کرمانجی
کرمانجی Kurmancî |
||
---|---|---|
گویشگاهها: | ایران، عراق، ترکیه، سوریه | |
شمار گویشوران: | ۱۵ میلیون در ترکیه، ۲٫۸ میلیون در عراق، حدود ۲٫۵ میلیون در سوریه و بیش از نیم میلیون در ایران[۱][۲] | |
خانواده: | هندواروپایی هندوایرانی ایرانی غربی شمال غربی کردی کردی کرمانجی[۱] کرمانجی |
|
کد زبان | ||
ISO 639-1: | هیچ | |
ISO 639-2: | – | |
ISO 639-3: | kmr | |
یادداشت: این صفحه ممکن است دارای کدهای یونیکد باشد. |
کرمانجی (به کردی: Kurmancî) که یکی از گویشهای اصلی زبانهای کردی است.
کرمانجی، سرشتی قدیمیتر و اصلیتر را نسبت به دیگر گویش کردی حفظ کرده چرا که دیگر زبانهای کردی به خاطر نفوذ دراز مدت فارسی و شاید جذب یک زیرلایه مشخص ایرانی، دستخوش دگرگونیهای چشمگیر شدهاند.[۳] فهم زبان گویشوران کرمانجی و سورانی برای یکدیگر مشکل است.[۴] بیشتر کردهای جهان با گویش کرمانجی سخن میگویند.[۵][۶]
محتویات
گستره[ویرایش]
کرمانجی در سرتاسر کردستان ترکیه و کردستان سوریه، بخشی از کردستان عراق و همچنین در استان آذربایجان غربی در شهرستانهای ارومیه، خوی، ماکو، چالدران، سلماس و همچنین در شمال شرق ایران و در استانهای خراسان شمالی و خراسان رضوی گویش غالب در شهرستانهای قوچان، بجنورد، اسفراین، شیروان، کلات نادری و «مانه و سملقان» و نیز روستای زردکوهی و گودچاه در سبزوار، کرمانجی است.[۷] کرمانجی در شهرستانهای درگز، چناران و فاروج با در اختیار داشتن درصدی بالا، زبان دوم است.[۷] با توجه به مهاجرتهای گستره از سایر شهرهای کرد زبان شمال خراسان به مشهد شمار کرمانجهای ساکن در مشهد قابل توجه است.[۷] در روستاهایی در شهرستان رودبار استان گیلان به ویژه در بخش عمارلو که شامل دو بخش میباشد که عمده ساکنان بخش خورگام که شامل روستاهای لایه بره سر چها محل برارود و بیش از یکصد پارچه آبادی و روستا به زبان کرمانجی صحبت میکنند پیرکوه و کرماک و روستای کرمانج نشین دوسالده در منظقه عمارلو و برخی روستاهای سیاهکل و نیز در قسمتهای کردنشین ارمنستان و ترکمنستان و استانهای کلباژار و زنگلان در جمهوری آذربایجان به کردی کرمانجی تکلم میشود. بیشتر کردهای ساکن اروپا به زبان کرمانجی تکلم میکنند. کرمانجی با آن که از لهجههای مختلفی تشکیل شدهاست ولی لهجهٔ مرجع و کتابی (معیارِ) آن به لهجهٔ جزیری در کردستان ترکیه شبیه است که از زمانهای دور شاعران و نویسندگانی مانند احمد خانی، ملای جزیری، فقی تیران، ماموستا جیگر خوین و علی حریری آثار ارزشمندی را خلق کردهاند.
