صائب تبریزی

صائب تبریزی
نام اصلی	میرزا محمّدعلی صائب تبریزی
زمینهٔ کاری	شعر
زادروز	۱۵۹۲ تبریز
مرگ	۱۶۷۶ اصفهان
ملیت	ایرانی
جایگاه خاکسپاری	اصفهان محلهٔ لنبان
در زمان حکومت	صفویه
بنیانگذار	سبک هندی
سبک نوشتاری	سبک هندی
دیوان سروده‌ها	دیوان صائب تبریزی
دلیل سرشناسی	غزل‌سرایی

میرزا محمّدعلی صائب تبریزی (زادهٔ ۱۰۰۰ هجری/۱۵۹۲ میلادی تبریز درگذشتهٔ ۷–۱۰۸۶ هجری/۱۶۷۶ میلادی اصفهان) بزرگ‌ترین غزل‌سرای سده یازدهم هجری و نامدارترین شاعر زمان صفویه است.

زندگی

میرزا محمّدعلی صائب تبریزی در سال ۱۰۰۰ هجری در تبریز زاده شد. پدر او تاجری معتبر بود. خانوادهٔ صائب جزو هزار خانواری بودند که به دستور شاه عباس اول صفوی از تبریز کوچ کرده و در محله عباس‌آباد اصفهان ساکن شدند، و این مردم را تبارزه (تبریزی‌های) اصفهان می‌نامیدند.

صائب در اصفهان به آموختن علوم عصر پرداخت. در جوانی به حج رفت و در بازگشت به مشهد سفر کرد.

صائب در سال ۱۰۳۴ ه. ق از اصفهان عازم هندوستان شد و بعد به هرات و کابل رفت. حکمران کابل، خواجه احسن‌الله مشهور به ظفرخان، که خود شاعر و ادیب بود، مقدم صائب را گرامی داشت. ظفرخان پس از مدتی به خاطر جلوس شاه جهان، عازم دکن شد و صائب را نیز به همراه خود برد.

در سال ۱۰۴۲ ه‍. ق صائب به ایران بازگشت و در اصفهان اقامت گزید. شاه عباس دوم صفوی به او مقام ملک‌الشعرایی داد. صائب هشتاد سال زندگی کرد و در اصفهان دیده از جهان فروبست. درگذشت او در سال ۱۰۸۶ یا ۱۰۸۷ ه. ق بوده‌است. آرامگاه او در اصفهان، در محلهٔ لَنبان، در محلی است که در زمان حیات او معروف به تکیه میرزا صائب بود. مقبرهٔ صائب در باغچه‌ای در اصفهان در خیابانی که به نام او نامگذاری شده‌است قرار دارد.

صائب تبریزی شاعری کثیرالشعر بود، شمار اشعار صائب را از شصت هزار تا صد و بیست هزار بیت گفته‌اند. آثار صائب جز سه چهار هزار بیت قصیده و یک مثنوی کوتاه و ناقص به نام قندهارنامه و دو سه قطعه، همگی غزل است. افزون بر فارسی وی هفده غزل به ترکی آذربایجانی نیز دارد.

سبک و شیوهٔ صائب

صائب سبکی را به کمال رساند که چند سده پس از او سبک هندی نامیده شد. او اسلوب معادله یا «مدعا مثل» را بیش از دیگر شاعران هم‌روزگارش به کار برده است. نازکی خیال و لطافت اندیشه و مضمون سازی‌های ظریف و معنی‌های بیگانه و باریک در شعر وی دیده می‌شود. ابیات غزل وی استقلال معنایی دارند و در یک غزل از چندین موضوع سخن گفته است.

صائب را شاعر تک‌بیت‌ها نیز گفته‌اند. از بیت‌های مشهور اوست:

پاکان ستم ز جور فلک بیشتر کشند		گندم چو پاک گشت خورَد زخم آسیا
همچو کاغذباد گردون هر سبک‌مغزی که یافت		در تماشاگاه دوران می‌پراند بیشتر
اظهار عجز نزد ستم پیشه ابلهیست		اشک کباب موجب طغیان آتش است
به فکر معنی نازک چو مو شدم باریک		چه غم ز موی‌شکافان خرده‌بین دارم
پر در مقام تجربت دوستان مباش		صائب غریب و بی‌کس و بی‌یار می‌شوی

نازک‌خیالی در تصویر صائب سوی چمن چو آب روان شو که غنچه‌ها|چون ماهیان تشنه دهان باز کرده‌اند (صائب، صیادان معنی: ۶۴)

اشاره به زادگاه

صائب تبریزی در غزلیات خود به زادگاهش تبریز اشاره کرده است:

ز خاک پاک تبریزست صائب مولد پاکم

از آن با عشقباز شمس تبریزی سخن دارم

صائب از خاک پاک تبریزست

هست سعدی گر از گل شیراز

نمونهٔ غزل‌ها

نمونه غزل پارسی

آب خضر و می شبانه یکی‌ست		مستی و عمر جاودانه یکی‌ست
بر دل ماست چشم، خوبان را		صد کمان‌دار را نشانه یکی‌ست
پیش آن چشم‌های خواب‌آلود		نالهٔ عاشق و فسانه یکی‌ست
پلهٔ دین و کفر چون میزان		دو نماید، ولی زبانه یکی‌ست
گر هزار است بلبل این باغ		همه را نغمه و ترانه یکی‌ست
پیش مرغ شکسته‌پر صائب		قفس و باغ و آشیانه یکی‌ست

نمونه غزل ترکی

مین دل محزونیله بیر تازه قربانیز هله		زخم تیر غمزه مستینله بیجانیز هله
اولمادان غم چکمه ریز دور زمانیندان سنین		ناله و آه ائتمه ده دل ایندی حیرانیز هله
لطف ائدرسن، گر چه سن اغیاره هر دم دوستیم		روز و شب بیز فرقتینله زار و نالانیز هله
عید وصلینه مشرف اولمادان اغیار دون		دستینی بوس ائیله دیک بیز اونلا شادانیز هله
دام دوزخ ایچره اغیار اولماسین اصلاً خلاص		صائبا بیز جنت دلداره مهمانیز هله

پیوند به بیرون

• [۱] اشعار برگزیدهٔ صائب تبریزی
• موج شراب و موج آب بقا یکی‌ست، صائب تبریزی، شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی
• دیوان کامل اشعار صائب تبریزی

منابع

• کریمی، دکتر امیربانو. دویست و یک غزل صائب، انتشارات زوّار، چاپ سوّم، تهران، ۱۳۷۱
• قهرمان، محمد. مجموعه رنگین گل (گزیده اشعار صائب تبریزی)، انتشارات سخن، چاپ اول، تهران، زمستان ۱۳۷۱
• دائرةالمعارف فارسی (به سرپرستی غلامحسین مصاحب)