زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی
از عوامل مهم انتشار و گسترش زبان فارسی و فرهنگ ایرانی در آسیای کوچک، یکی مهاجرت خاندانهای با فضل و دانش ایرانی‌تبار مانند بهاءالدین سلطان‌العلماء پدر مولانا، نجم‌الدین رازی «دایه»، اوحدالدین کرمانی، فخرالدین عراقی، سراج‌الدین ارموی، سیف‌الدین فرغانی، ناصرالدین ابن‌بی‌بی و…باین منطقه‌است. محیط امن و دانش‌پرور بلاد روم در قرن هفتم و امکان نشأت خلاقیت فرهنگی، عرفاء و ادبای جهان اسلام را باین سامان کشانده بود. آثار فارسی این بزرگان علم و ادب، مخصوصاً تصنیف کتاب مستطاب مثنوی مولوی و پیدایش طریقت فارسی مولویه، نه تنها زبان و ادب فارسی را در آن دیار استوار ساخت، بلکه به روایت عزیزبن اردشیر استرآبادی (متوفی بعد از سال ۸۰۰ ه. ق. / ۸–۱۳۷۹م) مؤلف کتاب بزم و رزم، «جمهور اهالی ممالک روم» در قرن هشتم هجری «به زبان پارسی مایل و راغب بودند».[۱]
محتویات
تأثیر مولوی[ویرایش]
در میان آثار منظوم و منثور قرن هفتم هجری، مثنوی مولوی، علاوه بر نشر حقایق عرفانی، از نظر رواج زبان و شعر فارسی در جهان اسلام، اهمیت فوق‌العاده‌ای داشته‌است. شروح متعددی که بر این کتاب نوشته شده، وسعت فکر و عمق اندیشه مولانا، خداوندگار سخن، را نشان می‌دهد. کثرت اصطلاحات فارسی در خانقاه‌های مولویه و اجرای مثنوی‌خوانی در محافل و مجالس این سلسله، زبان فارسی را زبان راز و نیاز صوفیان اهل حق گردانیده بود.
فعالیت ادبی سخنوران و نویسندگان در دورة میانه تاریخ ادبیات ترک، که از استقرار سلجوقیان روم در آناطولی (قرن پنجم هجری/ یازدهم میلادی) شروع و تا عصر ادبی دورة تنظیمات[۲] (نیمة قرن نوزدهم میلادی) خاتمه می‌یابد، در دربار و خانقاه متمرکز بود.[۳] این دو کانون ادبی و فرهنگی یعنی Divan Edebiyati (ادبیات درباری) و Takke Edebiyati (ادبیات خانقاه) بشدت تحت نفوذ و تأثیر زبان و ادبیات فارسی قرار داشت.
در دورة میانة مرکز فعالیت ادبی دیگری هم بنام Halk Edebiyati (ادبیات عامه)، به زبان ترکی، وجود داشت[۴] که از نظر ادبی فاقد ارزش بوده‌است. اصولاً در این دوره «شعر ترکی در مرتبة دون شعر فارسی قرار داشته‌است بلکه شعر ترکی را شعر نمی‌شمرده‌اند»[۵].[۵]
مراسلات و نامه‌های دیوانی[ویرایش]
در قرن نهم هجری (پانزدهم میلادی) که دربار بزرگ عثمانی وارث دربارهای کوچک و محلی سلجوقیان روم گشت، نظام دیوانی و تشکیلات اداری سلاجقة روم، که با تدبیر و راهبری وزیران و دبیران ایرانی قوام یافته بود، بعنوان یک الگوی سیاسی پذیرفته شد. سلاطین عثمانی در اشاعة زبان فارسی، چه در مکاتبات درباری و صدور احکام و فرامین دیوانی و چه در خلق آثار فارسی‌گویندگان و نویسندگان، نقش مؤثری، همچون مخدومان سلجوقی خود، داشته‌اند.
