شاهنامه تهماسبی

تصویری از صفحه‌ای از «شاهنامه شاه‌طهماسب» که ماجرای توطئه قتل خسرو پرویز، پادشاه ساسانی را شرح می‌دهد.

شاهنامه طهماسبی یا شاهنامه شاه‌طهماسب نسخه‌ای نفیس از شاهنامه فردوسی است که متعلق به سده ۱۰ (قمری) است. شاهنامه شاه‌طهماسب شامل ۲۵۸ صفحه مینیاتور از افسانه‌ها، اساطیر و داستان‌های شاهنامه است که با منظومه حماسی در یک هزار و ۲۰۰ صفحه و توسط برجسته‌ترین نقاشان و خوش‌نویسان عهد صفوی و به خط نستعلیق تهیه شده‌است. تاریخ آغاز شاهنامه تهماسبی به دوره سلطنت شاه شاه اسماعیل اول، مؤسس دودمان صفوی، احتمالاً به سال ۹۲۸ هـ. ق - یعنی دو سال قبل از فوت شاه اسماعیل صفوی (۹۳۰ هـ. ق) - بازمی‌گردد.

حسن حبیبی، رئیس سابق بنیاد ایران‌شناسی، در مصاحبه‌ای در ارتباط با تاریخچهٔ این اثر گفته است: «کاغذ این شاهنامه بسیار نازک و شبیه کاغذهای بیبل امروزی و دست‌ساز است. ۱۵ نفر روی این کتاب کار کرده‌اند که نام ۹ نفرشان معلوم است و بقیه ناشناخته‌اند. افرادی که نامشان معلوم است، عبارت‌اند از سلطان محمد میرمصور، آقامیرک، دوست محمد، میرزاعلی، مظفرعلی، شیخ محمد، میرسیدعلی و عبدالصمد و شش تن دیگر نامشان معلوم نیست و در برخی اسناد با حروف لاتین A، B، C، D، F، H نامیده شده‌اند... . مسئولیت کار در ابتدا با دوست محمد و پس از وی با میرمصور بوده است و پس از آن‌ها ظاهراً آقامیرک کارها را اداره می‌کرده است. این کتاب پس از آنکه به پایان می‌رسد، صحافی می‌شود. صحافی کتاب عالی بوده و این معنی از جلد سوخته و تذهیب شده آنکه درون و بیرون آن را در بردارد و هم‌اکنون موجود است، پیداست و پس از پایان کار مهر شاه طهماسب را بر صفحه ۱۶ کتاب نقش کرده‌اند که آن هم موجود است.»

هدیه دربار ایران به دربار عثمانی

این شاهنامه پس از تکمیل، در حدود چهل سال در دربار صفوی باقی ماند. در سال ۹۸۳ هـ. ق که سلطان سلیم دوم در دربار عثمانی زمام امور را به دست گرفت به منظور تحکیم روابط و به منظور تبریکِ به تخت نشستن سلطان سلیم دوم، هیأتی به دربار عثمانی اعزام داشت. به گفته «بوداغ قزوینی» در «جواهر الاخبار» این هیئت به سرپرستی شاه‌قلی، حاکم ایروان، مرکب از ۳۲۰ نفر از مقامات دربار و ۴۰ نفر بازرگان بوده است که هدایایی با تعداد اغراق‌آمیز ۱۹ هزار شتر با خود حمل می‌کردند.

فردوسی به خاطر بیداد فرمانروای طوس از خانه و کاشانه خود جدا شده و به غزنی مسافرت کرد. چون به کنار شهر رسید، در بوستانی فرود آمد. از اتفاقات روزگار، آن روز شعرای غزنوی، یعنی عنصری، فرخی و عسجدی به خلوت در باغ صحبت می‌داشتند. چون فردوسی خواست به آنان نزدیک شود شعرا که وضع روستایی او را دیدند با خود گفتند، بهتر این است که این زاهد خشک را دفع مزاحمت کنیم. عنصری گفت: ما شاعریم و مارا نشاید که دل بیازاریم. بهتر است که اورا به شعر امتحان کنیم، اگر تمام عیار آمد با او صحبت بداریم و اگر نه، عذر او بخواهیم. پس عنصری رو به فردوسی کرده گفت: برادر ما شاعرانیم و در جمع شعرا جز شاعر نمی‌گنجد، هر یک مصراعی می‌گوییم، تو مصراع چهارم را بگو. پس عنصری گفت: چون عارض تو ، ماه نباشد روشن مسجدی گفت: مانند رخت گل نبود در گلشن فرخی گفت: مژگانت همی گذر کند از جوشن سپس فردوسی گفت: مانند سنان گیو در جنگ پشن عنصری با تعجب گفت: ای مرد زیبا گفتی، مگر ترا در تاریخ سلاطین احاطه‌ای است؟ و به این ترتیب فردوسی نیز به جمه آنان پیوست.