شرانی، شاقی {شکاکی}، موصولانلو، زاخورانی و صربیانی و شاهیندژ و بعضی از روستاهای شهرستان هشترود در آذربایجان شرقی و ماه نشان در زنجان به این گویش سخن میگویند. این فقط گوشهای از مناطقی بود که در آن کرمانجی مرسوم است ** در مناطق دیگری مثل منطقهٔ اوریاد در حوالی میانه و در روستاهای هشترود و شهرستان پری در آذربایجان شرقی نیز تا چند سال پیش مردم آنجا پوشش کرمانجی داشتند و به این گویش سخن میگفتند که بهتدریج و به علل خاص زبان خود را کنار گذاشته و روستای علی زینل ترکی صحبت کردند گرچه هنوز زبان کرمانجی در پیرمردان و پیرزنان آن نواحی استفاده میشود. * در خراسان بزرگ نیز کرمانجی در مناطق شمالی آن، شمال خطی که مشهد را به بجنورد اتصال میدهد و به مرز ترکمنستان محدود میشود، تکلم میشود. ساکنین برخی روستاهای ترکمنستان که هممرز با ایران هستند مانند روستای فیروزه نیز به این زبان تکلم میکنند. در تفلیس پایتخت گرجستان عده زیادی کرمانج زندگی میکنند که پیرو آیین (ایزدی) هستند. «ایزدی» ریشه در دین (زرتشتی) دارد.
در کشور ارمنستان حدود یک سوم کردهای این کشور ساکن ایروان(Erivan)، و بقیه در مناطق آلاگوز (Alaguez)، آرارات(Ararat)، ماسیس(Masis) و تالیین(Talinn) ساکن هستند که به لهجه کرمانجی تکلم میکنند. این کردها در سال ۱۹۲۰ از کردستان ترکیه به این دیار کوچ اجباری داده شدند.[۸]
در کشور روسیه (منطقه سیبری) ساکنین شهر نووسیبیسکی و حومه به لهجه کرمانجی صحبت میکنند.[۹]
در اطراف شهرستان خلخال واقع در استان اردبیل نیز روستاهایی به زبان کرمانجی تکلم میکنند که از شمال به جنوب عبارتند از: میل آغاردان، بلوکانلو، مصطفی لو، پیر انلو، چملوگبین، اوجغاز، مورستان، کلستان علیا، حاجیآباد، کلستان سفلی، لنبر، نواشنق، آقبلاغ کرد، غفور آباد، کالار، چلنبر، داودخانی، خداقلی قشلاق و دلیلر وروستایی جعفرآباد که در جنوب شهرستان خلخال ودر حد فاصل استان اردبیل، زنجان قراردارد به زبان کرمانجی اصیل که کمتر مورد تحریف قرار گرفته صحبت میکنند.[۱۰]
بیش از دو سوم از کرد زبانان جهان به گویش کرمانجی تکلم میکنند.
رقصهای محلی کرمانجی[ویرایش]
در اکثر مناطق کوردی کرمانجی شمالی- در ایران شهرهای:
خلخال- ارومیه - صومای برادوست – سلماس – خوی –ماکو- چالدران و بازرگان (به جز خراسان) همانند کوردی کرمانجی جنوبی و مرکزی به صورت حلقه و دست تو دست هم میرقصند و معمولاً بهترین رقصنده (زن یا مرد) نقش رهبری گروه سرچوپیکِش (سهچۆپیکێش) را به عهده میگیرد و اولین نفر حلقه رقصندگان است. او با انجام ماهرانه حرکات نمایشی توسط دستمالی که در دست راست خود دارد و نیز به کمک اصواتی هیجان انگیز و گاهی با کلام ضمن افزودن بر هیجان رقصندگان مسئولیت تنظیم سرعت و ریتم حرکت گروه را بر عهده میگیرد. قرار گرفتن در این نقش جذابیت فراوانی دارد و رقصنده را در موقعیت بهتری نسبت به مابقی گروه قرار میدهد. سرچوپیکش گاهی برای ایجاد نشاط بیشتر میتواند از حلقه رقص جدا شده و با توجه به تبحر خویش حرکات نمایشی فردی نیز انجام دهد. بقیه گروه در حالیکه دست هایشان رو به زمین و در امتداد دو پهلویشان قرار دارد پنجه در پنجه رقصندگان مجاور ایجاد حلقهای پیوسته میکنند. مطلوبترین حالت قرار گرفتن رقصندگان بصورت (گندم و جو) یا به عبارتی یک زن و یک مرد بصورت یک در میان است. گاوانی آخرین رقصنده گروه است که هرچند نقش زیادی در ایجاد ریتم و نشاط رقص دارد اما کمتر کسی راغب به قرار گرفتن در این نقش است.
