شاه جهان

برای دیگر کاربردها، شاه جهان (ابهام‌زدایی) را ببینید.

شاه جهان
منصب :	پادشاه هندوستان
دودمان :	گورکانی
نام :	شهاب‌الدین محمد
دوره حکومت :	۱۶۲۷ تا ۱۶۵۸ م.
زادهٔ :	۵ ژانویه ۱۵۹۲ در لاهور
درگذشتهٔ :	۲۲ ژانویه ۱۶۶۶ (۷۴ سالگی) در آگرا
آرامگاه :	تاج‌محل
جانشین :	اورنگ‌زیب
والدین:	پدر: جهانگیر، پادشاه مسلمان گورکانی مادر: شهزاده مانماتی، راجپوت هندو
همسران:	اکبرآبادی‌محل، قندهاری‌محل، ممتازمحل، حصینه‌بیگم‌صاحبه، موتی‌بیگم‌صاحبه، قدسیه‌بیگم‌صاحبه، فاتح‌پوری‌محل‌صاحبه، سِرهندی‌بیگم‌صاحبه، شریماتی مانباواتی بَیجی لال صاحبه، لیلاواتی بیجی لال صاحبه.
فرزندان :	جهان‌آرا بیگم، داراشکوه، شاه شجاع، روشن‌آرا بیگم، اورنگ‌زیب، مرادبخش، گوهره بیگم

شهاب‌الدین محمد شاه جهان (زادهٔ: ۵ ژانویه ۱۵۹۲/ ۲۰ ربیع‌الاول ۱۰۰۰ ه‍.ق، درگذشت: ۲۲ ژانویه۱۶۶۶/ ۱۶ رجب ۱۰۷۶ ه‍.ق)، فرزند جهانگیر و پنجمین امپراتور سلسله گورکانیان هند است که بین سالهای ۱۰۳۷ تا ۱۰۶۸ه‍.ق (۱۶۲۷ تا ۱۶۵۸ م) بر بخش بزرگی از شبه‌قاره هند حکومت کرد. وی نیز مانند پدربزرگش اکبر شاه علاقه زیادی برای گسترش امپراتوری خود داشت و در دوران او دولتی باشکوه و بزرگ جلوه‌گر شد.

فرمانروایی

بر اساس چاپ جدید کتابنقش پارسی بر احجار هند، شهاب الدین محمد فرزند جهانگیر شاه که به نام شاهزاده خرم شهرت داشت در پانزده سالگی با دختر دایی خود٬ ارجمند بانو فرزند آصف خان و برادرزاده نورجهان، ازدواج کرد. شاهزاده خرم که مورد بی مهری مادر پرنفوذش نورجهان واقع شده بود، پس از مرگ جهانگیر تنها با کمک آصف خان، پدر زن و دایی خود، توانست بر رقبایش پیروز شود و قدرت را به دست آورد. وی پس از نشستن بر تخت سلطنت با نام «شاه‌جهان» شهرت یافت، همسر او نیز به «ممتاز محل» ملقب شد. او به مدت ۳۱ سال از سال ۱۰۳۷ تا ۱۰۶۸ ه‍.ق (۱۶۲۷ تا ۱۶۵۸ م) فرمانروای هندوستان بود. شاه جهان مانند پدر بزرگش اکبرشاه عاشق هنر و معماری و شعر و ادب فارسی بود. هیچ پادشاهی در طول تاریخ هند به اندازه شاه جهان از خود کارهای عظیم معماری و هنری برجای نگذاشته در این خصوص تنها کافی است به شاهکار تاج محل و آرامگاه آصف الدوله - قلعه آگرا و قلعه سرخ دهلی و باغ شالیمار لاهور اشاره کرد که شهرت جهانی دارند. از او فرمان هایی زیادی باقی مانده که همگی به زبان فارسی است اما فرمان او در مورد کشمیر که بر روی سنگی در مسجد سرینگر نیز حک شده است قابل توجه خاصی است زیرا از معدود فرمان های اوست که دارای لوح سنگی است. [۱]

ام‍پراتور عاشق

ممتاز محل همسر محبوب شاه جهان

نوشتار(های) وابسته: ممتاز محل

داستان عشق «شاه‌جهان» و «ممتاز محل» بسیار معروف است. شاه‌جهان و ممتازمحل در سال ۱۶۱۲ ازدواج کردند و ۱۸ سال با یکدیگر زندگی کردند و ثمره این ازدواج ۱۴ فرزند بود که هفت تن از آنان زنده ماندند و بزرگ شدند.

گفته‌اند شاه جهان همسرش، ممتاز محل را بسیار دوست می‌داشت و در همهٔ سفرها حتی سفرهای جنگی نیز او را به همراه خود می‌برد. تقریباً یک سال پس از به سلطنت رسیدن شاه جهان در یکی از این سفرهای جنگی ارجمند بانو که باردار بود سخت دچار درد و کسالت شد. شاه جهان فوراً خود را به او رساند. ممتاز محل پیش از مرگ از شوهرش خواست که پس از وی زنی نگیرد و برای او آرامگاهی بسازد که با آن جاوید بماند. شاه‌جهان هر دو وصیت را با جان و دل اجرا کرد. نوشته‌اند که شدت علاقه شاه‌جهان به همسرش چنان بود که تمامی موی سرش پس از دو سال سفید شد.