• 

  پادشاهی لهراسب

• 

  داستان بیژن و منیژه

• 

  فردوسی

• 

  داستان هفتواد و سرگذشت آن کرم که در میان سیب بود (متن داستان در پرونده)

• 

  داستان ضحاک

• 

  داستان هوشنگ

پس از سده نوزده

شاهنامه تهماسبی تا اوایل سده نوزدهم در دربار عثمانی باقی ماند، تا این که در سال ۱۹۰۳ در نمایشگاه آثار هنر اسلامی در موزه هنرهای تزئینی پاریس به نمایش گذاشته شد. صاحب کتاب در آن زمان «بارون دو روتشیلد» است. سال ۱۹۵۹ میلادی آرتور هاتِن، بازمانده کارخانه‌های بلورسازی کورنینگ آن را از نوه بارون روتشیلد خرید و شاهنامه طهماسبی در محافل هنری اروپا به «شاهنامه هاتِن» تغییر نام داد.

او در سال ۱۹۷۰ برای رهایی از بدهی مالیاتی، ۷۸ صفحه از این شاهنامه را به موزه «متروپولیتن» هدیه داد. گفن در اواسط دهه ۱۹۷۰ نامه‌ای به دولت پادشاهی ایران نوشت و پیشنهاد کرد تا باقی نسخ را به قیمت ۲۰ میلیون دلار به ایران بفروشد. اما دولت ایران به دلیل گرانی قیمت پیشنهاد شده اضر به توافق نشد. پس از آن هفت مجلس از نقاشی‌های شاهنامه در حراج کریستی لندن به قیمت ۳٫۱ میلیون دلار فروخته شد. چند سال بعد، ۴۱ نقاشی به گالری «اگینو» در لندن فروخته شد و از آن میان تنها یک نسخه برای موزه تازه تأسیس رضا عباسی خریداری شد.

سال‌ها بعد هاتن برگ‌های باقی‌مانده از شاهنامه طهماسبی را به‌طور امانی به بانک لویدز لندن سپرد و از کریستی خواست تا آن‌ها را هم حراج کند. کریستی هم در طی دو سال ۱۴ برگ از اوراق شاهنامه را به فروش رساند. همزمان با درگذشت هوتن، از ۲۵۸ مجلس نقاشی‌های آن نسخه، ۱۱۸ مجلس در مجموعه هاتن باقی‌مانده بود. از این میان، برگه‌های باقی‌مانده به ناصر داوود خلیلی در لندن به قمیت ۷ میلیون دلار پیشنهاد می‌شوند. در سال ۱۳۷۲، دولت ایران با پیشنهاد فرزند هاتن که بنا به وصیت پدر مأمور فروش شاهنامه شاه طهماسبی شده است، موافقت می‌کند و با پیگیری حسن حبیبی، معاون اول رئیس جمهوری وقت ایران، برای بازپس‌گیری باقیمانده این شاهنامه، با تابلوی زن ۳ اثر ویلم دکونینگ معاوضه می‌کند و این تعداد نسخه به ایران بازمی‌گردد. به گزارش وال استریت ژورنال، در ابتدا برگ‌ها درون صندوقچه‌ای چوبی با یک کشتی حمل پرتقال به اروپا آورده شدند. در آن هنگام، هاتن پسر در کاخ سفید مشغول به کار بوده است. در ۲۷ ژوئیه ۱۹۹۲، این برگ‌ها از طریق بانک لویدز به پاریس منتقل می‌شوند و روز بعد یک مقام عالی رتبه دولت ایران، این برگ‌ها را با یک بویینگ ۷۲۷ از پاریس به تهران منتقل می‌کند.