عثمانیان در آغاز، مراسلات و نامه‌های دیوانی را، به تبعیت از سلاطین سلجوقی در روم، به فارسی می‌نوشتند. منشآت السلاطین احمد فریدون‌بیگ منشی[[۶] در قرن دهم هجری (شانزدهم میلادی) تعداد زیادی از مکاتبات رسمی و فارسی پادشاهان عثمانی را، از عصر تیمور تا صفویه، دربر دارد. این مجموعه سند معتبری است از اهمیت زبان فارسی در مناسبات سیاسی و روابط دیپلوماسی فرمانروایان این منطقه که همیشه عده‌ای از «منشیان بلاغت شعار» را در دستگاه خود داشتند. میراث فرهنگی ایرانی که از ترکان غزنوی به ترکمانان سلجوقی در شرق و از اینان به هم‌کیشانشان در غرب رسیده بود، اینک بدست ترکان عثمانی در اروپا انتشار می‌یافت.
حاصل کار و نتیجة فعالیت ادبی دربار عثمانی، پرورش گروه بیشماری از شاعران و سخنوران پارسی‌گوی در متصرفات آسیائی و اروپائی امپراطوری عثمانی بود که بیش از پانصد سال در نشر زبان فارسی و اشاعة فرهنگ ایرانی کوشیدند.
شعر فارسی[ویرایش]
شعر فارسی در طبع و ذوق آل عثمان هم مؤثر افتاد و اکثر آنها همانند مخدومان سلف خود به فارسی شعر می‌گفتند. در اینجا فهرستی از بعضی سلاطین عثمانی که به فارسی شعر سروده‌اند و یا ممدوح گویندگان معاصر خویش بوده‌اند آورده شده است.
سلاطین عثمانی که به فارسی شعر سروده‌اند[ویرایش]
- سلطان ایلدرم بایزید خان اول (۷۹۱/۱۳۸۹ – ۸۰۵ ه. /۱۴۰۳م)، شعر فارسی، مأخذ نفیسی.[۷]
- سلطان محمدخان دوم (فاتح) (۸۴۸/۱۴۴۴ – ۸۵۰/۱۴۴۶) و (۸۵۵/۱۴۵۱ – ۸۸۶/۱۴۸۱)، اشعار فارسی، مأخذ نجیب‌الله.[۸]
- سلطان بایزیدخان دوم (۸۸۶/۱۴۸۱ – ۹۱۸/۱۵۱۲)، اشعار فارسی، مأخذ خسروشاهی.[۹]
- سلطان سلیم‌خان اول متخلص به «سلیمی» (۹۱۸/۱۵۱۲ – ۹۲۶/۱۵۲۰)، دیوان شعر، مأخذ گیب.[۱۰]
- سلطان سلیم‌خان دوم «قانونی» متخلص به «محبی» (۹۲۶/۱۵۲۰ – ۹۷۴/۱۵۶۶)، رباعی، مأخذ خسروشاهی.[۱۱]
پادشاهان و امیرزادگان شعردوست عثمانی که ممدوح شاعران بوده‌اند[ویرایش]
- شاهزاده سلیمان چلبی پسر سلطان بایزید اول (۸۱۳/۱۴۱۰)، احمدبن ابراهیم داعی (معاصر سلطان محمد دوم)، قصیده، مأخذ خسروشاهی.[۱۲]
- سلطان محمد دوم «فاتح» (۸۸۶/۱۴۸۱)، نورالدین عبدالرحمن جامی (۸۹۸/۱۴۹۲)، قطعه «مثنوی»، مأخذ حکمت.[۱۳]
- سلطان بایزید دوم (۹۱۸/۱۵۱۲)، نورالدین عبدالرحمن جامی، مثنوی سلسله‌الذهب، مأخذ حکمت.[۱۴]