رقصهای محلی در خراسان شمالی کردهای کرمانج خراسان مثل کردان کردستان دستها را به یکدیگر گره نمیکنند و یا بر شانهٔ هم نمیگذارند بلکه هر بازیگر حرکات مشترک گروهی را به تنهایی معروف است به همراه «گل و غنچه» اجرا میکند. جمع و باز شدن دایره که به چرخشهای نیم دایرهای و پیچش مچ و دست زیبایی و شکوه خاصی به بازیها میبخشد. قوشمه نوازان مشهور خراسان شمالی که در بین مردم شناخته شدهاند، استاد علی آبچوری، استاد بهاری و منوچهر یزدانی هستند.
خوانندگان مطرح کرمانجی[ویرایش]
خوانندگان مطرح کرمانجی منطقه ارومیه- ماکو:
حسین میلان (ملقب به حسین شوان)، کاوه اورمیه-ابراهیم معروف به بره-تیرژ اورمیه-اقبال اطمانی-شهرام هناره-دیار اورمیه-شهروز مامدی- محمدارمغان (ملقب به مامه)- قنیاس حمیدزاده - شهاب مصطفی زاده-اسلام کورد - مصطفی اوچ قارداش (سه برادر)- بانوهای گرامی: فریبا- خاتون - ناهید
خوانندگان مطرح کرمانجی منطقه خراسان شمالی :
اصغر باکردار ، محسن میرزازاده ، نعمت زنبیل باف ، مظفر حمیدی و یلدا عباسی اشاره کرد که معروفیت و محبوبیت بسیاری در بین کرمانجها خصوصاً کرمانجهای خراسان دارند.
الفبا و نوشتار[ویرایش]
برای نوشتن کرمانجی در ترکیه و سوریه از حروف لاتین، در کردستان عراق و ایران از خط عربی و در قسمت کردنشین ارمنستان از خط سیریلیک استفاده میشود. در استانهای خراسان رضوی، خراسان شمالی و آذربایجان غربی به عنوان مهمترین استانهای کرمانجنشین در ایران، کاربرد حروف لاتین در حال گسترش است.
الفبای کردی از ۳۱ حرف تشکیل میشود:
A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z
زبان کردی دارای ۸ مصوت است:
کردی | a | e | ê | i | î | o | u | û | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
فارسی | آ (مثل آرام) | أ (مثل اندک) | إ مثل (امروز) | ای کوتاه (در فارسی معادل ندارد) | ای (مثل ایلام) | أ (مثل أردک) | او کوتاه (در فارسی معادل ندارد) | او (مثل دوست) |
و نیز دارای ۲۳ صامت است:
کردی | b | c | ç | d | f | g | h | j | k | l | m | n | p | q | r | s | ş | t | v | w | x | y | z | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
فارسی | ب | ج | چ | د | ف | گ | ه | ژ | ک | ل | م | ن | پ | ق | ر | س | ش | ت | و (مثل evening) | و (مثلwindow) | خ | ی (مثل یاور) | ز |
ادبیات[ویرایش]
نویسندگان مناطق کرمانجیزبان در طول تاریخ آثار خود را به زبانهای فارسی و عربی و ترکی مینوشتند. برای نمونه ادریس بدلیسی از مقامهای دولت عثمانی و با اصلیت کرد، در سال ۱۵۰۱ میلادی، هشت بهشت را به فارسی نوشت که این کتاب نخستین اثر تاریخی در مورد هشت پادشاه عثمانی است. شاهزاده شرف خان فرمانروای امیرنشین کرد بتلیس در اواخر سده شانزدهم اثر تاریخی خود را دربارهٔ کردها به فارسی نوشتهاست.
نخستین شاعر شناخته شده کردی کرمانجی «علی حریری» است که در سال ۱۴۲۵ در حکاری متولد شده و حدود سال ۱۴۹۵ از دنیا رفتهاست. مضمونهای مورد علاقه وی عشق به زادگاه، زیباییهای طبیعتش و زیبایی دختران سرزمینش بودند.