ام‍پراتور معمار

تاج محل که توسط شاه جهان ساخته شد

نوشتار(های) وابسته: تاج محل

شاه جهان، بیشتر به خاطر ساختن آرامگاه پرآوازهٔ تاج محل «بنای مرمرین عشق»، که به یاد و وصیت همسرش ممتاز محل ساخته بود مشهور شده است. در این بنا که جزو عجایب هفتگانه جدید شناخته شده، تاثیر سبک معماری اسلامی و به‌ویژه معماری ایرانی بخوبی مشهود است و کمتر سبک هندی در آن احساس می‌گردد. هرچند در بنای این ساختمان اثر هنرمندان ایرانی مانند امانت خان شیرازی و محمدخان شیرازی دیده می‌شود و از معماران و هنرمندان مختلف ایرانی، هندی و عثمانی بهره گرفته‌اند اما شخص شاه جهان در طراحی و معماری این بنا نقشی به سزا بر عهده داشته است.

مسجد جامع دهلی که در زمان خود و تا مدتها یکی از بزرگترین مساجد جهان اسلام بود نیز به فرمان شاه جهان ساخته شد. همچنین بناهای قلعه سرخ در دهلی، بخش بزرگی از قلعه آگرا٬ مسجد وزیرخان در لاهور٬ باغ شالیمار در لاهور٬ بخش‌هایی از قلعه لاهور٬ آرامگاه جهانگیر پدرش٬ مسجد شاه جهان در تهته پاکستان در دوره او ساخته شد.

امپراتور هنرپرور

دربار شاه‌جهان

شاه جهان مردی هنردوست و هنرپرور بود و در عهد وی انواع صنایع مستظرفه و هنرهای مختلف در هند رشد کرد و به‌حد کمال رسید. در دوره او ترکیب هنر ایرانی و هندی و فنون ایرانی در هند رواج پیدا کرد و می‌توان یکی از مظاهر ترکیب این دو تمدن را در عمارت تاج محل به خوبی مشاهده کرد. در تذکره‌ها این پادشاه گورکانی را در زمرهٔ خوشنویسان ذکر کرده‌اند. او که معاصر میرعماد استاد خط نستعلیق بود به قدری بخطوط او علاقه داشته که می‌گویند: هر کس برای شاه جهان قطعه‌ای از خط میر به هدیه می‌آورد منصب و شهریه «یکصدی» صله می‌گرفت. و حتی پس از قتل میر چند تن از شاگردانش به نام‌های عبدالرشید دیلمی و سید علی نیریزی و عبدالباقی تبریزی به دربار شاه جهان مهاجرت کردند و به آنها لقب «جواهر قلم» و «یاقوت قلم» و غیره اعطا گردید.

صنعت زرگری و جواهرنگاری در عهد شاه جهان به پایه‌ای رسید که تخت سلطنتی مرصعی به نام تخت طاووس ساخت و در جشن نوروز سال ۱۶۳۵ م. / ۱۰۴۴ ه‍. ق بر آن تخت جلوس کرد. این تخت که شاهکارهای آثار زمان خود بوده و مورد شرح و تفصیل مورخان و شعرای نامی آن زمان قرار گرفته است و بعدها توسط نادر شاه به عنوان غنیمت به ایران آورده شد.

شاه جهان و زنش ممتازمحل هر دو دارای ذوق و قریحه ادبی بودند و از او بسبب محیط شعر و ادب مخصوصاً فارسی که در دستگاه و دربار او وجود داشت حکایات و نوادر و مناسب‌خوانی و بدیهه‌سرایی نقل می‌کنند که کمال ذوق و فرهنگ این شاه و ملکه را می‌رساند. بر اثر هنرپروری و ذوق و قریحه شاه جهان بوده‌است که شعرای برجسته ایرانی به دربار هند مهاجرت می‌کرده‌اند. از جمله آنها صائب تبریزی است که شعر او در دربار شاه جهان ارج و قربی داشت و قصیده‌ای در تاریخ جلوس شاه جهان سروده‌است. همچنین ابوطالب کلیم همدانی یا کاشانی در نزد شاه جهان و دربار او مقام والایی داشت. محمدقلی سلیم طهرانی در عهد این پادشاه از ایران به هند مهاجرت کرد و در نزد نواب اسلام خان وزیر اعظم معزز و محترم می‌زیست. قدسی مشهدی که لقب ملک الشعراء شاه جهان را داشت. دربار شاه جهان زمینه بسیار مستعدی جهت پرورش زبان و ادبیات فارسی بود در عهد همین شاه ترکیب و پیوند دو زبان هندی و فارسی که در قرن چهارم هجری در لاهور شروع شده بود در قرن یازدهم بحد کمال رسید.