- سلطان سلیم اول (۹۲۶/۱۵۲۰) شیخ عبدالله بن محمود شبستری (بعد از ۹۲۶/۱۵۲۰) مثنوی شمع و پروانه، مأخذ نوائی.[۱۵]
- سلطان سلیمان دوم «قانونی» (۹۷۴/۱۵۶۶)، محمدبن سلیمان فضولی بغدادی (۹۷۰/۳–۱۵۶۶)، قصیده مدحیه، مأخذ خسروشاهی.[۱۶]
- سلطان سلیمان دوم «قانونی»، امینی سمرقندی (معاصر سلطان سلیمان دوم)، قصیدة مدحیه (در جلوس سلطان)، مأخذ نوائی.[۱۷]
شاعران پارسی‌گوی عهد عثمانی در آسیای صغیر[ویرایش]
- عزیزبن اردشیر استرآبادی (بعد از ۸۰۰/۸–۱۳۹۷)، اشعار و قصاید فارسی، مأخذ درخشان.[۱۸]
- سید عمادالدین نسیمی بغدادی (۸۲۰/۱۴۱۷)، اشعار فارسی، مأخذ سامی.[۱۹]
- شیخی طبیب (حدود نیمة قرن نهم/پانزدهم)، ابیات فارسی، مأخذ گیب.[۲۰]
- احمدبن ابراهیم‌بن محمد داعی (معاصر سلطان محمد دوم «فاتح»)، دیوان شعر فارسی عقودالجواهر (به سبک نصاب‌الصبیان ابونصر فراهی)، مأخذ خسروشاهی.[۲۱]
- مولانا قبولی (۸۸۳/۹–۱۴۷۸)، دیوان شعر فارسی، مأخذ نخجوانی.[۲۲]
- مولانا حامدی اصفهانی (قرن نهم/پانزدهم)، دیوان شعر فارسی، مأخذ نخجوانی.[۲۳]
- قاضی لطف‌الله بن ابی‌یوسف حلیمی (معاصر سلطان بایزید دوم)، شعر فارسی، مأخذ نفیسی.[۲۴]
- سیدشریف معمائی (بعد از ۹۰۸/۳–۱۵۰۲)، منظومه در معما، مأخذ نفیسی.[۲۵]
- شمس‌الدین بردعی ملازاده (حمدی) (معاصر سلطان سلیم اول)، قصیده مدحیه، مأخذ نوائی.[۲۶]
- شمس‌الدین محمد لطیفی (معاصر سلطان سلیم اول)، قصیده مدحیه، مأخذ نوائی.[۲۷]
- شیخ‌عبدالله‌بن شیخ محمود شبستری (بعد از ۹۲۶/۱۵۲۰)، مثنوی شمع و پروانه، مأخذ نوائی.[۲۸]
- بهاءالدین علی «محمد» ادائی شیرازی (۹۲۸/۱۵۲۲)، سلیم‌نامه (در تاریخ سلطان سلیم اول)، مأخذ نوائی.[۲۹]
- قاضی شیخ کبیر (۹۳۰/۴–۱۵۲۳)، اشعار فارسی، مأخذ نوائی.[۳۰]
- شمس‌الدین احمدکمال پاشازاده (۹۴۰/۴–۱۵۳۳)، اشعار فارسی، مأخذ سامی.[۳۱]
- شیخ ابراهیم‌بن محمد بردعی «گلشنی» (۹۴۰/۴–۱۵۳۳)، اشعار عارفانه، مأخذ نفیسی.[۳۲]
- مولانا امینی سمرقندی (معاصر سلطان سلیم دوم)، قصیده مدحیه، مأخذ نوائی.[۳۳]
- ابراهیم دده شاهدی قونیوی (۹۵۷/۱۵۵۰)، منظومة شرح مثنوی
- مصطفی‌بن شعبان سروری (۹۶۹/۲–۱۵۶۱)، منظومة شرح مثنوی
- مولانا باقی چلبی (معاصر سلطان سلیمان دوم)، غزلیات فارسی، مأخذ خسروشاهی.[۳۴]
- محمدرضا پاشای تبریزی (قرن دهم/ شانزدهم)، ابیات فارسی، مأخذ نصرآبادی[۳۵]
- محمدبن سلیمان فضولی بغدادی (۹۷۰/۳–۱۵۶۲)، دیوان شعر فارسی، مأخذ گیب.[۳۶]