شناختهشدهترین شاعر کرمانجی در اواخر سده شانزدهم و اوایل سده هفدهم، شیخ احمد نشانی ملقب به ملای جزیری است. او اهل جزیره ابن عمر (جزیره بوتان) بود و مانند بسیاری از ادیبان آن زمان شناخت خوبی از عربی، فارسی و ترکی داشت. ذهن او همچنین از فرهنگ ادبی فارسی و عربی انباشته بود. اثر او بیش از ۲۰۰۰ بیت دارد. در این عصر است که احمد خانی شاعر متولد میشود. وی که اصالتاً بایزیدی است، به بیانی نخستین شاعر بزرگ کردی کرمانجی بهشمار میآید. او در اثر خود مم و زین، شعری طولانی با بیش از ۲۶۵۰ بیت، گفتهاست.
کرمانجهای قفقاز در دوران شوروی نیز تلاشهای برای نوشتن کرمانجی با خط سیریلیک انجام دادند که از آن جمله میتوان به انتشار مجموعه اشعار جاسم جلیل (زاده ۱۹۰۸) در نخستین روز جنگ جهانی دوم و همچنین «عرب شامو» پرکارترین رماننویس کرمانج اشاره نمود که از سال ۱۹۳۵ آغاز به انتشار آثارش کرد.
در دوره بین دو جنگ جهانی شاهزاده «جلادت بدرخان» و برادرش «کامران» در دمشق سوریه که تحت قیمومیت فرانسه بود گرد هم آمدند و مسببان اصلی نوزایی ادبیات کرمانجی شدند. آنها برای نوشتار الفبای لاتینی بکار میبردند و این خط را در نشریه «ههوار» باب کردند. این نشریه اقدامات مهمی در جهت معرفی قالبهای تازه در زبان ادبی کردی کرمانجی صورت داد.
در دوران معاصر با سیل مهاجرت پناهندگان از ترکیه و دیگر کشورها به شمال اروپا بسیاری از کرمانجیزبانان نیز به اسکاندیناوی پناهنده شدند. شاعران و نویسندگان پناهنده در ابتدا آثار خود را برای چاپ به نشریاتی میسپردند که توسط انتشارات کردی در سوئد چاپ میشوند. مقامات سوئد، با توجه به سیاستی که در قبال جوامع مهاجر کشورشان دارند، به جمعیت پناهندگان کرد نیز بودجه قابل توجهی برای چاپ و نشر آثارشان اختصاص دادهاند. از اواخر دهه ۷۰، دهها مجله و نشریه و همچنین تعدادی کتاب کودکان، کتابهای آموزش الفبا و ترجمه آثار تاریخی در مورد کردها به کرمانجی با خط لاتین به چاپ رسید. آفرینش آثار ادبی نیز ترغیب شد و امین بوز ارسلان داستانهایی برای کودکان نوشت و روژان بادناس مجموعه شعری به چاپ رساند. محمود اوزون نیز دو رمان در سبک واقعگرایی منتشر کرد. در طی ۱۰ سال ۲۰۰ عنوان کتاب به کرمانجی و سورانی و زازا به چاپ رسیده است.
جستارهای وابسته[ویرایش]
پیوند به بیرون[ویرایش]
پروژهٔ ویکیپدیا کرمانجی آزمایشی در ویکیمدیا انکوباتور موجود است. |
منابع[ویرایش]
- بلو، جویس: کلیات زبان و ادبیات کردی، مترجم: ضیا مجیدی، لیلا. در: مجله «گوهران». بهار ۱۳۸۶ - شماره ۱۵.
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ http://www.ethnologue.com/language/kmr
- ↑ https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sy.html
- ↑ Asatrian, Garnik. 2009. "Prolegomena to the Study of the Kurds". Iran and the Caucasus. 13 (1): 1-57. p.12
- ↑ Bruinessen, M.M. van. 1994. Kurdish nationalism and competing ethnic loyalties.
- ↑ http://www.ecumenico.org/article/kurmanji/
- ↑ https://www.fas.harvard.edu/~iranian/Kurmanji/kurmanji_1_grammar.pdf
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ ۷٫۲ فرهنگستان زبان کردی
- ↑ http://takdang.com/مناطق-کرمانج-نشین-دنیا/
- ↑ http://takdang.com/?p=588
- ↑ کردهای زعفرانلوی تالشٔ بازدید: مه ۲۰۰۹.
|
|
|
|
|