مجموعه‌داران اصلی شاهنامه تهماسبی

مجموعه	مکان	تعداد برگ	منبع
موزه هنرهای معاصر تهران	تهران، ایران	۱۱۸	۱
موزه متروپولیتن	نیویورک، ایالات متحده آمریکا	۷۸	۱
موزه آقاخان	تورنتو، کانادا	۱۰	۱
موزه هنرهای اسلامی قطر	دوحه، قطر	۳	۱

گران‌ترین اثر اسلامی

در فروردین ۱۳۹۰ برگی از این شاهنامه رکورد فروش آثار هنر اسلامی را شکست و به قیمت ۷٫۴ میلیون پوند در حراجی ساتبیز فروخته شد.

نسخه‌ای که بدست ایران رسیده‌است ۱۱۸ نگاره دارد و در موزه هنرهای معاصر تهران نگهداری می‌شود و قرار است توسط فرهنگستان با همکاری موزه هنرهای معاصر تهران منتشر شود. ۷۸ برگ از نگاره‌ها در اختیار موزهٔ متروپولیتن نیویورک قرار داد، یک برگ در اختیار موزهٔ بریتانیا، ده برگ از این مجموعه در اختیار موزه آقاخان و سه برگ نیز موزهٔ هنرهای اسلامی قطر در اختیار دارد. مابقی صفحات در تملک مجموعه داران خصوصی است. نخستین برگ شاهنامه تهماسبی، با عنوان «دربار کیومرث» (یا «پادشاهی کیومرث») و از شناخته شده‌ترین نقاشی‌های ایرانی، جزو مجموعهٔ موزه آقاخان است؛ سلطان محمد نگارگر، نقاش برجستهٔ دربار صفوی، به مدت سه سال بر روی این نقاشی بخصوص کار کرده است. نمادگرایی زرتشتی در سراسر این برگ دیده می‌شود و هیچ نقاشی مینیاتور ایرانی دیگری را نمی‌توان یافت که چنین به نمادهای زرتشتی پرداخته باشد.

سرپرستی صد صفحهٔ نخست از شاهنامهٔ تهماسبی بر عهدهٔ وی بوده، و نگاره‌های دربار کیومرث، جشن سده، شکست دیوان به دست تهمورث و کشته شدن دیو سیاه به دست هوشنگ از نگاره‌های برجستهٔ وی در این شاهنامه است.

انتشار کتاب توسط فرهنگستان هنر

کتاب «شاهنامه شاه طهماسبی» در قطع سلطانی و با صحافی نفیس و قاب در ۴۲۰ صفحه توسط انتشارات فرهنگستان هنر به چاپ رسیده و در بهار سال ۹۳ رونمایی شد. «علی معلم دامغانی»، «محمود فرشچیان» و همچنین «علی جنتی»، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، بر این کتاب مقدمه نوشته‌اند. خوشنویسی بسم‌الله و مقدمه‌های این کتاب را نیز استاد «غلامحسین امیرخانی» بر عهده داشته است. بازسازی جلد آن نیز، توسط «مهدی مقیسه» به انجام رسیده است.

کتاب منتشر شده حاوی تصاویر ۱۱۶ نگاره، جلد، آستر بدرقه، سرلوح و دیگر تذهیب‌های موجود در موزه هنرهای معاصر تهران، به همراه ۳۳ نگاره از موزه متروپولیتن، ۱۰ نگاره از مجموعه خلیلی در لندن، ۹ نگاره از موزه آقاخان، ۳ نگاره از موزه هنرهای اسلامی قطر، ۱۳ تصویر متن شاهنامه (نمونه خط و جدول‌بندی) و یک نگاره از موزه رضا عباسی تهران است که هر کدام از این نگاره‌ها، شرحی به دو زبان فارسی و لاتین دارد.

ارجاعات

اورهان پاموک، نویسنده ترکیه‌ای برنده جایزه نوبل، در کتاب «نام من سرخ» که در سال ۱۹۹۸ در ترکیه منتشر شد، از شاهنامه شاه تهماسب نام برده است.