- مولانا علی چلبی‌بن امرالله قنالی‌زاده (بعد از ۹۷۹/۱۵۷۱)، ابیات فارسی، مأخذ سامی.[۳۷]
- میرزا مخدوم‌بن می‌رسید شریف (اشرف) (قرن دهم/شانزدهم)، ابیات فارسی، مأخذ خسروشاهی.[۳۸]
- سعدالدین محمد چلبی‌افندی‌زاده (۱۰۲۴/۱۶۱۵)، اشعار فارسی، مأخذ سامی.[۳۹]
تعدادی از آثار و تألیفات فارسی دانشمندان و نویسندگان این عصر[ویرایش]
- عزیزبن اردشیر استرآبادی (بعد از ۸۰۰/۸–۱۳۹۷)، بزم و رزم، بنام امیر برهان‌الدین احمد قیصاری، مأخذ درخشان[۴۰]
- زین‌الدین (علاءالدین) ملاعلی‌بن محمد قوشچی (۸۷۹/۵–۱۴۷۴)، رسالة هیئت، مأخذ نفیسی-.[۴۱]
- حسن‌بن محمد شاه بن‌شمس‌الدین فناری (چلبی) (۸۸۶/۲–۱۴۸۱)، المطالب العالیه (در روایت و کلام)، مأخذ نفیسی-.[۴۲]
- غیاث‌الدین‌بن محمد متطبب اصفهانی (بعد از ۸۹۶/۱–۱۴۹۰)، مرآت‌الصحه، بنام سلطان بایزید دوم، مأخذ نفیسی.[۴۳]
- قاضی‌لطف‌الله‌بن ابی‌یوسف حلیمی (معاصر سلطان بایزید دوم)، بحرالغرائب (در لغت فارسی و عروض و بدیع)، مأخذ نفیسی.[۴۴]
- خطیب رستم مولوی (بعد از ۹۰۴/۹–۱۴۹۸)، وسیله‌المقاصد، (فرهنگ لغت ترکی به فارسی)، مأخذ نفیسی.[۴۵]
- سیدشریف معمائی (بعد از ۹۰۸/۳–۱۵۰۲)، افکارالشریف (در فن معما)، بنام سلطان بایزید دوم، مأخذ نفیسی.[۴۶]
- قاضی میرحسین‌بن معین‌الدین حسینی ترمذی میبدی (مقتول ۹۰۹/۴–۱۵۰۳)، جام گیتی‌نما (در حکمت)، بنام شاهزاده سلیمان‌بن سلطان‌سلیم، مأخذ نفیسی.[۴۷]
- ابوالعلاء عبدالمؤمن جاروتی، (صفی) (اوایل قرن دهم/ شانزدهم)، مجموعة الفرس (در لغت فارسی)، مأخذ نفیسی.[۴۸]
- ادریس بن‌حسام‌الدین علی بدلیسی (۹۲۶/۱۵۲۰)، هشت بهشت (در تاریخ هشت تن از سلاطین عثمانی)، بهار.[۴۹]
- حکیم شاه محمدبن مبارک شاه کریم قزوینی (بعد از ۹۲۹/۱۵۲۳)، ترجمة مجالس‌النفائس، مأخذ حکمت.[۵۰]
- قاضی شیخ کبیر (۹۳۰/۴–۱۵۲۳)، تاریخ سلطان سلیم اول، مأخذ نوائی.[۵۱]
- شمس‌الدین احمدبن سلیمان‌بیگ کمال پاشازاده (۹۴۰/۴–۱۵۳۳)، نگارستان (به سبک گلستان سعدی)، مأخذ درخشان[۵۲]
- مصلح‌الدین محمدبن صلاح بن‌جلال لاری (۹۷۹/۲–۱۵۷۱)، شرح رسالة هیئت ملاعلی قوشچی، مأخذ نفیسی.[۵۳]
- ابوالفضل محمدبن ادریس بدلیسی دفتری (فضلی) (۹۸۲/۵–۱۵۷۴)، ذیل هشت بهشت، مأخذ بهار.[۵۴]
پانویس[ویرایش]
- ↑ عزیزبن اردشیر استرآبادی. «بزم و رزم کوشش محمد فوآد کوپر یلی‌زاده». به نقل از مهدی درخشان، ۱۹۲۸.
