با آن آشنایی بیشتری دارند، ترجمه شده و وارد زبان مبدأ می‌شود؛ مانند: ضبط‌صوت، آچار، عکس، و مجلس در زبان فارسی.

وام‌واژه‌ها در زبان فارسی

براساس پژوهشی که برروی واژگان زبان فارسی انجام شده‌است، تنها ۳۹ درصد واژگان زبان فارسی، ریشهٔ فارسی (ایرانی) دارند. آمار ریشه‌شناختی واژگان زبان فارسی را که از پژوهشی براساس مدخل‌های فرهنگ فارسی معین گردآوری شده در جدول زیر مشاهده می‌کنید:

آمار ریشه‌شناختی واژگان زبان فارسی

زبان	تعداد واژه	درصد
عربی	۵۳۸۴	۵۲٫۹۱
فارسی	۳۹۹۹	۳۹٫۳۰
فرانسوی	۵۰۳	۴٫۹۴
ترکی	۱۰۵	۱٫۰۳
عربی-فارسی (مختلط)	۷۰	۰٫۶۹
انگلیسی	۲۷	۰٫۲۷
یونانی	۲۳	۰٫۲۳
روسی	۱۹	۰٫۱۹
فارسی-عربی (مختلط)	۱۸	۰٫۱۸
سانسکریت	۷	۰٫۰۷
هندی	۵	۰٫۰۵
ترکی-فارسی (مختلط)	۴	۰٫۰۴
آرامی-سُریانی	۳	۰٫۰۳
فارسی-ترکی (مختلط)	۲	۰٫۰۲
فرانسه-فارسی (مختلط)	۲	۰٫۰۲
سانسکریت-فارسی (مختلط)	۱	۰٫۰۱
چینی	۱	۰٫۰۱
ایتالیایی	۱	۰٫۰۱
لاتین	۱	۰٫۰۱
مجموع	۱۰۱۷۵	۱۰۰

منابع

• ویدا شقاقی، مبانی صرف، تهران: سمت، ۱۳۸۹، ص۱۲۷.

• Seyed Morteza Alamolhoda. Phonostatistics and Phonotactics of the Syllable in Modern Persian. The Finnish Oriental Society, 2000, p. 192.

پیوند به بیرون

• وام‌واژه‌های فارسی در انگلیسی (به زبان انگلیسی)
• واژه‌های فارسی در زبان انگلیسی (به زبان فارسی)