درباره علاقه شاه و ملکه به زبان فارسی داستان‌های متعددی گفته‌اند از جمله اینکه شاه جهان روزی این مصراع را گفت:

آب از هوای روی تو می‌آید از فرسنگ‌ها

و ملکه ممتاز محل بی‌درنگ جواب داد:

وز هیبت شاه جهان سرمی‌زند بر سنگها

همینطور فرزندان شاه جهان، شاهزاده محمد دارا شکوه و جهان‌آرا بیگم و روشن‌آرا بیگم که تحت تاثیر محیط شعر و ادب فارسی دربار قرار گرفته بودند شاعران و هنرمندان و هنرپرورانی ارجمند بودند. همچنین داراشکوه و شاه شجاع را در شمار خوشنویسان مطرح خط نستعلیق آورده‌اند.

خلع از سلطنت و حبس خانگی

شاه جهان و چهار پسرش، اثر نقاش هلندی ویلم شلینکس اواخر سده ۱۷ میلادی.

شاه جهان چهار پسر به نام‌های دارا شکوه، مرادبخش، شاه شجاع و اورنگ زیب داشت. او در رمضان ۱۰۶۷ ه‍. ق (۱۶۵۸م) سخت بیمار شد و میان فرزندانش رقابتی خونین برای تصاحب تاج و تخت درگرفت. داراشکوه پسر بزرگتر به‌طور طبیعی جانشین پدر شناخته می‌شد. اما پس از درگیری‌های فراوان اورنگ‌زیب بر برادران پیشی گرفت و شاه‌جهان را که بهبود یافته بود در قلعه آگره به محاصره درآورد و زندانی کرد و بجای پدر بر تخت نشست. اورنگ زیب که با دسیسه‌های فراوان بر برادرانش پیروز شد آنان را کشت و سنت تساهل و تسامح که توسط اکبر شاه برقرار شده بود را بکلی زیر پا گذاشت و در برپایی قونین شریعت اصرار ورزید.

شاه جهان پس از ۸ سال حبس خانگی و بیماری که توسط دخترش جهان‌آرا بیگم پرستاری می‌شد در ژانویه ۱۶۶۶ م (۱۰۷۶ ق) درگذشت.و در کنار ارجمند بانو و در تاج محل دفن شد.

نوشته روی قبر

سنگ قبر ارجمند بانو

در داخل آرامگاه یا درگاه تاج محل دو قبر وجود دارد که با سنگ مرمر یکپارچه تزئین شده است کنار سنگ مرمر قبر سمت راست به خط نستعلیق فارسی نوشته شده است:

• مرقد منور ارجمندبانو بیگم مخاطب بممتاز محل متوفی سنه...

کنار سنگ مرمر چپ نوشته شده:

• مرقد مطهر اعلیحضرت فردوس آشیانی صاحبقران ثانی شاه جهان طاب ثراه سنه ۱۰۷۶ ق)

این شیوه نوشتن در قبرهای دوره صفوی و قاجاری نیز دیده می‌شود.[۲]

سنگ سیاه عزاداری برای مرگ ارجمند بانو زن شاه

اشعار فارسی

اشعار فارسی

جستارهای همسو

• فهرست ایالت‌ها و سرزمین‌های ملی هند بر پایه جمعیت
• ادب پارسی در هند
• سرایندگان ایرانی در شبه‌قاره هند
• پارسیان هند
• فهرست شهرهای هند
• روابط ایران و هندوستان
• زبان فارسی در کشمیر
• احزاب سیاسی در هند
• فهرست واژگان عربی با ریشه فارسی
• زبان فارسی در شبه‌قاره هندوستان
• فرهنگ‌های واژگان زبان فارسی

منابع

• • نقش پارسی بر احجار هند یا نقش پارسی بر میراث جهانی درهند[۳]
• بیوگرافی و زندگینامه شاه جهان [۴]
• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا، «Shah Jahan»، ویکی‌پدیای ، دانشنامهٔ آزاد (بازیابی در ۱۰ نوامبر ۲۰۱۰).
• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا، «Aurangzeb»، ویکی‌پدیای ، دانشنامهٔ آزاد (بازیابی در ۱۰ نوامبر ۲۰۱۰).
• Shah Jahan. Britannica Concise دانشنامه بریتانیکا
• Mughal geneology
• پادشاهنامه، نوشته عبدالحمید لاهوری.
• فضایلی، حبیب‌الله. اطلس خط. انتشارات مشعل اصفهان. چاپ دوم، اصفهان۱۳۶۲ش.
• بیانی، مهدی. احوال و آثار خوشنویسان. چاپ دوم. تهران ۱۳۶۳ش
• سلطانزاده، حسین. ۱۳۷۸. تاج محل؛ تداوم طراحی باغ ایرانی. دفتر پژوهشهای فرهنگی. تهران. چاپ نخست.