- ↑ . نخستین قانون اساسی دولت عثمانی.
- ↑ دیان بوگدانوویچ. «ادبیات فارسی در یوگسلاوی». راهنمای کتاب، سال پنجم، شماره‌های ۱۱ و ۱۲، ۱۳۴۱.
- ↑ دیان بوگدانوویچ. «ادبیات فارسی در یوگسلاوی». راهنمای کتاب، سال پنجم، شماره‌های ۱۱ و ۱۲، ۱۳۴۱.
- ↑ محمدتقی بهار. «سبک‌شناسی جلد سوم». ۱۳۴۹.
- ↑ احمد فریدون‌بیگ منشی «توفیقی». «منشآت‌السلاطین». ۱۲۷۴.
- ↑ سعید نفیسی. «تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی». 1344.
- ↑ Najib Ullah. «Islamic Literature: An Introductory Hisory with Selections». 1963.
- ↑ رضا خسروشاهی. «شعر و ادب فارسی در آسیای صغیر تا سدة دهم هجری». نتشارات دانشسرای عالی، ۱۳۵۰.
- ↑ E. J. W. Gibb. «A History of Ottoman Poetry». 1965.
- ↑ رضا خسروشاهی. «شعر و ادب فارسی در آسیای صغیر تا سدة دهم هجری». نتشارات دانشسرای عالی، ۱۳۵۰.
- ↑ رضا خسروشاهی. «شعر و ادب فارسی در آسیای صغیر تا سده دهم هجری». انتشارات دانشسرای عالی، 1350.
- ↑ علی‌اصغر حکمت. «جامی». چاپخانه بانک ملی ایران، 1320.
- ↑ علی‌اصغر حکمت. «جامی». چاپخانه بانک ملی ایران، 1320.
- ↑ میرنظام‌الدین علیشیر نوائی. «مجالس‌النفائس، (قسمت دوم)، ترجمة حکیم شاه‌محمدبن مبارک قزوینی، به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت». ۱۳۲۳.
- ↑ رضا خسروشاهی. «شعر و ادب فارسی در آسیای صغیر تا سده دهم هجری». انتشارات دانشسرای عالی، 1350.
- ↑ میرنظام‌الدین علیشیر نوائی. «مجالس‌النفائس، (قسمت دوم)، ترجمة حکیم شاه‌محمدبن مبارک قزوینی، به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت». ۱۳۲۳.
- ↑ عزیزبن اردشیر استرآبادی. «بزم و رزم کوشش محمد فوآد کوپر یلی‌زاده». به نقل از مهدی درخشان، ۱۹۲۸.
- ↑ شمس‌الدین سامی فراشری. «قاموس الاعلام ترکی، به سعی و تصحیح مهران جلد ششم». ۱۶–۱۳۰۶.
- ↑ E. J. W. Gibb.
- ↑ رضا خسروشاهی. «شعر و ادب فارسی در آسیای صغیر تا سده دهم هجری». انتشارات دانشسرای عالی، 1350.
- ↑ حسین نخجوانی. «نفوذ زبان و ادبیات فارسی در ترکیه دروة آل‌عثمان». نشریه دانشکدة ادبیات تبریز، سال چهاردهم (۱۳۴۱)، شمارة اول.
- ↑ حسین نخجوانی. «نفوذ زبان و ادبیات فارسی در ترکیه دروة آل‌عثمان». نشریه دانشکدة ادبیات تبریز، سال چهاردهم (۱۳۴۱)، شمارة اول.
- ↑ سعید نفیسی. «تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی». 1344.
- ↑ سعید نفیسی. «تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی». 1344.
- ↑ میرنظام‌الدین علیشیر نوائی. «مجالس‌النفائس، (قسمت دوم)، ترجمة حکیم شاه‌محمدبن مبارک قزوینی، به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت». ۱۳۲۳.
- ↑ میرنظام‌الدین علیشیر نوائی. «مجالس‌النفائس، (قسمت دوم)، ترجمة حکیم شاه‌محمدبن مبارک قزوینی، به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت». ۱۳۲۳.
- ↑ میرنظام‌الدین علیشیر نوائی. «مجالس‌النفائس، (قسمت دوم)، ترجمة حکیم شاه‌محمدبن مبارک قزوینی، به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت». ۱۳۲۳.
- ↑ میرنظام‌الدین علیشیر نوائی. «مجالس‌النفائس، (قسمت دوم)، ترجمة حکیم شاه‌محمدبن مبارک قزوینی، به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت». ۱۳۲۳.
- ↑ میرنظام‌الدین علیشیر نوائی. «مجالس‌النفائس، (قسمت دوم)، ترجمة حکیم شاه‌محمدبن مبارک قزوینی، به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت». ۱۳۲۳.
- ↑ شمس‌الدین سامی فراشری. «قاموس الاعلام ترکی، به سعی و تصحیح مهران جلد ششم». ۱۶–۱۳۰۶.
- ↑ سعید نفیسی. «تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی». 1344.
- ↑ میرنظام‌الدین علیشیر نوائی. «مجالس‌النفائس، (قسمت دوم)، ترجمة حکیم شاه‌محمدبن مبارک قزوینی، به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت». ۱۳۲۳.
- ↑ رضا خسروشاهی. «شعر و ادب فارسی در آسیای صغیر تا سده دهم هجری». انتشارات دانشسرای عالی، 1350.
- ↑ محمدطاهر نصرآبادی. «تذکرة نصرآبادی به تصحیح وحید دستگردی».
- ↑ E. J. W. Gibb. «A History of Ottoman Poetry». 1965.
- ↑ شمس‌الدین سامی فراشری. «قاموس الاعلام ترکی، به سعی و تصحیح مهران جلد ششم». ۱۶–۱۳۰۶.
- ↑ رضا خسروشاهی. «شعر و ادب فارسی در آسیای صغیر تا سده دهم هجری». انتشارات دانشسرای عالی، 1350.
- ↑ شمس‌الدین سامی فراشری. «قاموس الاعلام ترکی، به سعی و تصحیح مهران جلد ششم». ۱۶–۱۳۰۶.
- ↑ عزیزبن اردشیر استرآبادی. «بزم و رزم کوشش محمد فوآد کوپر یلی‌زاده». به نقل از مهدی درخشان، ۱۹۲۸.
- ↑ سعید نفیسی. «تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی». 1344.
- ↑ سعید نفیسی. «تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی». 1344.
- ↑ سعید نفیسی. «تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی». 1344.
- ↑ سعید نفیسی. «تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی». 1344.
- ↑ سعید نفیسی. «تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی». 1344.
- ↑ سعید نفیسی. «تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی». 1344.
- ↑ سعید نفیسی. «تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی». 1344.
- ↑ سعید نفیسی. «تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی». 1344.
- ↑ محمدتقی بهار. «سبک‌شناسی جلد سوم». ۱۳۴۹.
- ↑ علی‌اصغر حکمت. «جامی». چاپخانه بانک ملی ایران، 1320.
- ↑ میرنظام‌الدین علیشیر نوائی. «مجالس‌النفائس، (قسمت دوم)، ترجمة حکیم شاه‌محمدبن مبارک قزوینی، به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت». ۱۳۲۳.
- ↑ عزیزبن اردشیر استرآبادی. «بزم و رزم کوشش محمد فوآد کوپر یلی‌زاده». به نقل از مهدی درخشان، ۱۹۲۸.
- ↑ سعید نفیسی. «تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی». 1344.
- ↑ محمدتقی بهار. «سبک‌شناسی جلد سوم». ۱۳۴۹.
منابع[ویرایش]
- گلشنی، عبدالکریم. «زبان فارسی در قلمرو ترکان عثمانی». دوره ۱۵، ش۱۷۲ (بهمن ۵۵): ۷–۲.
